Мемлекеттің азаматтық-құқық қатынастардың құқықтық жағдайының ерекшелігі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Мемлекеттің азаматтық-құқық қатынастардың құқықтық жағдайының ерекшелігі
Кіріспе

Азаматтық құқық – Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды
тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік – аумақтық бөліністерімен
тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап,
басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал
азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық
құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетіндігі белгілі. Әдетте
құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық
реттеу әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық
құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра
отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар құрайды.
Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл
нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық
қатынастары деп аталады.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық
қатынастарына араласып жүргенімен, өздерінің, әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болса сатып алуда
сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте көрсетілген сатып алу-сату
мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл
мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал
сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге, немесе затында сапасы
жағына бір кемшілігі немесе сан жағынан кемістігі болса, онда оны басқа
затпен айыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алғаның қайтарып беруге міндетті
және тағы сондай сияқты.
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық
қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату,
банк арқылы есеп айыру – осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни
осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады.
Құқық қытынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен оның
құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында
қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық
қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік –
аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.
Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс
орнайды, сол арқылы осы қатынастардың мазмұнын құрайтын олардың арасында
белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Сол қатынаста құқықтар мен міндеттер не нәрсеге (мүліктік және жеке
мүліктік емес игіліктер) бағытталған болса, сол нәрсе оның объектісі деп
аталады.

1 тарау. Азаматтық құқық қатынастарының ұғымы, элементтері
1. Азаматтық құқық қатынастарының ұғымы
Қазақстан Республикасының біртұтас құқық жүйесі бірнеше салаға
бөлінетіндігі бәрімізге мәлім. Сол салалардың бірі болып табылатын –
азаматтық құқық. Азаматтық құқық сала ретінде елімізде қалыптасып келе
жатқан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі десек те болатын шығар.
Өйткені, бұл саламен реттелінетін құқық қатынастарының шеңбері өте кең.
Азаматтық құқығымен реттелінетін қатынастардың түсінігін бару үшін
құқық теориясында қолданылып жүрген ережелерге сүйенуіміз қажет. Яғни
айтқанда, реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы жоғарыда көрсетілген екі
категорияның негізінде азаматтық құқығына сала ретінде тек анықтама ғана
емес, оның басқа құқық салаларынанерекшіліктерін де көрсетуге болады.
Азаматтық кодекстің 1 - бабының 1- тармағында көрсетілгендей,
азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне
негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Сонымен қатар,
мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар да
азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында өзгеше
көзделмеген, не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық құқығымен реттелетін
қоғамдық қатынастардың негізгісі болып табылатыны- мүліктік қатынастар.
Сондықтан да айтып кеткен жөн болар, кез келген мүліктік қатынасар
емес, қоғамның негізін қалайтын тауар-ақша қатынастары, яғни азаматтық
құқық субьектілерінің кез келгенінің қатысуымен және әртүрлі
көріністерде (мүлік беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік қатынастар.

Мүліктік қатынастарға негізінен, қоғамдағы өндіріс құрал-
жабдықтарына, мүліктік иеліктерге және басқа да материалдық
құндылықтарға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.
Мүліктік емес жеке қатынастар, мүліктік қатынастарға тығыз
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар және мүліктік қатынастарға
байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар болып екі топқа
бөлінеді. Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастарға құндық маңызы жоқ
қатысушылардың қоғамдық сипатын белгілейтін материалдық емес
құндылықтар жатады. Мәселен әдеби шығармамен, ғылыми еңбекпен
айналасушылар немесе өнертапқыш өзінің авторлығын анықтау туралы
мәселе қойса, өзінің жекелігін қорғай отырып, бұл мәселе бойынша
қоғамдық дербес қатынасқа түседі. Бұл қатынас мүліктік болып
табылмаса да, мүлікпен тығыз байланысты, өйткені өнертабыс иесінің
өнертабысының пайдаланғаны үшін онда авторлық сыйақы алу құқығы пайда
болады.
Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға байланысы
жоқ мүліктік емес жеке қатынастарға азаматтың есімі, жеке келбет
құқығы, жеке өмірдің құпиялылығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық,
азаматтың немесе заңды тұлғаның абыройына, қадір-қасиетіне, іскерлік
беделіне байланысты туындайтын құқықтық қатынастарды жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 9-бабында азаматтың ар-
намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық атап көрсетілген.
Сондай-ақ Ата Заңның 33-бабы “азаматтың жеке өміріне қол сұғуға
болмайтындығын” атай келе, “азаматтың жеке өміріне араласуға, оның ар-
намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғуға тыйым салынады” десе, осы
баптың келесі тармағында “тұрғын үйге қол сұғуға болмайтындығы” атап
көрсетілген. Жоғарыда көрсетілген мүліктік қатынастармен байланысы
жоқ жеке қатынастар, мүліктік емес жеке қатынастардың екінші тобын
құрайды.
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастар жиынтығын анықтай
келе, бұл қатынастардың субьектілерін де атап көрсетуге болады.
Оларға жеке тұлғалар (Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар), заңды тұлғалар, мемлекет және
әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1964 жылғы Азаматтық кодекспен
салыстырғанда 1994 жылы 27-желтоқсанда қабылданған Азаматтық
кодекстің ерекшілігі сол, мемлекет азаматтық-құқықтық қатынастарға
осы қатынастарға өзге қатысушылармен тең негізде түсетіндігі атап
көрсетілген.
1. Азаматтық заңдарда 1994 – жылғы 24 желтоқсанда он үшініш
сайланған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 11 сессиясы
қабылдаған жаңа Азаматтық кодекс (жалпы бөлім) ерекше орын алады.
Азаматтық кодекске 1996 жылғы 15 шілдедегі, 1997 жылғы 5 наурыздағы, 1997
жылғы 2 шілдедегі, 1998 жылғы 2 наурыздағы заңдармен өзгерістер
енгізілгенін ескеру қажет.
Азаматтық кодекстің 3-бабында Қазақстан Республикасы азаматтық
заңдарының жүйесі анықталған.ең алдымен ол жалпы республикалық болып
табылады және азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған Қазақстан
Республикасының өзге де заңдарынан, Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан, Парламенттің Сенаты
мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-ақ Азаматтық
кодекстің 1- бабының 1,2 тармақтарында аталған қатынастарды реттейтін
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарынан,Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Сонымен, азаматтық құқық нормалары заңдарда, нормативтік құқықтық
актілерде және заңға сәйкес нормативтік актілерде бекітілуі мүмкін. Бұл
орайда “Нормативтік құқықтық актілер туралы”1998 жылғы 24 наурыздағы
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бұл нормативтік құқықтық актілердің
бәрі олардың заң күшіне қарай белгілі бір қатаң иерархиялық жүйе
бойынша орналасады.
2. Заң актілері. Заңдардың арасында 1995 жылғы Қазақстан Республикасы
Конституциясының мейлінше жоғары заң күші бар, оның 4 – бабында Қазақстан
Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған сәйкес
заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, республиканың
халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ
Конституциялық Кеңес пен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының
нормалары деп белгіленген.
Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтық құқықтық
нормалары бар. Атап айтқанда, 6-бапта Қазақстанда мемлекеттік меншік
пен жеке меншік тең дәрежеде қорғалатыны белгіленген. Азаматтардың жеке
меншік мәселелері Конституцияның 26 - бабында неғұрлым тәптіштеп
баяндалған. Азаматтырдың ар-ожданы, қадір-қасиеті және абыройлы есімі,
отбасылық құпия, хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф және
өзге де хабарлар сияқты рухани қазыналар жөнінде туындайтын жеке
мүліктік қатыныстарды азаматтық-құқықтық реттеудің негізгі Қазақстан
Республикасы Конституциясының 16 - 18 баптарында жатыр.
