Салықтардың экономикалық мәні мен қажеттілігі туралы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Бөлім 1. Салық саясатын қалыптастырудың теориялық және әдістемелік
негіздері
1. Салықтардың экономикалық мәні мен қажеттілігі
2. Нарық жағдайында мемлекеттің салық саясаты және оның стратегиясы
мен тактикасы
3. ҚР-ның салық саясаты реформасының негізгі бағыттары және оның
экономиканың дамуына әсері

Бөлім 2. Салық саясатын ұйымдастырудың қазіргі кезеңдегі жағдайына талдау
жасау
2.1. Бюджетке түсетін түсімдерді салықтық бақылаудың жүргізілу тәртібі және
оның тиімділігін бағалау
2.2. Ағымдағы салық саясатына енгізілген өзгерістердің ел экономикасына
және оның әлеуметтік жағдайына тигізген әсерін талдау

3бөлім ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ И МЕХАНИЗМ РЕАЛИЗАЦИИ
НАЛОГОВОЙ ПОЛИТИКИ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН ... ... ... ... 6
3.1. ҚР-ның 2009-2011 жылдар аралығындағы салық саясатының негізгі
бағыттары

Бөлім 1. Салық саясатын қалыптастырудың теориялық және әдістемелік
негіздері
1. Салықтардың экономикалық мәні мен қажеттілігі

Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуінің және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы мен
саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі,
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық тетігі, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген
салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің
борышы әрі міндеті болып табылады, - жазылған.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті ұстау
үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде төлейтін
жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың нысандары мен
әдістері мемлекеттің сұранымдары мен ажеттеріне қарай бейімделіп,
өзгерістерге ұшырап отырады.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса, оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
бір адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар-ақша
тауарларының нығаюмен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды. Дегенмен,
олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн, жұмыртқа, сүт,
май өткізілген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған. Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып
табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық
салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда
міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салық – мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде қайтарымсыз және өтеусіз, тұрақты сипатта бюджетке төленетін
төлемдер.
Салықтар – қайтарымсыз, баламасыз және тұрақты сипаттағы құқықтық
формадағы мемлекет арқылы белгіленген міндетті төлемдер.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі салық белгілі
бір обьектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен
қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі – бір
күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салық материалдық тұрғыдан алғанда, бұл белгілі бір уақытта,
белгіленген тәртіппен белгілі мөлшерде салық төлеушінің мемлекетке төлейтін
ақшалай сомасы, ал экономикалық мағынада – белгілі уақытта белгіленген
тәртіппен белгілі бір мөлшердегі құнының мемлекет пен төлеуші арасындағы
бір жақты қозғалысын байланыстарын ақша қатынастары, заңдық не құқықтық
мағынада – бұл тұлғаның мемлекетке белгілі бір мөлшердегі ақшалай беретін
міндеттемені тудыратын мемлекеттік қарар.
Салықтардың экономикалық мәні салықтарды мемлекеттің өзінің функциялары
мен міндеттерін жүзеге асыру үшін жұмылдырылатын шаруашылық жүргізуші
субъектіден, азаматтардан ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алу жөніндегі
өндірістік қатынастардың бөлігі болып табылатындығында және мемлекеттің
заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым–қатынастарымен
сипатталады, сондықтан салықтар экономикалық категория ретінде қаралады.
Салықтардан мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік–экономикалық мәні, олардың түрлері мен ролі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады.
Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу – әрбір азаматтың
қасиетті борышы деген еді. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы
саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар –
мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Салықты бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
ерекшелендіретін айрықша белгілері бар, атап айтсақ:
- Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
- Салық – ақшалай нысанда төленеді;
- Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
- Салық – баламасыз сипатта болады;
- Салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
- Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады;
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1.Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік апппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан
мемлекет заңды және жеке тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы
өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты
белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір
бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық
қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді. Натуралдық нысанда төленуі де
мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі
салық ретінде төленеді. Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс
деп атап көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде
ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке
бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
- Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
- Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытталады.

Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алудыбілдіреді, яғни ол
соманы қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады. Салық құнның ақшалай нысанда
бірбағытта қозғалысын айқындайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса
да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе
мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын
көрсетеді. Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын
айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал
меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке
меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте
алады.
6.Салық – тұрақты экономикалық қатынас тудырады. Салықты белгілеуде
тұрақты салық қатынастары пайда болады. тұрақтылықты мынадан байқауға
болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен
белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол
салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады. Салық қатынастарының
тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге бармауы тиіс.
Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке төлемдік
сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір рет
төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады (мәселен,
ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады). Азаматтардың мүлік салығын
төлеген кезде, оның салық қатынастары қысқартылмайды, қайта салық
төлеушілердің ағымдағы кезеңдегі төлеген салықтарымен қоса, келесі салық
кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті болады. бұл процесс салық
төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан айрылғанға дейін жалғасын таба
береді. Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап
айтқанда:
- салықты – мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейлі;
- салық – құқықтық нысанда жүзеге асады;
- салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады
- салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
- салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
- салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтардың мәнін толық түсіну үшін
олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың маңызы олардың
атқаратын қызметіне тікелей қатысты. Салықтардың мынадай негізгі қызметтері
(функциялары) бар:
– реттеушілік;
– фискалдық;
– қайта бөлу.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі қызмет. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
толтыра отырып, экономикада әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеушілік функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың ставкаларының, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық
табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы – 19,7%,
1998 жылы – 16,6%, 1999 жылы – 17,4%, 2000 жылы – 22,6%, 2001 жылы – 22,2%
болды. Бұл негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау
функцияларын да атауға болады.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен
алудың нақты әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық
салудың тәртібін белгілейді.
Салық элементтері - -бұл мемлекеттің заң ак актілерімен анықталатын
салықтың құрылу принциптері мен салық салуды ұйымдастыру. Негізгі салық
элементтеріне мыналар жатады:
- салық субъектісі;
- салық салынушы;
- салық объектісі;
- салық базасы;
- салық салу бірлігі;
- салық ставкасы;
- салық жеңілдіктері;
- салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
- салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен құқықтары;
- салық төлеуді бақылау;
- салық заңдарын бұзғаны үшін санкциялар және т.б.
Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол - заң бойынша салық төлеу
міндеттілігі жүктелген тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық
ауыртпалығы басқа тұлғаға – салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы (салық жүктемесі) түсетін
жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер (салықтың ең соңғы, нақты
төлеушісі), яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Салық төлеушіге салық төлеу міндеттілігін жүктейтін
құқықтық фактілер жиынтығы (дерек, іс-қимыл, жағдай, оқиға). Мүлік пен іс-
әрекеттер салық объектілері және салық салуға байланысты объектілер болып
табылады, олардың болуына байланысты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі
туындайды.
Салық базасы. Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға
байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің сомасы анықталады. Салықтың негізгі базасы мыналар болып
табылады:
- табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық және жеке табыс салығы
жатады;
- тауарларға салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын
салықтарды, кеден баждарын біріктіреді;
- капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық
және басқалары жатады.
Салық салу өлшем бірлігі – салық базасын сандық тұрғыдан көрсетуге
пайдаланылатын салық салу ауқымының өлшем бірлігі. Мысалы, автокөлік
двигателінің қуаты көлік құралдарына салынатын салық ауқымы болып табылады,
ал қуат ат күші, киловатт өлшемінде көрсетілуі мүмкін; алаң жер салығының
ауқымы болып табылады, бұл ір елде түрлі өлшемде: гектар, акр, шаршы метр
өлшемдерінде көрсетіледі; бензинге акцизді есептеу кезінде литр, баррель,
галлон қолданылады.
Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне абсолютті сомада
немесе процентпен белгіленетін салықтық есептеу мөлшері. Салық салу
практикасында ставкалар тұрақты және процентті болып бөлінеді.
Тұрақты ставкалар – табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне
абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тоннасына, газдың 1 текше
метріне).
