Үш жүзге ортақ хан

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Үш жүзге ортақ хан

Ұлы далада бұрынғының батырлары жайлы талай аңыздар мен қиссалар
жырланып келген. Халық олардың есімдерін есте сақтап, ауыздан ауызға,
ұрпақтан ұрпаққа жеткізген. Солардың ішінде даңқты жеңістерімен,
жауынгерлік жорықтарымен тарихта өшпес із қалдырған Абылай ханды барша
халық ерекше қастерлеп, қадір тұтады. Ол – көзінің тірісінде-ақ әулие
атанған санаулы адамдардың бірі. Абылай хан билік жүргізген кезең – қазақ
тарихындағы алтын ғасыр.
Абылай ханның билік басына келуі қиын-қыстау заманға тап келеді. Бұл
патшалық Ресейдің саяси қысымы күн санап арта түскен кезі еді.Цин-Манчжурия
империясы да көрші аймақтарға көз алартып, арам пиғыл танытып отырған шақ
болатын. Сонымен бірге шекаралас жатқан ұсақ тайпалармен және ұлыстармен
үзіліссіз жүріп жатқан соғыс та Қазақ мемлекетінің тұтастығын едәуір
әлсіретті. Өзара ішкі кикілжеңдер ірі ұрыс-таластарға ұласып, ел ішіндегі
жағдайды асқындыра түсті.
Осындай қиыншылықтарға қарамастан, Абылай хан жалпы қазақ
мемлекетінің саяси бірлігін бірте-бірте қалпына келтіреді.Өз хандығын
маңайындағы дұшпандары мен қаскөй көршілері мойындайтындай ірі мемлекетке
айналдырды. Оның данышпандығы мен көрегендігі арқасында кең байтақ Ұлы
Далада ұзақ уақыт бойы бейбіт заман орнады.
Абылай дәуірінде Қазақстан мемлекетке тән дәстүрлі белгілерге толық
ие біртұтас елге айналды.Өзіндік басқару жүйесі, бүкіл елдер мойындаған
шекарасы, әлеуметтік жағдайды ұйымдастырудың ерекше тәсілі қалыптасты.
Дегенмен,осындай тарихи ірі тұлғаның өмір жолы оңай болған жоқ.
Жасынан өмірдің қиын-қыстау соқпақттарынан өтіп, тағдырдың ауыр сынын
басынан кешірді.

Жошы ұрпағы

Абылайдың шын аты-Әбілмансұр. Ол 1711 жылы арғы тегі Жошы ханнан
тарайтын белгілі тұлғалардың шаңырағында дүниеге келді. Көптеген қанды
жорықтары үшін қанішер атанған атасы Уәли даңқты әскербасы болған. Өз
әкесінің де аты –Уәли. Көрікті, келбетті болғандықтан жұрт оны көркем Уәли
деп атап кеткен. Ол-әйгілі заңгер әрі қоғам қайраткері Есім ханның ұрпағы.
Әбілмансұр жетімдіктің зардабын ерте тартады. Он бір жасында
әкесінен айырылады. Ел кезіп, қаңғырып жүріп, кейде ашық далаға, кейде
қаңыраған қапас қоралар мен ескі зираттарға түнейді. Сонда оның бойына күш-
қуат беріп, тағдырдың тауқыметіне мойынсынбауына көмектескен әрі тіршілік
нәрін берген осы Дала топырағы еді. Жападан-жалғыз ұшы-қиырсыз ұзақ жол
кешкен ауыр күндерінде де бабалар аруағы оған рух берді. Осындай дала
соқпақтары қажымайтын, мұқалмайтын жауынгерлік рухын шынықтырып, оны
табанды қайраткер әрі данышпан ретінде тәрбиелейді.
Ертеректе өмірден өткен сарбаздар мен ақындардың суық мазарларына
қонып жатқанында, ол үнемі жұлдызды аспанға қарап, өз шырағын іздейтін.
Тәңірі тілеуін беріп, сол жұлдыз оны Темірбай деген байдың үйіне
жолықтырады. Перзентке зар Темірбай жетім баланы асырап алмақ болады. Ол
бәйбішесі (үлкен әйелі) екеуі жұпыны киінген, мойнына дорба асынған
Әбілмансұрды бастан - аяқ шолып өтеді де:
- Атың кім сенің? – деп сұрайды.
- Жұрт мені Сабалақ дейді, - деп жауап береді бала.
Шынында да мына бала Сабалақ десе дегендей: үсті-басы алба-жұлба,
жұлым-жұлым кір –қожалақ.
Рақымы мол Темірбайдың үйінде біраз болып, Сабалақ тағы жолға шығады.
Сол жолы Балқаш көлінің маңында от басында әңгімелесіп отырған адаидардан
өзі ақылды, өзі әділ Төле би туралы естіп қалады. Бұл қарияның ауылы алыс
емес екен. Сабалақ осы әңгімеден кейін әйгілі бидің ауылын іздеп келіп,
оның түйесін бағуға жалданады.
Уақыт жылжып өтіп жатты. Әбілмансұр терең ойлы, алғыр бала болып
өсті.
Ұлы Даланың көптеген елді мекендеріндегідей Төле бидің ауылында да
біртүрлі ерекше күй орнаған. Дала ғұрпында өзге байлықтан гөрі рухани
байлық жоғары тұратын. Көшпенділер адамды дәулетіне емес, ісіне қарай
бағалаған. Отанды сүю, үлкенді сыйлау, ата-баба әруағын қадір тұтып,
өсиетіне берік болу қасиетіне үлкен мән берген. Дала аңыздары мен эпостары
батырлықты, ерлікті биікке көтеріп, әлемнің бар қазынасынан да қымбат нәрсе
туған жер деп санаған. Адамның кіндігінен шыққан алғашқы қан жерге тамады.
Содан бастап әрбір адам оның перзенті әрі болашақ қорғаушысы болуы тиіс.
Қаншама ер-азамат туған жерін қорғау үшін өлімге бас тіккен. Олардың әр
қайсысы көшпенді халықтың жүрегінде мәңгілік сақталған.
Аға ұрпақ ерлігі жайындағы осындай әңгімелерді құлағына құйған
Сабалақ ерекше болып өсті. Сонымен қатар хас батырға тән қайсар күші де
шындалды. Бұл кез шашыраңқы қазақ әскеріне сыртқы жаулардың, әсіресе
ойраттардың (жоңғарлардың) тегеурініне төтеп беру қиынға түскен шақ еді.
Сонда Сабалақ тезірек ер жетіп арғымаққа отыруды, қолына қару алып,
соғысуды армандайтын. Тағы бір ойлаған мақсаты атақты сардар, 1710 жылы
Қарақұмда өткен халық қалаулыларының жиналысында үш жүздің бас әскербасы
болып сайланған Бөгенбай батырмен жүздесу еді.
Он бес жасында Сабалақ Темірбайдың ауылына қайта оралды. Мұндағылар
оның бойы өсіп, денесі шымырланып қалғанын байқады. Баяғы кішкентай дала
кезер бала емес, батыр тұлғалы жігіт болған, сөзі де, ісі де нық. Темірбай
оны көріп қатты қуанады. Қуаныштан жүрегі елжіреген ол өзінің керемет
арғымағы-Сарыбастысын сыйлап, батасын беріп, жолға аттандырады.
Бұл жол оны Бөгенбай батырға апарады. Батыр ұрысқа сұранған жас
жігіттің жалынды сөзін тыңдап, оны атқосшы, яғни қару-жарақ тасушы етіп
тағайындайды. Жас жауынгер өзінің шыққан тегі жайлы, әйгілі ата-бабалары
Жошы, Есім, Уәли, Бақы туралы ешкімге сыр білдірмейді. Басқа жауынгерлермен
бірге күнделікті жаттығуларын жасап, жауынгерлік машығын шындайды. Әскери
өмірді танып білуге ұмтылады. Осы қатал өмір бірнеше жыл өткен соң оның
болашақ тағдырын айқындап береді.