Біз бұған дейін 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылданған, заң күші
жағынан азаматтық құқық қатынастарын реттеуде мейлінше маңызды орын
алатын Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Жалпы бөлім)
атап өткенбіз. Азаматтық кодекс (Жалпы бөлім) 1995 жылғы 1 наурыздан
бастап күшіне енгізілді. Ол 405-бапты біріктіретін 24- тараудан
тұрады. Оның сипатты белгісі оған нарықтық экономика жағдайындағы
азаматтық айналымға арналған нормативтік базаның негізі етіп алынғаны
болып табылады.
Азаматтық құқық нормаларынаң талаптарына сәйкес туындайтын және
бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық
құқық қатынастары деп аталды.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық
құқық қатынастарына арыласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң
жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты
болсын сатып алуда сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте
көрсетілген сату-сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық
қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір
сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының
меншігіне беруге, немесе затында сапасы жағынан немесе сан жағынан бір
кемшілігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға,
әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с
Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық
құқықтық қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру,
өнімдерді сату, банк арқылы есеп айыру-осылардың бәрі де құқықтық
қатынасты тудырады, яғни осылардың бәрәнің де заң арқылы белгілі салдары
болады.
Адамдар тарихтың объективті зандарын жасап немесе бұза алмайды, бірақ
сол заңдар алдында дәрменсіз емес. Тарихи даму заңдарын білу адамдардың ол
заңдардың күшін қоғамды қайта құру үшін пайдалануына мүмкіншілік береді.
Белгілі бір заң әсер ететін жағдайды өзгерту арқылы адамдар оның
нәтижесінің түрін өзгертіп, көрінісін шапшандатады немесе баяулата алады.

2. Азаматтық құқық қатынастарының элементтері

1. Құқық қатынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен құрамдас
элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында қатынастың
субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық
қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік-аумақтық
бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.
Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс
орнайды, сол себепті бұлардың арасында қатынастарының мазмұны құрайтын
белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Сол қатынаста құқықтар мен міндеттер не нәрсеге (мүліктік және
мүліктік емес игіліктер) бағытталған болса, сол нәрсеге оның объектісі деп
аталады.
Сөйтіп, құқық қатынастарына төмендегідей элементтер тән болады:
субъектілер (қатысушылар), мазмұны (құқықтар мен міндеттер) және объектілер
(құқықтар мен міндеттердің қатысы бар мүліктік және мүліктік емес
игіліктер).
2. Осыған орай, құқықтың жалпы теориясының бір мәселесіне тоқтала
кеткеннің еш артықтығы жоқ. Әдетте құқық сөзі бір-бірімен тығыз
байланыста, бірақ шын мәнінде мүлдем бөлек екі мағына білдіретіндігін
айтпасқа болмайды. Оның біріншісін Азаматтық құқық құқық нормалары
дегенде қолданамыз. Бұл сөз тіркесіндегі құқық дегеніміз мемлекетте
қалыптасқан құқықтық рәсімдер жүйесі, жиынтығы. Қажет болған жағдайда оның
жүзеге асырылуы мемлекет күшіне сүйенеді. Осы мағынасында қолданатын
құқықтың объективті мағынасындағы құқық деп немесе объективті құқық деп
атайды.
Біз күнделікті өмірде Менің меншік құқығым бар, Сіз бұлай істеуге
құқығыңыз жоқ, Оның зейнетақы алуға құқығы бар тәрізді сөздерді жиі
айтамыз, ал бұл орайда кездесетін құқық сөзі заң дегенді емес, тұлғаның,
нақты адамның белгілі бір мүддесін ғана білдіреді. Бұл жағдайларда құқық
туралы субъективтік мағанасында немесе басқаша айтқанда, құқықтық
нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктер болып
есептеледі. Құқық қатынастарының элементі ретінде айтқанымызда, біз
субъективтік құқық туралы да айтамыз. Бұл құқық деген сөзге беретін
екінші мағына.