Проценттік ставкалар – салық базасына қарай алынатын табыстың мөлшеріне
байланысты салық өлшем бірлігіне салынады. Проценттік ставканың 3 түрі бар:
– үйлесімді;
– прогрессивті
– регрессивті.
Үйлесімді салық ставкалары – салық объектісіне (оның мөлшерін саралауды
есепке алмай) бірдей проценттік қатынаста іс-әрекет етеді.
Прогрессивті ставкалар – салық салынатын табыстың артуына сәйкес өсіп
отыратын салық ставкалары. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен
абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Мұндай
ставкалар ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді.
Регрессивті ставкалар – табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы көп
тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына ауыртпалық
түсіреді.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе
ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
- салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатылатын салық
объектісінің ең аз бөлігі;
- табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асырауындағы
жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы бойынша; күрделі қаржыларға,
әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын
шығындардың сомасынан-корпорациялық табыс салығы бойынша және т.б.);
- салық салынатын табыстың құрамына енбейтін сома (мысалы, босату кезіндегі
ұйғарымды жәрдемақы, жеке табыс салығы бойынша өтемақы төлемдерінің
сомасы);
- салық салудың жекесубъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін салық
ставкасын төмендету.
Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық
бойынша бересіні есептен шығару да жатады.
Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс-
әрекет ететін уақыты.
Салық төлеу мерзімі мен тәртібі – заңмен белгіленген әдістер мен
салықты бюджетке аудару шаралары. Салық төлеу тәртібі салықты бюджетке
түсіру шараларын тәртіпке келтіру үшін белгіленеді.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері -
Салық кодексінің жалпы бөлімінде берілген.
Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңының орындалуын,
жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және
уақытылы аударылуын бақылауы.
Салық заңын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, салық заңын бұзу ауыртпалығына қарай
үлестік не еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер
мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне
қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады:
-   кадастрлық;
-   салық төлеушінің декларациясы бойынша;
-   табысты алу көзінен ұстап қалу;
-   патенттік негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің
нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы)
нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады.
Декларацияда салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық декларациясын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мысалы, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
(арнаулы салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық
органына олар бойынша декларацияны есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-
наурызынан кешіктірмей өткізеді.
Жеке табыс салығы бойынша декларациясын мынадай салық төлеушілер:
- төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
- тұрғын үй салу мен осындай құрылыс материалдарын сатып алуды жүзеге
асырғандар;
- ҚР шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар;
- ҚР шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі шоттарда ақшасы бар жеке
тұлғалар;
- ҚР сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң актілеріне сәйкес
декларация беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар;
- ҚР Парламентінің депутаттары, судьялар табыс етеді.
Әскери қызметкерлер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке
табыс салығы бойыншадекларацияны уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген
тәртіппен ұсынады.
Салық төлеушіден салық декларациясын табыс етудің белгіленген мерзіміне
дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган салық
декларациясын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға
құқылы. Бірақ салық деларациясын тапсыру мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент – арнаулы салық режімін қолдану
құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын
құжат.
Салықтық есептің екі әдісі қолданылады:
- кассалық;
- есептеу.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
органдары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі – салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Салық механизмі – салықтың ұйымдық-құқықтық нормалары мен басқару
әдістерінің жиынтығы, бұған әр түрлі салықтық реттеу құралдары да (салық
ставкасы, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері және т.б.) енеді.
Мемлекет өзінің салық механизміне салық заңдылықтары арқылы құқықтық нысан
беріп, оны реттеп отырады. Салық механизмі практикалық салық іс-
қимылдарының жиынтығы, яғни салық заңдары ережелерін практикада жүзеге
асырудың шарттары мен тәртіптерінің жиынтығы. Объективті негізгі
бағытталмаған кез-келген салықтық іс-қимыл ұдайы өндіріс процесіне
субъективтік қол сұғу ретінде қарастырылады және олардың нысанының
өзгеруіне әкеледі. Салық механизмі салық салуды басқарудың негізі болып
табылатын салықтық құқыққа сүйеніп, салық қатынастарын реттеуге мүмкіндік
береді.