Жекпе-жек

Ойраттар 1738 жылы тағы да кенеттен шекараны бұзып, қалың қолмен қазақ
жеріне басып кіреді. Бөгенбай батыр жаудың жолын бөгеймін дегенше, бірнеше
ауылдарды өртеп те үлгерген. Екі жақтың әскері қарсы жүріп, шаңын алқапта
кездеседі. Қарсыластар бірін-бірі бағып үнсіз тұр. Таңғы шапақтан шықтар ақ
күмістей жарқырап, батырлардың сауаты жалт-жұлт етеді. Мүлкіген тыныштық
тек анда-санда аттардың пысқырынңаны естіледі.
Әрбір халықтың өз таңбасы яғни туы болған. Олар соғысқа ұрандарын
айтып, туларын желбіретіп шығатын. Бұл жауынгерлерге рух беретін. Сондай ту
осы ұрысқа болашақ хан, әйгілі сұлтан Әбілмәмбетке тапсырылды. Ол белгілі
әскербасшылармен алдыңғы сапта еді.
Бір уақытта ойраттардың алдыңғы қатары ортадан жарылды да, алға
маңғаздана басып, жараулы атқа мінген алып денелі жауынгер шықты. Қаһарлы
ойратты бәрі де бірден таныды. Бұл Шарыш деген ойраттардың жауынгерлік
рухының нағыз бейнесі-тін. Ол еш уақытта жеңіліс көрмеген. Шарышпен жекпе-
жекке шыққандардың ешбірі тірі қалмайтын.
Қаһарлы ойрат ұзын найзасын сермеп, айғайлап қарсы жақтың жауынгерін
жекпе-жекке шақырды. Бөгенбай батыр жолы болғыш ойрат баһадүріне қарсы өзі
шықпақ еді. Бірақ, Әбілмәмбет зорға дегенде оны ұстап қалды. Егер Бөгенбай
оққа ұшса, не болатыны белгілі ғой. Басшысыз әскердің соғыста жеңіп шығуы
екіталай. Әрине, шайқас алдында ең мықтылардың күш сынасуының маңызы зор
болғанымен қазақтар мұндай тәуекелге бара алмайды. Не істеу керек?
Шарышпен күш байқасуға бірталай жігіттер ниет білдірді. Әбілмәмбет
пен Бөгенбай шын жүрегінен құлшынған бір жас жауынгерге тоқталды. Жас
жігіт:
← Егер мен ойратты жеңсем, осылармен соғыста қаза болған
бабаларымның кегін алғаным. Егер өліп кетсем, біздің сарбаздар
мен үшін кек алар,-дейді жалындап.
← Ен болмаса, өз атыңды айтшы,-деп қана сұрап үлгерген сұлтанға:
← Сабалақ,-деді де, атын тебініп қалып, қаһарлы жауына қарай
беттеді. Жас жігіттің өлімге бас тіккенін түсінген жұрт
іштерінен күрсініп қала берді.
Сабалақ Шарышқа қарсы келіп, жебе жетер аралыққа тоқтады. Шарыш
алдындағы қарсыласын көріп, қарқылдап кеп күлді де:
← Ей, қазақтар! Араларынан нағыз еркек табылмағаны ма? Мына жас
баланы өлімге жіберіп тұрғандарын не масқара?!
Ойраттар даңқты сарбаздарының мына сөзіне еліріп, семсерлерін
сартылдатып, гуілдесе жөнелді. Сабалақ ызаға булығып, тістене түсті.
Ылғалданған алақанына найзасын қатты өысып, жауына ұмтылды. Жүрегі аттай
тулап көзіне қан толды. Қандай екені белгісіз, жас жүрегінің терең
түкпіріне А-бы-ла-а-ай! А-бы-ла-а-ай! деген әскери ұран бас көтерді.
Ойрат батыры да осыны күтіп тұрған. Атының шоқтығыны (жалына) жабысып,
қатты айғайлай ол да қарсы шапты. Аттылардың арасы жақындай түсті. Екі жақ
демдерін іштеріне тарта істің барысын бағып тұр. Отыз қадам қалды, жиырма,
он, бес... тарс-тұрс, сатыр-күтір, аттары да, өздері де бір-бірімен мидай
араласып кетті. Әккі шарын дәл жүрекке көздеді. Бірақ Сабалақ соңғы сәтте
бұлтарып үлгерді. Ойраттың найзасы жанай өтіп, баланың кеудесіндегі сауытын
сөгіп кетті. Ашудан түсі қашқан қарсыласының бет-әлпетін Сабалақ жақыннан
көрді. Тіпті оның ыстық демі де сезілді. Одан әрі не істеу қажет екенін
біреу сездіргендей болдыма, бала сол сәтте найзаның енді пайдасы жоқ екенін
тез түсіне қойды. Беліндегі семсерін суырып алып, бар күшімен ойратты
көздеп, сермеп қалды. Абылай! Абылай!
деп ұрандауын қоймаған Сабалақтың соңғы көргені Шапыштың домалап бара
жатқан басы мен шарасынан шыққан көздері еді. Сәлден кейін естерінен танып
мелшейіп қалған жауынгерлер жеңілмейтін ойраттың бассыз қалған өлі
денесінің жерге құлап бара жатқанын байқады. Осы кезде рухы көтерілген
қазақ әскерлері Абылайлап ата жауына лап қойды. Алдыңғы көріністен ес жиып
үлгермеген ойраттардың тамтығы да қалмады.
Осы оқиғадан соң Сабалақтың аты бүкіл елге жайылады. Шабармандар алыс-
алыс ауылдарға қуанышты хабар таратып,есімі де қызық, өзі де беймәлім бір
жас баланың керемет ерлік істегенін сүйсіне айтады. Ақындар мен жыраулар
оның батырлығын мадақтап, даңқын шығара бастайды.
Қуаныштан көңілі шаттанған Әбілмәмбет сұлтан әлгі жұмбақ батырды
шақыртады. Ол туралы Бөгенбай батыр да әркімнен сұрастырып көріп еді,
ештеңе шықпады. Өзі де бұрын бұл баланы байқамаған. Бар білетіні-оның
атқосшы, қару-жарақ тасушы, момын, қарапайым, сыпайы екенлігі.
Сұлтан балаң жігітті ұзақ, тәптіштеп тергеуге алды. Ата-анасын,
олардың қашан дүние салғанын, кіммен тұрып, қалай қалай өскенін сұрайды.
Әбілмәмбет көбірек білген сайын, өз күдігіне сенімі күшейе түседі. Алдында
тұрған Шыңғыспен қаны бір, ұлы Жошы ханның тікелей ұрпағы, әйгілі Қанішер
мен Есім ханның мұрагері болып шықты.
← Сабалақ есіміңді ұмыт,-деді сұлтан сөзінің соңында.
← Шын атың- Әбілмансұр. Сені осылайа ата -анаң атаған. Бүгіннен
бастап халық Абылай атайтын болады. Өзіңді алда үлкен болашақ
күтіп тұр. Халқыңның сенімінен шыға біл. Сонда сені елің де
көкке көтеріп, мәртебеңді асырады.
Сабалақтың тағдыры осы жерде аяқталады да, Абылай ханның ұлы тарихы
басталады.