Әрбір құқық қатынасында қатысушының бірінің субъективті құқығына
екіншісінің заңдық міндеттілігі сәйкестендіріледі, яғни біреуінің екіншісі
алдындағы міндеттілік аясы айқындалады. Мысалы, үйді сатып алу-сату шартына
сәйкес сатушы мен сатып алушы арасында екі бірдей құқық қатынасы пайда
болады. Оның біріншісіне сатып алушы үйді алуға құқылы да, оны беруге
міндетті.
3. Заңдылық фактісінің түсінігі. Азаматтық құқық нормалары өздігінен
азаматтық құқық, қатынастарын тудырмайды.
Қандай да болсын нақтылы азаматтық құқық қатынастары белгілі бір
жағдай болғанда ғана пайда болады. Мұның мазмұнының өзгеруі немесе оның
қысқартылуы да белгілі бір жағдайға байланысты. Осындай құқық
қатынастарының пайда болуына, өзгеруіне немесе оның қысқартылуына себепкер
болатын жағдайларды заңдылық фактілер деп атайды. Мысалы, баланың тууы,
мәміленің бөлінуі т.т заңдылық фактілер болып табылады.
Азаматтық кодексте сатып алу-сату, жалдау, мұра қалдыру және тағысын
тағылардың кезінде пайда болатын құқық қатынастарын тәртіптейтін баптардың
болуы сол жеке тұлғалардың арасында немесе сондай-ақ заңды тұлғалардың
арасында нақтылы құқық қатынастарын өздігінен тудыра алмайды. Белгілі бір
азамат пен дүкен араларында сатып алу-сату туралы АК-тің
баптарында көрсетілген қатынастар пайда болу үшін сол азамат дүкенге барып
бір нәрсе сатып алуы керек, яғни дүкенмен сатып алу-сату мәмілесіне кірісуі
керек.
Заңдылық оқиғалар. Кейбір заңдылық фактілер осы фактілер нәтижесінде
туатын құқық қатынастарына қатысушы тұлғалардың өздерінің, қалауы және
ниетінен тыс пайда болады. Мұндай заңдылық фактілерді оқиға деп атайды (АК-
тің 7-бабы, 8-тармағы). Адамның елеуі, белгілі бір мерзімнің өтіп кетуі
фактілері – осылардың бәрі де оқиғалардың қатарына жатады.
Заңдылық әрекеттер. Заңдылық салдар, яғни белгілі бір құқық
қатынастарын тудыратын тұлғалардың, әрекеттері де заңдылық факті болып
табылады (АК-тің 7-бабы, 7-тармағы). Мысалы, мәміле жасасу,
ерлі-зайыптылардың айрылысуы, біреуге әдейілеп зиян келтіру заң
әрекеттері болып табылады. Алайда, құқық, тәртіптері тұлғалардың жүріс-
тұрыстарының бәріне бірдей заң әрекеттері деп маңыз бермейді, біздің
әрекеттеріміздің көбі құқық үшін бейтарап әрекеттер, бұл әрекеттер заңдылық
қатынастарды тудырмайды да, өзгертпейді де. Кісі біреумен әңгімелесіп
отырғанда, кітап оқып отырғанда, жазатын мақаласын ойланып отырғанда,
кәдімгі жағдайдағы оның қызметтері құқық шеңберінен тыс жатады.
Заңда, заңдылық салдары бар деп табылатын әрекеттердің мазмұны бірнеше
түрде кездеседі және белгілі белсенді бір түрінде – істелген іс немесе
айтылған сөз түрінде, сондай-ақ әрекеттен бой тартқан (өзін-өзі ұстап
қалған) түрде – әрекетсіздік түрінде, үн қатпай қалғандық түрінде
кездеседі.
Заңды және заңсыз әрекеттер (құқыққа сыйымды және құқыққа сыйымсыз
әрекеттер). Көп жағдайларда құқықтар мен міндеттер құқық тәртібінде рұқсат
етілген әрекеттердің нәтижесінде пайда болып өзгеріп немесе қысқарып
отырады. Заңмен тыйым салынбаған әрекеттер заңды әрекеттер болып табылады.