Салық механизмі – бұл ұйымдық-экономикалық категория ретінде осы ұғымды
түсіндіретін салық теориясының аясы, сәйкесінше, ұлттық табыстың бөлігінде
өндірісте жасалынған бөлігін қоғамдастыру кезінде қалыптасатын қайта бөлу
қатынасы кезіндегі объективті қажетті басқару процесі. Салық салу механизмі
салықтарды белгілеудің принциптерінен, нысандары мен әдістерінен, оларды
өзгерту мен күшін жоюдан, оларды төлеуді қамтамасыз ету бойынша шаралардан
тұрады.
Бұл процесте қалыптасатын қатынастың барлық саласын үш қосалқы жүйемен
шектеуге болады: салықтық жоспарлау, салықтық реттеу және салықтық бақылау.
Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір принциптерге
сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан-жақты
және тиімді түрде жүзеге асырады.
Салық принциптерінің, жалпы салық салу теориясының негізін қалаушы
болып шотландық экономист, әрі философ Адам Смит табылады. А.Смиттің
классикалық принциптері төмендегідей:
1. салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік принципі);
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық принципі);
3. әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен
алынуы тиіс. (қолайлылық принципі);
4. салықтан жиналған түсімнен оны жинауға кеткен шығын аз болуға тиіс
(үнем принципі);
Бұл принциптерді пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты азайтты, бұл
процеске реттемелеуді енгізді. Салық салудың кейінгі даму барысында
принциптердің тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды
Салық салудың қазіргі халықаралық принциптері мыналар:
1. Қарапайымдылық принципі. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті
болуы тиіс, ол айқын әрі жеңіл болуы керек. Ол үшін мына шарттар орындалуы
қажет:
- салық түрлері өте көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
- бір салық түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет;
- салық салуобъектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды
анықтау әдісі барынша жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті
болғаны дұрыс;
- салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екенін
дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше аз болғаны дұрыс;
- салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни төлем жүргізілген көзден
төлеген ыңғайлы.
2. Әділеттілік принципі. Салық жүйесінде әділеттілік принципі тікелей
және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс.
Тікелей әділеттілік принципі – салық төлеушілердің табыстарына тең
жағдайда біркелкі салық салынады.
Көлденең әділеттілік принципі – тиісті жағдайда бірыңғай салық
төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылуы керек. Салық төлеушілер белгілі
бір табыс не қызмет түрінен, мүлкінен бірдей ставкамен салық төлеуі тиіс.
3. Салыстыру принципі. Бұл принцип бойынша салық ставкаларын бекіткен
кезде, олардың мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген салық ставкаларымен
салыстырылып отырылуы қажет.
4. Салықтардың анықтылығы – алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
5. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді
бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
6. Салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс
істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының
жариялылығы принциптері негізделеді.
Салық төлеуші салық заңына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуға
тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелерінің
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін
салық заңында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздің салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық
төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.

2. Нарық жағдайында мемлекеттің салық саясаты және оның стратегиясы
мен тактикасы

Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты-
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық саясатының басты мақсаты-салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.
Мемлекеттің салық саясаты келесі бағыттардан тұрады:
• мемлекеттің саалық жүйесінің қалыптасуы;
• салық салу саламсында мемлекет органдарының міндетін анықтау;
• арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру;
• салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру;
Салықтар – мемлекет егемендігін көрсетудің бір формасы. Салықтар осы
ерекшелігімен мемлекеттік мүлік пен займдардан (қарыз) түскен табыстардан
айрықшаланады. Салықтарды жинау құқығы әрқашан мемлекеттің егемендік
құқығының бірі болып табылады. Салықтар біржақты тәртіпте белгіленеді.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық кезеңдерге көшуі басқарудың
экономикалық әдістерін қоғамдық өндіріске пайдалануды талап етті,
кәсіпорыннан бюджетке түсетін кіріс түсімдерінің жүйесі толық өзгерді. Енді
ол – салық төлемдері базасында құрыла бастады; кәсіпорынның бюджетке
салықтық формадағы қарым – қатынасы заңмен реттелетін құқықтық негізге
көшірілді. Бұл экономикалық процесті макродеңгейде реттеуде салықтарды
пайдалану концепциясын әзірлеу қажеттілігіне әкелді.