Соғыс жылдарында

Күндер зымырап өтіп жатты. Уақытпен жарыса талай оқиғалар келіп, талай
оқиғалар ауысты. Қазақ әскері бұрынғы жерлерін қайтару, елдің біртұтастығын
сақтау мақсатында толасыз соғысты бастан кешті. Ол шақта еркін даланы
бағындырып, салық салғысы келген арам ойлы жау көп еді. Олардың ішінде
ойраттар ғана емес, Еділ өзенінің маңындағы қалмақтар, қарақалпақтар мен
жоңғарлар, өзбек әміршілері мен қырғыз манаптары, манчжур-қытай
басқыншылары да бар болатын.
Абылайдың қол астында жауынгерлік іске әбден машықтанған, шыныққан
әскері болды. Абылай олардың дәстүрлі ұранына айналды. әрбір майданға
Абылайлап шыққан әскер жеңіссіз қайтқан емес. Тығырыққа тірелген ең қиын
жағдайларда жас көсем жол тауып шыға білді. Абылайдың есімі жеңістің
белгісіндей болды.
Соғыс ауыртпашылығын жігіттерімен бірге көтерген Абылай не болса да
көппен көретін әдетінен ауған жоқ, Ол қарапайым әрі ыңғайлы киінді. Ат
үстінде ұйықтап,неше күн дәмсіз, нәрсіз жүруге үйренді. Кешке қыр басына
шығып, отты алаулатып жағып қойып, ата-баба ерлігін паш ететін бұрынғының
аңыздарын тыңдағанды жақсы көрді. Әсіресе, оны Бұқар жырау, Қаз дауысты
Қазыбек сияқты ақындар мен ақсақалдар шерткен әңгіме қызықтыратын.
Абылай кез келген той-думан, мереке-мейрам кезінде ұйымдастырылатын
жарыстардан, қызықты ойындардан тыс қалмайтын. Палуандармен күреске түсе
кетіп, күш сынасатын. Еш уақытта күресті жеңіссіз аяқтамайтын Абылай
қарсыласына әділ күрескені үшін ризашылығын білдіретін.
Осылайша Абылайдың әскери тәжірибесі де байи түседі. Көптеген
майдандарда оның көрегендігі, алысты болжағыштығы шыңдалады. Тіпті ел
ішінде Абылай жаудың әрбір қадамын, олардың не ойлап, не істегелі жатқанын
алдын ала біліп, көріп отырады деген аңыз да тарап кетеді. Халық алла
тағала Абылайды әдейі Ұлы Далаға көз алартқан, арам пиғылды жауларынан
тазартып, үш жүзге бөлінген барлық рулар мен тайпалардың басын біріктіруге
жіберген деп ойлаған. Шынында да дәл солай болды. Халықтың ойы бір жерден
шығып, айтқаны орындалды.
Нағыз әскербасшысы Абылай қарамағындағыларды руына қарап бөлмеді.
Ақсүйек пе, қара ма-оған бәрібір еді.
Ол:
← Бәріміздің қанымыз бір. Ең бастысы жүрегің не деп соғады?
Байлық үшін емес, туған елің, туған жерің үшін күресіп,
жүрегіңнің тазалығын көрсет,-дейтін.
Жігіттер де Абылайды барынша сыйлап, төбелеріне көтерді. Онымен бірге
өлімге бас тігуге дайын тұрды. Себебі ол ерлік майданын бос ұранмен
бастаған жоқ, өзі үнемі алдыңғы шепте жүріп, өнеге көрсетті. Жекпе-жекке де
өзі бірінші болып ұмтылды. Қай сайданда болсын, Абылай ұрыстың ең қайнаған
жерінен табылды. Еш уақытта жауына ішін беріп көрген емес. Бабалар аруағы
да оны үнемі қолдап, қоршап жүрді. батырды құдай сақтайды деген нақыл сөз
осыған байланысты айтылса керек.
1740жылы солтүстік-батыстағы шекараны нығайту қажет болды. Өйткені
Еділ маңындағы қалмақтар сол маңайға көп әскерін шоғырландырды. Осыған
қарағанда қалмақтар шекараны бұзбақ ниеттерін жасырмаған. Қалмақтармен
соғысқа Абылай көбіне Әбілқайыр ханмен шығатын. Бұл жолы Әбілқайыр өз
орнына Ералы деген ұлын аттандырады. Ондағы ойы-жас сұлтан Абылаймен бірге
жүріп, өмір көрсін, майдандарда шынығып, шыңдалсын дегені.
Көктем шыға Абылай Кіші жүз бен Орта жүзден құралған әскерді бастап
жорыққы шығады. Қалмақ (торғауыт) әскерінің жай-күйінен хабардар болып
алған ол алдағы соғыстың жоспарын тиянақты құрып қояды. Торғауыттардың
өздерінен артықшылығын, жақсы қаруланғанын, яғни зеңбіректері бар екенін де
біледі. Мұндай жағдайда оның сарбаздары алыс қашықтықтан соғысуға мәжбүр
болмақ. Себебі алысқа ұшқан зеңбіректің оғы қалмақтармен тең дәрежеде
шайқасуға қиындық туғызады. Бірақ Абылайдың мерген садақшыларының
зеңбірекшілерді орта қашықтықтан атып жойып жіберуіне мүмкіндігі бар.
Алайда торғауыттар да оңай берісе қоймас. Оларда өте тәжірибелі жауынгерлер
және қазақтардың мықты жаңын жақсы білетін еді. Сол себепті соғысға
зеңбіректермен қаруланып шыққан. Зеңбіректерді түйенің үстіне бекіткен. Өз
күшінің басымдылығына сенімді торғауыттар шешуші сәтті осылай күтіп тұрған.