Белгілі бір құқықтық нәтижелер тудыру ниетімен істелген, ерік берілген,
заңды әрекеттерге мысал бола алатын, басқаша айтқанда, азаматтар мен заңды
тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге
немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері мәмілелер деп танылады (АК-тің 4-шы
тарауы).
Мәмілелермен қатар, тікелей құқық және міндет тусын деген ниетпен
істелмеген, бірақ құқық қатынастарының пайда болуына немесе оның қысқаруына
негіз болатын сан түрлі әрекеттер болады. Мұндай әрекеттерге мысал
болатындар: некелесу, әдеби шығарма жазу, өнертабыс, тағы сондай сияқты.
Кейбір әрекеттер құқық тәртібінде тыйым салынғандықтан ғана, яғги
заңсыз болғандықтан құқық қатынастарын тудырады. Мәселен, АК-тің 917
–бабында былай делінген: басқа біреудің жеке басына не мүлкіне немесе заңды
тұлғаға зиян келтіруші сол зиянды толық өтеуге міндетті. Зиян келтіру
(деликт) болып табылатын болғандықтан, яғни зиян келтірушіні азаматтық
жауапқа тарту салдарын тудыратын заңсыз әрекет болғандықтан зиянды өтеу
міндетті зиян келтірушінің еркінен тыс ретте болады.
Зиян келтірушінің жауаптылық мөлшері.
“Жауапкершілік” термині әртүрлі аспектіде қолданылады. Жеке айтатын
болсақ: әлеуметтік, рухани, экономикалық және юридистикалық жауапкершілікті
кездестіруге болады.
“Әлеуметттік жауапкершілік” түсінігі жалпылама ұқсас. Онымен қоғамдағы
болып жатқан жауапкершіліктің барлық түрі қамтылады. Осы тұрғыдан қарағанда
рухани, экономикалық және юридистикалық жауапкершілік тек әлеуметтік
жауапкершіліктің түрі ғана.
Алайда әлеуметтік жауапкершілік ерекше мағынаға ие болып, әлеуметтік
психологиялық сипатта болады. Әдебиеттерде осы жауапкершілік түрін
юридистикалық жауапкершілік түсігіне ұқсастыруға тырысады. В.А. Тархованың
пікірі бойынша: “өзінің істеген әрекетіне жауап бере отырып міндеттеменің
реттелу құқығы –юридистикалық жауапкершілік”, -дейді. Юридистикалық
жауапкершіліктің осындай түсінігі жауапкершілік түсінігін шектен тыс
үлкейтіп, оның тәрбиелік мағынасынан айырады.
Қоғамдық өмірде “рухани жауапкершілік” категориясы үлкен маңызға ие.
Ол ұнамдылықты бұзу нормасымен байланысқан және қоғамға жат қылықты
қоғамдық айыптау түріаен ерешеленеді.
Әдебиеттерде және заңдылықтарда “экономикалық жауапкершілік” түсінігі
жиі кездеседі. Бұл ретте байқағанымыздай, “Экономикалық жауапкершілік”
түсінігі екі түрлі мағынада қолданылады. Барлығынан бұрын ол “Мүліктік
жауапкершілік” түсінігімен астасып жатады. Және бұнда ешқандай қорқыныш
жоқ. Нарықтық экономикаға өтуімізге және әкімшілік халықтық әдістің
экономикалық әдіске өту, осындай түсінікті құқыққа сыйымды етіп көрсетеді.
Яғни нарықтық қатынастарды реттеуде жол ашады. Экономиканың ықпалымен
эконмикалық әдістердің заңмен бекітілуі “экономикалық жауапкершілікті”
құқық бұзушыға мүліктік ықпал ету шарасы ретінде экономикалық
жауапкершілікті юридистикалық жауапкершіліктің бір түріне айналдырады.