Сонымен, қаржы саясатының дербес саласы болып салық саясаты бөлініп
шықты.
Салық саясаты – мемлекеттің салық салу аясындағы жүргізіп отырған
шараларының жүйесі.
Салық саясатының мазмұны мен мақсаты қоғамның әлеуметтік–экономикалық
құрылуымен, экономикалық саясатының жалпы бағытымен, сондай–ақ қаржы
саясатының нақты әдістерімен сипатталады.
Салық саясатының мақсаты мемлекет қажеттілігін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз ету болып табылады.
Салық саясатын жүргізу нәтижесінде заңды және жеке тұлғалардың
табысының бір бөлігі жалпымемлекеттік шығыстарды жабуға тартылады, яғни
салық саясатын жүргізу нәтижесінде заңды және жеке тұлғалардың табысы
реттеледі. Сонымен қатар салық саясаты ұдайы өндіріс процесін қамтамасыз
етуге бағытталуы қажет. Бұл ұлттық табыс көлеміндегі салықтардың үлесін,
салық салудың шегін белгілеуді білдіреді.
ҚР–да салық саясатын жүргізудегі басты мақсат – отандық тауар
өндірушілерді мемлекет тарапынан қолдау, мемлекеттің ішкі экономикалық
дамуына ықпал ететін саясат жасау, жеке секторлардың жедел дамуына жағдай
жасау, шетел инвестициясын тартуда кедергілердің алдын алу, яғни мемлекет
пен салық төлеушілердің талап–тілегін ортақтастыру.
Экономикалық негізделген салық саясаты қаржыны салық жүйесі арқылы
орталықтандыруды оңтайландыру мақсатын көздейді.
Батыс экономистері салық саясатын бөлек алып қарастырмайды және
салықтардың іс–әрекетін мемлекеттің шығыстарының жағдайын зерттеп білмей,
қарастырмайды. Оны салықтардың ең алдымен мемлекеттің өз функциялары мен
міндеттерін шешуге қызмет етуін қамтамасыз ететіндігімен түсіндіреді.
Жоғары дамыған нарықтық қатынастар жағдайында салық саясатын мемлекет
өндіріс құрылымын өзгерту, аумақты экономикалық дамыту, халықтың табыстылық
деңгейін көтеру мақсатында ұлттық табысты қайта бөлу үшін пайдаланады.
Салық саясатының міндеттеріне мыналар жатады:
– мемлекетті өз функциялары мен міндеттерін орындау үшін
қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;
– жалпы ел шаруашылықтарын реттеуге жағдай жасау;
– нарықтық қатынас процесінде пайда болатын халық табысы
деңгейіндегі теңсіздікті деңгейлестіру (тегістеу).
Салық саясатында мемлекетті салыстырмалы дербестігі көрінеді. Салық
механизмі арқылы салық саясатын өзгерте отырып, мемлекет экономикалық
дамуды ынталандыруға немесе оны ырықтандыруға мүмкіндік алады. Салықтық
реттеу елдің шаруашылық өмірін қамтиды, өйткені салықтық шаралар базистік
қарым-қатынасты қондырмаға ықпал ететін басты әмбебап құрал болып табылады.
Мұндай реттеудің мақсаты-компанияның ішкі және сыртқы, әсіресе
инвестициялық қызметі үшін жалпы салықтық ахуалды жасау және капитал
қозғалысының басыңқы салалық және аумақтық бағыттарын ынталандыру үшін
пұрсаттылықты салық жағдайын қамтамасыз ету болып табылады.
Демократиялық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі болып коғамда
өркениетті салықтық қатынастар мен халықтың барлық топтарының салықтық
мәдениетінің бар болып саналатындығы баршаға мәлім. Сол себептен, өкілетті
және атқарушы органдар салықтық саясатты жүргізуші тағы бір мезгілде оның
кепілі мен бас идеологы ретінде қатысушылардың барлық топтарының мүдделерін
үнемі есеп алып отыруы керек.