Абылай тосын айла табу қажет екенін түсінді. Жалаң қолмен және құр
кеудемен қалмақтарды ала алмайсың.
Енді неге де болса бел буған Абылай жауынгерлерімен түн жамылып
Жайықтың оң жақ жағалауына өтіп, күтпеген жерден торғауыттардың үстінен
шығады. Күзеттегілер қалғандарына белгі беріп үлгермейді. Олар естерін жиып
болғанша, қазақтың атты әскері дөң устінде садақтарын кезеніп, қылыштарын
жалаңдатып соғысқа дайын тұрды. Күзетте тұрған жауынгер белгі беру керек
екенін енді есіне түсіргені сол еді, Абылайлаған! ұран мен жебелердің
ысқырығы, жүздеген, мыңдаған тұяқтардың дүбірі үрейін алды. Шатырларынан
атып-атып шығып аттарына қарай жүгірген қалмақтар бәрібір кеш қалды.
Жолындағыны селдей жайпаған Абылай әскері көзді ашып-жұмғанша торғауыттың
күл-талқанын шығарды. Жайықтың суы қызыл қанға боялып, қалмақтардың
ыңырсыған, ышқынған дауыстары оның буырқанған толқынына көмілді.
Торғауыттар мұндай масқараны бұрын-соңды бастан кешпеген еді. Қанатты
ақ боз атқа мінген салт атты кейпіндегі адам түстеріне кіріп шошынып,
Абылайлаған! ұран өмір бойы құлақтарына сіңіп, мәңгі естерінде қалды.
Әлгі кісінің астындағы аты орасан зор боп көрінді. Екі қанаты жайылғанда
даланы тұтас жауып, құтырынған жел мен нөсерлеткен жауыннан, от шашқан
найзағай мен тасырлаған бұршақтан қорғап тұрғандай болды.
Қалмақтардың аман қалғаны жан сауғалап, Нарын құмына қашып барып
тығылды. Абылайдың жаңа жеңісі туралы хабар сол сәтте-ақ Ұлы Даланы шарлап
кетті. Енді даңқты қолбасшының ордасына тіпті башқұрттар да елшілерін
жібере бастады. Олар бұл кезде Ресейдің жазалаушы әскерімен соғыс жүргізіп
жатқан. Башқұрттар Абылайды өздерінің ханы етіп көтеруге де дайын еді. Тек
оларға жақтасса болды. Алайда күтпеген жерден Әбілқайыр ханның өлімі туралы
қайғылы хабар жетеді де, Абылай мен Ералы торғауыттардың ізін кесуді
тоқтатып, әскерін кері бұрады. Әбілқайырдың үлкен әйелі-Бопай ханшаның
ордасына қарай жол тартады.
Абылайдың тегеурінінен бас көтере алмайтындай халге ұшыраған қалмақ
әміршілері осылай қазақ ауылдарына бүлік салуын қояды. Отыз жыл өткен соң
ғана, 1771жылы, Абылай ескі жауларымен бетпе-бет тағы кездеседі. Бірақ оған
дейін талай оқиға өтеді.