Заң әдебиеттерінде “экоеомикалық жаупкершілік” түсінігіне
юридистикалық жауапкершіліктің ерекше бір түрі ретінде қатыстыруға
тырысады.
Бұл жағдайда әкімшілік –құқықтық шара туралы сөз болып, ал азаматтық
құқықтың жауапкершілік түсінігі қарастырылмайды.
Алайда, нарықтық экономика жағдайында “экономикалық жауапкершілік”
түсініг мағынасын жоғалтады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік юридистикалық жауапкершілікті
құрайтын, өзіне тиісті барлық белгісімен юридистикалық жауапкершіліктің бір
түрін құрайды.
Юридистикалық жауапкершілік үшін оған негізгі төрт белгі тән:
юридистикалық жауапкершілік құқық нормасын бұзушыға қолданылатын
мемлекеттік мәжбүрлеуге ықпал ететін шаралардың тек бір түрі; екіншіден, ол
құқықтың бұзылуына жол берген тарапқа ғана қолданылады;үшіншіден, құқық
бұзушыға тек қана мемлекеттік немесе басқа құзіретті орган қолданады;
төртіншіден,жауапкершілікті қолдану үшін юридистикалық жауапкершілік болып
табылатын құқық бұзушыға қолданатын санкция заңымен блегіленуі керек.
Юридистикалық жауапкершлік құқық бұзушыға қолданатын мемлекеттік
мәжбүрге ықпал ету шараларының ерекше бір түрі ретінде саналады. Сонымен
қатар адамдардың іс-әрекетіне әсер ететін басқа да тәсілдермен
ерекшеленеді. Мысалы, мемлекеттік мәжбүрлеуші шара ретіндегі реттеуші
сипатқа ие болатын, бірақ юридистикалық жауапкершілік бола алмайтын
оперативті ықпал ету шаралары болып табылады.
Жоғарыда көрсетілгендей юридистикалық жауапкершілікті азаматтық
құқықта ерекшеліктері бар . Бұл қасиеттер қоғамдық қатынасты реттеуші
азаматтық құқықтың пәні және әдісі ретінде, сонымен қатар жалпы құқық
жүйесі ретінде азаматтық құқықтың қызметін атқарады.
Азаматтық құқықты реттейтін ерекше қатынастар секілді мүліктік сипатқа
ие болып, мүліктік қатынастарды құрайды. Азаматтық құқық бойынша
жауапкершілік құқық бұзушыға қолданылатын экономикалық ықпал ету қызметін
орындай отырып, қоғамдық қатынастарды реттейтін экономикалық әдістерінің
бірі болып табылады.
Бірақ азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды, сонымен қатар
тікелей мүліктік қатынастарды да реттейді. Осы уақытқа дейін жеке мүліктік
емес қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады деген пікір қалыптасты. Яғни
ол үшін жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы тиіс. Алайда, өмірдің өзі
көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың немесе ұйымдардың жеке мүліктік
емес құқықтарын бұзу, тиімсіз мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеліп
соқтыруы мүмкін.
Сонымен, азамат туралы жалған мәлімет жариялау, оған жұмысқа тұруға
немесе кәсіпкерлік қызметпен айналысуға қиындық тудыруы мүмкін. Сондықтан
жаңа заңдылық бойынша жәбірленушіге жалған мәлімет жариялау арқылы
келтірілген рухани залалды өтеу құқығына ие болды. Ал азаматтар үшін
құқыққа қарсы іс-әрекет арқылы келтірілген физикалық кемсітушілікті өтетуге
құқылы.
Азаматтық кодекстің 1-ші бабында былай деп көрсетілген:
1. Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзгеде мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі.
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар,
заңды тұлағалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік аумақтық бөліністер
болып табылады.
2. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені оларды бұзу құқық бұзушыға
мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеп соғады.
Ал заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 44-
бабында көрсетілгендей, меншік иесі қаржыландыратын мекемелер мен қазыналық
кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз міндеттемелері бойынша өзіне
тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.