Сонымен бірге, заңдарды, ең алдымен салықтық құқықты, іске асыру
бойынша қатысушылардың өзара қатынастары іс жүзінде белгілі түрлерін
өзгеріске (деформацияға) ұшырайтынын құптау керек. Көбінесе, заңдардың
сөзсіз орындалуы үшін жауапты мемлекеттік органдар мен азаматтардың өзара
қатынастардағы кәсіби білім мен салықтыњ мәдениет белгісінің тµмен болуынан
деп айтуѓа болады. Нәтижеде біз заңдар толық іске асырылмайтын, ал
экономика жарым-жартылай көлеңкелі бизнес деп аталатын тәртіпте жұмыс
істейтін сєйкессіздікке ұшырап отырамыз.
Америкалық ғалым А.Лэффер бюджет табыстарының салық алудың
(‰демелілігінен), яғни, салық мөлшерінің, салықтың мөлшерлемесінің өзара
байланысын сипаттайтын байланысының тұжырымын сызба түрінде көрсетті.
Мысалы салықтың мөлшерлемесінің артуы (абсциссалар білігі) бюджетке
түсетін табыстардың қайткенде төмендеп бара жатқан қарқындармен болған
кµлемін көбеюін көрсетті (ордината білігі). Жалпы айтқанда, экономикалық
‰рдіске қатысушыларының түрткі болатын себептер байсалдылықпен
көтерілмегендіктен ресми еңбекақыға ынталану, сондай-ақ өндірістің жалпы
көлемі салықтың мөлшерлемесіне қарағанда ақырын бәсеңдейді. Демек, салықтық
мөлшерлеменің артуына байланысты, яғни оның мөлшерінің бәсеңдеуі
кемігендіктен, бюджеттік табыстар көбейеді. Алайда, белгілі бір шекке
жеткен кезде салық төлеу іс жүзінде таза табыс қалмайтындай жағдайға алып
келеді. ¤йткені, адамдар тек қана салық төлеу үшін жұмыс істей алмайды,
іскер белсенділік төмендей бастайды, осының негізінде салық төлеуден
жаппай қашу етек алады. Сондықтан жалпы ұлттық өнімнің көлеңкелі экономика
саласына көшуі пайда болады. Демек, салық мөлшерлемесінің артуына қарамай
бюджетке табыстардың т‰суі төмендейді, өйткені салық төлеу үшін мөлшер
қысқарады. Сондықтан, салық салудың тиімді тәртібін анықтау бұл салық
төлеушінің экономикалық белсенділігін арттыру, сондай-ақ бюджетке салықтық
түсімдердің қажетті деңгейін қамтамасыз ететіндей тәртіп орнататын әрбір
мемлекеттің басты макроэкономикалық проблемасы. Лэффердің қисығындағы қиын-
қыстау нүктесі қосымша құнның 35–40 пайызының деңгейіндегі шамасы болып
саналады.