Аян

Абылай саясатшылыққа қатты құмартып, әдетке айналдырған. Көкжал
қасқырдың өзін тырп еткізбей алатын бүркіті де болған.
Соғыс аяқталып, арасында сәл тынығатындай жағдай туды. Осы сәтті
пайдаланғысы келген Абылай аңға шығуға дайындалды. Бұған ауылға жақын маңда
тау ешкілері жүргендігі туралы жігіттерден естіген әңгімесі де себеп болды.
Аңға сайланған Абылай бұл жолы бүркітін тастап, садақпен ғана жеңіл
қаруланды. Кейінгі кездерде ортаазиялық базарларда кішкене ши мылтықтар
сатыла бастаған және мұндай қару Абылайда да бар еді. Бірақ ол мылтықтан
гөрі кәдімгі көшпенділер садағымен аңшылық құрғанды ұнататын.
Абылай аздаған нөкерлерімен бір асудан өте бергені сол еді, бұта
арасынан шыққан аң ізіне тап болады. Кез-келген көшпенділер сияқты Абылай
даланың түкпір-түкпірін бес саусағындай білетін. Ол құрғақ топыраққа терең
кірген тұяқтардың іздері мен ағаштың жоғарырақ тұсындағы сынған бұтақтары
тау текенің бойы биік, салмағы ауыр екенін аңғартты. Сәл жүре бере, тағы да
бір топ жануардың іздерін байқайды. Мұны көрген Абылай бұрынғысынан да
қызынып кетті. Тау ешкілерінің ішіндегі текесі шындығында да қолға түсе
бермейтіндей ерекше ірі екен. Мүйіздері жуан, иірлене артқа қайырылған.
Түгі, әсіресе мойын тұсының жүні қалың әрі ұзын. Басын қайқайтып, жан-
жағына маңғаздана қарайды.
Абылай мерген деген екі нөкерін ертіп алып, аттарын төменге қалдырып,
өздері жаяу жүреді. Олар жел жағынан келмей, иістерін сездіріп алмау үшін
тастардың арасына жасырынады. Анадай жерде лақтарын ерткен ешкілер
жайбарақат жайылып жүр. Оларды екі-үш оқпен оп-оңай атып алуға болар еді,
бірақ Абылай манағы дәу текеден көзін алар емес. Қасындағыларға белгі
беріп, өзі әрі қарай жалғыз жылжыды. Ол бір ғана оқ атуға мүмкіндігі бар
екенін, оның өзінде аңның дәл жүрегіне тигізу қажет екенін түсінді. Олай
етпесе бұл аң жаралы болған күнде де ұстатпайды, тау ішіне қашып кетсе,
қолға түсіру тіпті қиын. Өзімен қоймай бүкіл үйірін де ілістіре кетеді.
Осындай ойлармен Абылай жер бауырлап, жыланша ирелеңдеп, көздегеніне
ұмтылды.
Кенет желдің бағыты өзгере бастады. Мұны Абылай шөптің басының білінер-
білінбес қимылынан байқады. Бағына қарай аңның кепкен тезегі қолына іліне
кетті. Ол ойланбастан тезекті алақанына салып үгітіп жіберіп, үгіндісін
үсті-басына , аяқ киіміне жағып алды. Таутеке бірдеңені сезгендей, басын
қайқайтып, жан-жағына пысқырына қарады. Лақтар енелерінің бауырына тығылып,
енелері де тұмсықтарын көтеріп, иіскелей бастады. Іле-шала олар төлдерін
ертіп, таудың қарлы қуысына қарай жүгіре жөнелді. Таутеке де жартасқа шығып
алып, үйірі түгелімен үңгірге кіріп тығылғанға дейін қарап тұрды. Абылай
осының бәрін қимылсыз бағып жатты. Ақырында көңілі орнына түсіп, мүйізін
тасқа қашап, алаңсыз түрған әлгі текені байқады. Қорамсасынан сұр жебесін
алып, адырнасын құлаштап керді. Аң болса жайбарақат күйі қасынып әлі тұр.
Бір сәтке Абылай мынадай ерекше жануарды ту сыртынан тығылып атуды
әділетсіздік санады. Тасадан атып шығып, дыбыс шығарып еді, теке де тұрған
жерінен орғып-орғып, үйірінің соңынан шаба жөнелді. Алайда жарыса ұшқан
сұр жебе де суылдап жетіп, қайран жануардың жауырынына қадалды. Теке соңғы
күшімен бір-екі секіріп барып, омақаса құлады. Абылай тауға көтеріліп,
текені иығына салып алып, үлкен олжамен қосына қайтты.
Ауыр текені көтерген Абылайға жол жүру қиын тиді. Ұсақ жаңқалар
етігінің табанына кіріп, бытыр-бытыр етіп төмен қарай сықырлай сырғанады.
Абылайдың жақындағанын естіген нөкерлер алдынан шықты. Олжаны көрген
жауынгерлер алғашқыда таңдайларын қақты. Текенің басының өзі мүйізімен екі
пұтқа жуық (қазірше отыз кг-дай). Бұл олжаны тау-тастын ішімен бірнеше
шақырым алып жүруді ойлағанда жігіттердің қуаныштары су сепкендей басылды.
Амал жоқ, аңшылар жануарды ағашқа аяғынан асып байлап, көтеріп кете береді.