Меншік иесі қаржыландыратын мекеме немесе қазыналық кәсіпорын өз
міндеттемелері өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді. Қаражат
жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша тиісті мүлікті
меншіктенуші жауапты болады.
Азаматтық құқық тауар иелерінен тәуелсіз және тең құқықты қатынастарды
реттейді. Азаматтық құқық қатынас міндеттеме бұзылған жағдайда екіншісіне
жүктейтін тең құқылы талаптар арасында құрылады. Азаматтық талап
жауапкершілікте болу фактісін көрсетеді.
Талапкердің пайдасына өндірілетін құқық бұзушыға жүктелетін мүліктік
санкциялар қолданылады. Алайда кейбір жағдайларда құқық бұзушы зиян
келтіріп қана қоймай арам ниетпен жасалса және қоғамдық, мемлекеттік
қызығушылықты тудырса, онда заңда белгіленгендей белгілі мөлшерде немесе
толық мөлшерде мемлекет кірісіне ұсталатын мүліктік санкциялар қолданылуы
мүмкін.
Азаматтық құқықпен реттелетін тауар-ақша қатынастары эквиваленті
өтелетін сипатта болады. Бұдан шығатын қорытынды, талапкерге зиян немесе
шығынды эквиваленті түрде өтейді. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
ерекшелігі оның конпенсациялық сипатта болуында. Оның мақсаты талапкердің
мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру.
Көрсетілген жағдай өз кезінде азаматтық құқықтың жауапкершіліктің
шегін анықтайды. Талапкерге мүліктік сфераны қалпына келтіру тек қана оған
келтірген зиянды немесе шығынды толығымен өтеген кезде пайда болады.
Сондықтан азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктерінің бірі
келтірілген зиян немесе шығын мөлшерімен жауапкершілік мөлшерінің сәйкес
келуі.
Бұл жалпы ереженің кейбір қолданылмайтын кездері бар. Егерде
жауапкершілік мөлшері заңмен шектелмеген болса, берілген жағдайды түсіндіре
отырып, азаматтық құқық экономикалық қатынастарды реттеумен қоса
тәрбиеленуші және контрагентке міндеттемені орындату үшін ықпал етуші
сипатқа ие.
Азаматтық құқық қатынастағы тараптардың заң бойынша теңдігі азаматтық
айналымдағы юридистикалық жауапкершілікті мойындау қажеттілігінен
туындайды.
Бұрынғы азаматтық заңдылық бойынша бір-біріне теңдей жауапкершіліктер
әрқашан қатал қолданыла бермеді. Бұл жерде негізгі қатысушы шаруашылық іс-
әректтер жеңілдіктермен артықшылықтарды пайдалана білді. Осыған ұқсас
жауапкершілік мөлшерінің шектелуі құрылыс, транспорт, кәсіпорындарда және
тағы басқа ұйымдарда етек алды. Үкімет мүліктік жауапкершіліктен жыл сайын
шарттағы міндеттемені бұзған кәсіпорындар және ұйымдарды және жеңіл
өнеркәсіп саласын мәжбүрлеу шараларын босатып жіберіп отырды. Нарықтық
экономикаға өтуге байланысты осындай жағдайлар заңның кейбір тұстарының
өзгертулеріне әкеп соқты.
Жоғарыдағы мысалден бір шешімге келетін болсақ, азаматтық құқықтық
жауапкершілік мүліктік сипаттағы санкция қолдануымен байланысқан, бұзылған
құқықтарды реттейтін және азаматтық айналымға қатысушылардың тең құқығын
экономикалық тұрғыда әсер ететін мемлекеттік мәжбүрлеу түрлерінің бірі.