Салық ауыртпалығының жеңілдетілуі экономикалық өсудің мүмкіндігін
туғызады - бұл пайымдау қарсылық келтірмейді. Алайда бюджет табыстарының
төмендетілуі байқалмайды, сондықтан: салықтық түсімдердің бастапқы
төмендетілуінің орнын толықтыру үшін қанша уақыт қажет болады?,- деген
сұрақ туындайды. Оған жауап беру үшін экономистер В.Вишневский мен
Д.Липницкийлердің жүргізген зерттеулерінің нәтижелеріндегі экономикалық-
математикалық үлгіні келтіруге болады. Олар төмендегі негізгі мәліметтерді
пайдаланған:
Нұсқалары: А
Б
- өнімнің тиімділігі 0,166
0,220
- өзіндік құндағы шартты тұрақты
шығындардың үлесі 0,33 0,56
- салықтың бастапқы мөлшерлемесі 0,4 0,4
- салықтың мөлшерлемесінің
төмендетілуі 0,1
0,1
- дисконт нормасы 0,2
0,2
Осының негізінде төмендегі жағдай анықталды: бірінші (А) нұсқада
пайдаға салық салудың мөлшерлемесін 40 %-дан 30%-ға төмендету (есептерде
кәсіпорын тек пайдаға салынатын салық төлеушісі деп жорамалданған) жағдайы
бюджеттік табыстардың орнын толтыруға (артылған пайданы инвестицияларға
бағыттаудың нәтижесінде өндірістің өсуі есебінен) жалпы айтқанда, есепті
кезеңнің ұзақтығы қанша екендігіне тәуелді. Сонда тек қана тиімділіктің
бастапқы шамасы мен тұрақты шығын үлесін өсіру арқылы ғана өзгеріске қол
жеткізуге болады (Б нұсқасы). Яғни, шаруашылық айналысының уақытының ақтығы
төрт ай болғанда, бюджетке салықтың осы кµлемін түсіруге қажет уақытының
саны 3-ке тең болады [1-22 б.]. Сонымен өтпелі экономика жағдайында
бюджеттік табыстардың қалыптасқан деңгейін сақтап қалу және оған қоса
олардың өсуін қамтамасыз ету, ең алдымен өзін-өзі қаржыландырушы
кәсіпорындарға салықтардың мөлшерін төмендету жолымен қамтамасыз ету,
алайда бұл әлі де толық анықталмаған мәселе. Қандай болғанда да қаншалықты
бюджетке төленетін салық мөлшері төмендетілсе, соншалықты бюджетке түсетін
түсім көлемі төмен болады. Мұндай жоғалтулар нәтижесінде бюджетке түсетін
міндетті төлемдер есебін басқа көздер есебінен уақытша орнын толтыруға
немесе бюджеттің шығыстарын қысқартуға тура келеді. Сондықтан шиеленіскен
бюджеттік жағдайлардың шарттарында салықтардың мөлшерлерін айқын төмендету
туралы шешім қабылдау оңай емес. Салық салу мөлшерлерін төмендету кезінде
көлеңкелі экономиканың ауқымы қысқаруы мүмкін. Алайда, шаруашылық қызметтің
көлеңкеден жаппай шығуын ынталандыру үшін елеулі түрде салықтарды
төмендету қажет. Егер жалпы ішкі өнімнің 15-20 %-на салық төмендетілсе,
онда көлеңкешілер мемлекет тарапынан қандай жања єдістер болады екен деп,
айла ойластырғанша, мемлекет дұрыс жұмыс істеуді тоқтатып қоюы да мүмкін.
Сондықтан, жалпы алғанда, салықтарды төмендету есебінен кәсіпорындардың
пайдасына ресурстарды елеулі қайта үлестіру нәтижесінде көлеңкелі
экономиканың ауқымдарын қысқарту мен экономикалық өсуді қамтамасыз ету
проблемасының қарапайым шешімі болмайды. Салықтық ауыртпалықты төмендетуде
қанша? деген сұрақтан назарды қалай? деген сұраққа аудара отырып, яғни,
салық салудың техникасын жетілдіру керек.
Өркениетті әлемдік шаруашылық қатынастар және байланыстар, отандық
өндірушілердің тауарлары мен қызметтерінің сұраныс негізінде талап етілуі,
тек қана қоғамдағы тауарлар мен қызметтердің сапалы деңгейі және
бәсекелестігін қамтамасыз ете алатын жағдайда пайда болады. Сонымен
салықтық саясат – қоѓамдаѓы әрбір жеке адам заңға бой ұсыну рухында
тәрбилену, салықтық құқық талаптарын орындау жөнінен өзінің құқықтары мен
міндеттерін анық түсінуге тиіс мемлекеттің қаржылық тәуелсіздігі мен
экономикалық қуатын қамтамасыз етудің негізгі құралы.
Профессор В.С.Бардтың пікірі бойынша Салықтар ұлттық экономикамен
қатар халықаралық ауқымда өндірістің мамандандырылуы және
кооперациялануының күшейтілуінің, экономикалық өмір сүрумен бірге
халықаралық сауданың кеңеюінің дара үйлесуінің жалпы процесін мемлекеттік
тұрғыдан реттеудің ең тиімді құралдарының бірі болып табылады [2-5 б.].