Осы қалыппен жүріп отырып, олар қоста қалған серіктеріне кеш бата
зорға жетті. Аңдаусызда қолға түскен асыл жануардың етін лезде мүшелеп
бөліп, қазанға салды. Піскен еттің иісі мұрын жарады. Жігіттер де
көңілденіп, ас келгенше ән айтып, әңгіме құрды.
Аң еті қаттылау болып піссе де, оған мән берген ешкім жоқ. Қолма-қол
жеп, тауысып қойды. Ішке ел қонған соң, әрі оттың қызуынан, әрі күні бойы
жүрістен шаршаған жауынгерлер маужырай бастайды. Күзетке екі жігітті қойып,
қалғандары ұйқыға кіріседі. Аттар да әрекідік пысқырынып қойып, жайылып
жүр. Түн салқындай түсті. Абылай қой терісінен тігілген қалың тұлыпқа
оранып, қатты ұйықтап қалды. Ол түсінде небір ғажайып нәрселер көрді.
Абылайдың түсіне туған жері-киелі Көкшетау, ондағы күміс той
жарқыраған мөлдір сулы көлдер, сынғыған ормандар кірді. Ол Оқжетпестің ұшар
басына шығып жүр екен. Кенет қолдары қыран құстың қанатына айналып, үсті-
басын қауырсын басып кетеді. Көзінің қырағылығы бұрынғыдан да артады. Бір
уақытта Абылай бүркітке айналып, көкке самғап көтеріледі. Аспаннан
қарағанда жер алақанда тұрғандай көрінеді. Биікке самғап ұшқан Абылай-
бүркіт маңайға мұқият көз салды. Біресе әр жерден алаулаған от көрінді,
біресе мамыражай жайылып жүрген қойларға қасқыр шауып, біресе тыныш жатқан
елді беймәлім аңдар талап жатты. Бүркіт қанатын кең жайып, қаһарлы
бұлттарды айдап келді. Күн күркіреп, жаңбыр жауып жердегі өртті сөндіре
бастады. Абылай-бүркіт енді қасқырларға ұмтылды. өткір тырнақтарымен бүріп,
мылжа-мылжасын шығарды. Ең ақырында аспанға үшінші рет көтерілгенде,
көкжиектен айдаһарды көрді. Ол аузынан от шашып, маң-маң басып жолындағы
ауылдарды өртеп барады. Бүркіт айдаһарға қарсы ұшты. Кенет қанаттары
ауырлап басы айнала бастады. Мойнына біреу арқан салып, ұшуға мұрша бермей,
төмен тартатындай. Қатты өиналғанда күш беретін ата-бабасының аруағын
шақырып айғайлайын десе дауысы шықпайды. Суық терге малынған Абылай
түршігерлік сұмдық оқиғаны көреді. Ойраттар дыбыстарын сездірмей ұйқыдағы
қамсыз жігіттерді шетінен бауыздап жүр екен.
Абылайлап! қасында жатқан семсеріне ұмтылды. Оянып үлгергендері
найза, істіктерін дайындап бір-біріне арқаларын беріп тұра қалды.
Амақалғаны төртеу-ақ, ойраттар отыз шақты. Бұл ойраттардың барлаушылар
жасағы болып шықты. Олар кештен бастап-ақ тау етегіндегі отты көріп,
қазақтардың ұйықтауын күткен. Қалғып кеткен күзетшілерді таң ата жойған.
Бұл уақытта ұйқы кімді болса да жеңеді. Екі-үшеуін тұтқынға түсіреміз деп
ойлаған ойраттар Абылайды кездестіреміз деп ойлаған жоқ еді. Бұл жерде
Абылайдың бар екенін олар әлі білмейтін. Төрт жігітті қол күшімен алмақ
болған ойраттарды жауынгерлер маңайына жуытпайды. Ойраттар біртіндеп сирей
бастады. Екінші рет шайқасқа ұмтылды. Тағы да ештеңе шықпады. Енді
төртеудің екеуі-ақ қалды. Айнала қаптаған өлік. Аман қалған екеуі бір-
біріне арқасын беріп тұрып шайқасуда. Демдерін ауыр алып, жауларына өшіге
қарайды. Қазақтарды тірілей ала-алмасын білген нойон үлкендеріне жүгіріп
барып, Абылай жақты саусағымен нұсқап қойып, бірдеңелерді айтып жатты.
Көсемдері көздерін сығырайта Абылайға қарап тұр. Ол Абылайдың қолынан ру
тайпасы бейнеленген жүзікті көрді. Мұндай жүзікті тек ақсүйектер ғана
тағатын. Осыдан соң аз тыныштық орнады. Бір кезде жебенің суылдаған
ысқырығы естілді. Абылай қасындағы соңғы серігінен де айырылғанын сезді. Ол
тез бұрылып, жауынгерді димей қоймақшы еді, болмады. Нойондар жалғыз қалған
Абылайдың үстіне торды лақтырып жіберіп жабыла кетті.
Ойраттар тұтқынға түскен Абылайды байлап-матап, ұрып-соғып,
әміршілеріне жеткізді. Жанары ызаға толы Абылай орнынан тұрып, жан-жағына
қарайды. Қарсы алдында биік тұғырда белгілі ойрат қонтайшысы Қалдан-Серен
отыр. Маңайына текті көсемдері жайғасқан. Әміршінің бас ордасы асқан
дәулетімен жарқырап тұр. Айналаға қалың түкті парсы кілемдері жайылған, бос
жер жоқ. Алтынмен апталып, қымбат тастармен безендірілген қару-жарақтар әр
тұста шашылып жатыр. Қабырғаға ілінген аю мен қасқыр терілері азу тістерін
ырсита қарайды.
Қалдан-Серен де Абылайды бірден танып, өшіккен көздерімен шолып өтті.

← Қалай, қазақ жауынгері, қолға түстің бе?- деді тісінің
арасынан ысылдап. – Осы сәтті мен қанша күттім. Менің ұлым –
Шарышты өлтірген сен бе? Жауап бер!
Маңайындағылар:
← Иә, иә, Шарышты өлтірген осы! – деп шулап қоя берді.
← Шарыш ең мықты жауынгер еді!
← Терісін басына қаптау керек!
← Төрт аттың құйрығына байлаңдар!-деген айғайлар жан-жақтан
естіліп жатты.
Қалдан-Серен қолын жоғары көтерді. Отырған ойраттар жым-жырт бола
қалды да, бәрі Абылайға тесілді.
← Сенің ұлыңды өлімге кескен – менің халқым,-деді салмақпен
Абылай. –Мен тек үкімді орындадым. Халқыма қастандық жасаған
адм өз сазайын тартады.
Мұндайды күтпеген ойраттардың тілі байланып қалды. Абылайдың мына сөзі
намыстарына тиді. Біреулері орындарынан ұшып тұрып, семсерлеріне жармасты.
Қалдан-Серен белгі берсе болды, Абылайды сол жерде талап тастамақшы. Алайда
әмірші асықпады, ол Абылайды бастан-аяқ барлап қарады. Абылайда міз
бақпастан маңайын бақылып тұра берді.
← Әкетіңдер!-деді әмірші.
Күзетшілер бұйрықты екі еткізбеді. Олар Абылайды итермелеп, ороаоан
алып шығады. Ал барлық бетке ұстар ойрат көсемдері өз әміршілеріне таңдана
қарайды. Қалдан-Серен дәнеңе деместен, өзін жалғыз қалдыруды аңғартып,
қолын бір сілтейді. Маңайындағылар үнсіз бірінің соңынан бірі ілесіп есікке
беттейді. Әмірші жалғыз қалады.
← Иә, Абылай тегін адам емес,-деп ойлады ол өз ордасында
отырып,-Ол өлімнен қорықпайды, оның оның талайые көрген.
Ол үшін ең қорқыныштысы - тұтқында қалу. Алтыннан болса да тордың аты-тор.
Ал Абылай-қазақтардың биік рухы. Сондықтан осы рух менде аманат (тұтқын)
болғаны дұрыс. Оны өлтіруге болмайды. Қайғы жаудың өзін біріктіреді.
Абылай олардың туы болып, кек алуға келері сөзсіз... Жо-оқ, өлтіруге
болмайды, одан да айырбас жасағанымыз пайдалы шығар...
Жападан-жалғыз өзімен-өзі кеңескен әмірші осындай ойға тоқталады. Бұл
кезде күзетшілер Абылайдың қолын артына қайырып байлап, ескі лашыққа алып
келеді. Өздері есікті күзетіп қалады. Абылай сол күйімен жерге жата
кетіп, ойға батады. отызға жетпей өмірден кету өкінішті,-деп күрсінді ол.
– Талай майданға шығуға болар еді. Анталаған қасқырлар қаншама, бәрі де
майлы жерге ауыз салғысы келеді. Ештеңе етпес. Әлі де небір батырлар
дүниеге келер, жерімізді тажалдардан тазартар.
Кенет есіктің жапқышы ашылып, ішке екі адам кірді. Біреуінің қолында
пышағы бар. Сол кісі арқа тұсына жақындағанын сезгенде, Абылайдың денесі
мұздап кетті. Біткен жерім осы шығар,-деген ой келіп, көзін жұмды.
Күзетші Абылайдың қолын байлаған кендір арқанды кесіп, жіберді де, оны
алға итеріп қалды. Тірі қалғанына сенер-сенбесін білмей, ісінген қолдарын
уқалап, Абылай сыртқа шықты. Екі нойон оны төбе үстіндегі аппақ киіз үйге
бастап алып келіп, төрге шығарды. Қонақтарға арналған бұл үй үлкен болып
көрінді. Бірнеше бөлікке бөлінген. Үйдің ішіндегі жиһаздар көздің жауын
алады. Көрші бөлмеден көрікті келген бір жас қыз шықты.
← Бұл енді сенің үйің,-деді ақырында екі күзетшінің бірі.
← Сен біздің қонақсың. Ал мынау - әйелің. Осында тұрасың.
қашамын деп ойлаушы болма, өлесің.
Осыны айтқан күзетшілер сыртқа шығып кетті. Абылай аңқиып ойрат қызға
қарады. Қыз иеліп, екі қолымен тостаған ұсынып жатып:
← Сіз жолдан шаршаған шығарсыз, қымыз ішіңіз,-деді жуас
үнмен.

***
Сарбаздарын ертіп аңшылық құрған Абылай қайтып оралмайды. Мұны естіген
ел үлкен әскер жинап, оларды іздеуге кіріседі. Біраз уақыт өткен соң
аңшылардың түнеген орны тез табылады. Іздеу салып шыққан адамдар бұл алаңда
шайқас болғанын бірден аңғарды. Жанған оттың күлі, желінген еттің қалдығы
мен сүйек-саяқтар әр жерде шашылып жатыр. Айнала қаптаған өлік.
Сарбаздардың біразы шайқаста қаза болған. Кейбір жауынгерлердің ұйықтаған
күйінде өлгені олардың қамсыз жатқан қалпынан көрініп тұр. Шайқастың ұзаққа
созылмағаны да сезіледі. Іздеушілер жерден табылған жау жебелеріне қарап,
шақырусыз келген шапқыншылардың ойраттар екенін түсінді. Оған қоса іздері
ойраттардың жеріне қарай сілтеп тұрды. Өлгендердің арасынан Абылайдың
денесі табылмаған соң, оны жау өздерімен бірге ала кеткен деген ойға келді.