Фискалды саясат жүргізудің тәжірибесінің талдауы іске асырылып отырған
шаралардың біршама төмен нәтижелілігінің негізгі себептерінің бірі - салық
төлеушілердің қабылдайтын шешімдерінің мақсаттылығы жеткіліксіз, ерекше
ділі мен мінез құлқы жеткіліксіз екендігі туралы дәлелдеді. Мұнымен
байланысты фискалды саясат пен болжаудың арнаулы бағдарламалары мен
үлгілерін құруға, мемлекеттік реттеудің ықпал етуін кешенді түрде бағалауға
мүмкіндік беретіндей жақын арада салықтық-бюджеттік саясатты зерттеп
дайындау мүмкіндігі туындайды. Бұл жерде тек қана негізінде кез-келген
эволюциялық үлгінің мәнін құрайтын экономикалық реттеушілер мен
мультипликатордың ролі мен маңызының артуы бола алады.
Бұл жөнінде профессор Л.П.Павлова салықтық заңдылықтың қиындауы,
салықтық бақылауды қамтамасыз етуі үшін шығындардың артуы, салық органдары
қызметкерлерінің санын көбейту мен оларды қазіргі заманғы, қымбат бағалы
техникалық құралдар және құрылғылармен жабдықтау бойынша салық органдарының
(мемлекеттің) үздіксіз өсіп жатқан шығыстарын есепке алу керек –деп атап
өткен. [3-163 б.]
Жоғарыда айтылған эволюциялық үлгісі, сыртқы экономикалық байланыстың
қатаң қаржылық бақылау кезінде және ең бастысы, инвестициялық процестің
қаржылық өзін-өзі қамтамасыз ету кезінде өндірістік дамудың импорттық орнын
басушы соғыстан кейінгі нұсқасы, Жапонияда қалыптасқан іс-шаралардың кешені
бола алады. Біздің пікірімізше, Қазақстандық нұсқа ол нұсқадан біраз
өзгешеліктерімен ерекшеленеді және ашық экономикалы, шетелдік инвестиция
мен несиелік жәрдемге сүйенген Оңтүстік Кореяның үлгісіне жақын.
Іс жүзінде барлық ашық экономикалы елдер ерте ме, кеш пе күрделі
макроэкономикалық салыстырмалыққа тап болатындығын айта кету керек. Не
бұрынғы шарттардан өсуді ынталандыру стратегиясын жалғастыру (Латын-
Американдық нұсқада – табыстарды үнемі индекстеу, пайыздық
мөлшерлемелерінің артуы және басқа инфляцияға қарсы қорғаныс шаралары
кезінде), не ұзақ мерзімді тұрақтылық стратегиясын жүргізу (Жапонияныњ
бастапқы таңдаған жолы), яғни сұранысты шектеу жолымен инфляцияны басып
тастау, меншікті қаржылық негізді нығайту және соның нәтижесінде шетел
валюталық тәуелділіктен шығып кету.
Бірқатар Еуропа мен Таяу Шығыс елдерінде тауарлардың, жұмыстардың,
қызметтердің аса маңызды түрлеріне, әсіресе энергетикада, салықтың мөлшерін
Парламент тарапынан бақылау тәжірибесі бар екенін айта кеткен жөн.
Парламенттің келісімінсіз ол мемлекеттерде мөлшерлер мен тарифтер
енгізілуі, өзгертілуі немесе жарналар кіргізілуі мүмкін емес.
Барлық елдерде салықтық қаржылардың экономикалық тұрғыдан дәлелденген
арақатынастарын іздеу ғасырлар бойы жасалып келеді, ал әлемдік
қауымдастықпен ұсынылатын стандарттық арақатынастарға жақындау әлі де бұл
проблема бойынша әдістемелік негіздер немесе әлде бір маңызды жалпы ұлттық
мемлекеттік бағдарлама зерттеліп дайындалмаған өтпелі экономикасы бар
мемлекеттер үшін, біздің пікірімізше, әзірше мүмкін емес. Сондай-ақ,
салықтар деген не және олар экономика ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.