Сарбаздар шайқаста қаза болған жауынгерлердің денелерін арбаларға
салып, ауылға жеткізеді. Туған жерінің топырағына әкеліп, соңғы сапарға
аттандырады. Сарбаздар жиналып, бас қосып, енді не істеу керек екенін әрі-
бері ойластырды. Ақырында олар Ресейден көмек сұрау қажет деп шешіп,
елшілерін жіберді. Патша қазақ елшілерінің өтінішін қабылдайды. Абылайды
ойрат қолынан құтқаруды майор Карл Миллерге тапсырады.
Дәл осы шақта бір өлімнен аман қалған ерекше тұтқын алдағы күні
тағдырдың оған не дайындап қойғанын күтіп жатты. Әрине, бастапқыда Абылай
күтпеген жерден болған мынадай өзгеріскеаздап таң қалды. Алдымен қол-аяғын
байлап, жаман лашыққа тастап еді. Енді, міне, керемет үйге кіргізіп,
үйлендірді. Не істегісі келсе де, өз еркінде. Тек ордадан алыс кетуге оған
қатаң тиым салынды. Осы қатал тәртіп Абылайға өзінің ойраттардың қолындағы
аманат екенін білдірді. Не де болса шыдак\у керек.
Шыдамдылықтың өзі – батырлық. Күткенде күндер өтер емес. Бәрінен де
қиыны-белгісіздік, күңгірттік, ешқандай хабардың болмауы. Абылайды күзетуге
қойылған қызметшілер оның соңынан бір сәтке қалмады. Ешкіммен
сөйлестірмеді, ешкімге оны жақындастырмады.
Күндердің бір күнінде ол ойрат ордасынан ұзын бойлы, сары шашты адамды
көреді. Өзі жоңғарша зорға сөйлейді. Алғашында Абылай оны орыс тұтқыны деп
ойлаған. Мұндай сары шаштыларды Абылай тек ойраттардан ғана емес, басқа
жерлерден де көп кездестірген. Көп жағдайда оларға малдарын баққызып,
шаруашылықтарын істететін. Ал мына тұтқынға ойраттар ерекше қарайды.
Сондықтан да болар Абылай онымен танысып, сөйлесуге құмартты. Әйтеуір ретін
тауып, ақырында ойындағысын іске асырды.
Бұл тұтқын орыс емес, швед болып шықты. Аты – Иоган Густав Ренат екен.
Оның да тағдыры оңай болмапты. Алғаш рет тұтқындыққа Полтава түбіндегі
шайқаста орыстардың қолына түседі. Екінші рет 1716 жылы Ямыш бекінісін
қоршауға алғанда ойраттарға тұтқындалады. Ал ойраттардың қол астында осы
уақытта дейін аман қалу себебі – оның зеңбіректің оғын құюға шеберлігі.
Сондықтан ойраттар жалпы тұтқындардың арасынан оны жоғары бағалап, ерекше
құрмет көрсеткен.
Айтуына қарағанда, Густав Ренаттың жоңғар өлкесінде тұрғанына бірнеше
жыл болыпты. Осы уақыт ішінде ол мұндағы жағдайға көндігіп, бойы үйренеді
әрі өзінің осында қажеттілігін сезінеді. Густав Ренат басқа тұтқындармен
салыстырғанда аса қатты қиыншылық көрмеген. Тұтқын шведтің тұрмыс-күйін
Қалдан-Сереннің өзі қадағалап отырған. Ештеңеден жоқшылық көрмесін деп
қызметшілеріне бұйырған. Қонтайшы өзінің алдағы жеңістері осы Ренаттың
шеберханасында құйылып, жасалып жатқан қару –жараққа байланысты екендігін
әр зеңбіректің құпиясын тек швед қана білетінің жақсы түсінген. Қалдан
–Серен өз жауларын осы жасыл жәшікпен қорқытқан. Ол кезде зеңбірікті
жасыл жәшік деп атайтын.
Ойраттар әдетте түйелерді ұзыннан –ұзақ бір қатарға тұрғызып,
өркештеріне зеңбірік орнатқан. өлім отын шашқан мындай қаруға қарсы ешбір
жау бас көтере алмаған. Зеңбіректен бір мезгілде атылған оқтан аспанда
құлақ тұндырардай күн күркіреп, айдаһардың аузынан өлім жалыны атқылап
жатқандай көрінген.
Еуропалық соғыс өнерін, әскері әрекеттердің небір әдіс –тәсілдерін бес
саусақтай білетін швет шеберіне Абылй ерекше дем қояды. Бәрін білгісі
келген, соғыс құпиясын үйренгісі келген ол Густав Ренатпен әскери өнер
жайлы ұзақ күндер бойы әңгімелеседі. Зеңбірікті қалай жасайды, оғын неден
құяды, оны немен толтырады және зеңбіріктің қандай түрлері болады? деп
сұрақтарды жаудыртады. Абылайға: Егер садақ пен найза орнына зеңбірек пен
мылтық келсе, әскерім жеңілмес еді деген ой келеді. Жалпы айтқанда,
болашақ хан егер жау тұтқынынан аман құтылса, бар білгенін, естігенін іс
жүзіне асырмақшы.
Осы аралықта көп уақыт бірге болған Густав Абылайдың өз халқының
болашағы үшін қам жейтін нағыз қайраткер, батыл азамат екенін түсінді.
Әрине, ол қазақ сұлтанымен тілдесудің қауіпті екенін сезе тұра, онымен
қарым-қатынас жасаудан бас тартпады.
Абылай тұтқында жатса да, елінің бірнеше руға бөлініп, басы
бірікпейтінін, рубасылары тек өз қара басының ғана қамын ойлайтынын қатты
уайымдады. Сондай сәттерде ол шведтен ешбір сырын жасырмай, ой бөлісті.
Соған қарағанда тұтқындағы адамдар біріне-бірі көбірек сенетін көрінеді.
Ертең не күтіп тұрғаны белгісіз. Осы жай адамдарды жақындастыра түсіп,
сырлас, мүңдас еткен.
Абылайдың өмірдегі асыл арманы-Ұлы Даланың азат та еркін, біртұтас та
тәуелсіз болуын көру. Туған халқының өз жерінде емін-еркін өмір сүріп,
сәбилердің бақытты келешегін құру. Ұлы Даланың ұрпақтан-ұрпаққа мұрағат
етіп қалдыру. Осындай ізгі мақсаттары үшін ол тағдырдың барлық ауыртпалығын
жеңуге тырысты. Бар өмірін ұлы арманын іске асыруға арнады.
Бір күндері әлгі швед көрінбей кетеді. Сөйтсе ойрат тыңшылары қазақ
сұлтаны мен шведтің ұзақ әңгімелесетіні туралы қонтайшыға жеткізген екен.
Қалдан –Серен бұған қатты ашуланып, күзетшілерін қатаң жазалайды және
ендігі жерде мұндайға жол бермеуді ескертеді.
Абылай тағы да жалғыз қалды. Оның үстіне қазақ хандарының еш хабарсыз
тым-тырыс жатқаны, оның тағдырын сырттай жайбарақат бақылауы таң қалдырды.
← Неге бұлар әрекет етпейді? Неге жайбарақат жатыр?
Қалдан-Серен өтемақы сұраса, бермей ме? Тұтқынмен айырбастатқысы келсе,
неге келіспеске?-деген мазасыз ойлар шырмаған Абылай түнімен аласұратын.
Жаудың оты жылытпайды деп қазақтар бекер айтпаған. Жағдайы толық
жасалса да, бөтен үйде Абылай ұйықтай алмады. Қызметшілер иіліп қызмет
қылғанымен көңілі жылынбады. Себебі оның барлық ойы, пейілі Отанына, туған
ошағына ауған. Бірақ бір нәрсені ойлай берсе, уақыт өтпей қояды емес пе?
Көңілін басқаға аудару үшін Абылай енді қытай саудагерімен танысады. Ол ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.