Ал зиян келтіргені үшін жауаптылықтың жалпы негіздері Қазақстан
Республикасы Азаматтық Кодексінің 917-бабында көрсетілген, яғни:
1. Азаматтар мен заңда тұлғалардың мүліктік немесе мүліктік емес
тгіліктері мен құқықтарына заңсыз іс-әрекеттер мен (әрекетсіздік пен)
келтірілген (мүліктік және (немесе)мүліктік емес) зиянды, оны
келтірген тұлға толық көлемінде өтеуге тиіс.
Заң актілерінде зиянды өтеу міндеті зиян келтіруші болып табылмайтын
тұлғаға жүктелуі, сондай-ақ өтеудің неғұрлым жоғары мөлшері белгіленуі
мүмкін.
2. Зиян келтурші, осы Кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, егер
зиян өзінің кінәсімен келтірмегендігін дәлелдесе, оны өтеуден
босатылады.
3. Заңды іс-әрекеттерінң келтірілген зиян осы Кодексте және өзгеде заң
актілерінде көзделген жағдыайларды өтелуге тиіс
Зиян келтірудің алдын алу мәселесі Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексінің 918-бабында көрсетілген:
1. Болашақта зиян келтіру қаупі мұндай қауіпті тудыратын іс-әректтерге
тыйым салу туралы талап қоюға негіз болады.
2. Егер келтірілген зиян оны келтіруді жалғастыратын немесе
жаңаданзиян келтіру қаупін туғңызатын, кәсіпорынды, ғимаратты пайдаланудың
не өзге де өндірістік қызметтің салдарынан болса, сот зиянды өтеуден басқа,
жауапкерге тиісті қызметін тоқтатуды міндеттеуге құқылы.
Егер тиісті қызметтің тоқталуы қоғамдық мүдделерге қайшы келсе, сот
оны тоқтату туралы талаптан бас тарта алады. Мұндай қызметті тоқтатудан бас
тарту жәбірленушілерді осы қызметтен келтірілген зиянды өтеттіру құқығынана
айырмайды. Анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының
заңсыз іс-әрекеттерімен келтірілген зиян үшін жауапкершілік Қазақстан
Республикасы Азаматтық Кодексінің 923-бабында айтылған, яғни:
1. Заңсыз соттау, заңсыз қылмыстық жауапқа тарту, бұлтартпау шарасы
ретінде заңсыз қамауға алу, үйде қамауда ұстау, еңбекпен түзеу
түріндегі әкімшілік жазаны заңсыз қолдану, психиатриялық емдеу
мекемесіне немесе басқа емдеу мекемесіне заңсыз орналастыру
салдарынан азаматқа келтірілген зиянды анықтау, алдын-ала
тергеу, прокуратура және сот органдары лауазымды адамдардың
кінәсіне қарамастан, заң актілерінде белгіленген тәртіпте толық
көлемде мемлекет өтейді.
2. Анықтау, алдан ала тергеу прокуратура органдарының өзге де
заңсыз іс-әрекеттерініңсалдарынан азаматқы немесе заңды тұлғаға
келтірілген зиян осы Кодекстің 922-бабында көзделген негіздер мен тәртіп
бойынша өтеледі.
3. Судьялардың және басқа сот қызметкерлерінің заңсыз іс
әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) сот төрелігін жүзеге асыру кезінде
келтірілген зиян, осы баптың 1- тармағындакөзделгеннен басқа ретте, осы
Кодекс 922-бабының 3- тармағында белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша
өтеледі.
Өзінің жауаптылығын сақтандырған тұлғаның зиянды өтеуі мәселесі
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 924-бабында
қарастырылғандай, ерікті немесе міндетті түрде сақтандыру тәртібімен өзінің
жауатылығын сақтандырған заңды тұлға немесе азамат, келтірілген зиянда
толық өтеу үшін сақтандыру сомасы жеткіліксіз болған жағдайда сақтандыру
сомасы мен заладың мөлшерінің арасындағы айырманы өтейді.
14-жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар келтірілген зиян үшін
жауапкершілік Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 925-бабында
белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша қарастырылады. Олар:
1. Жасы 14 ке жетпеген кәмелетке толмағандар (жас-балалар) келтірген
зиян үшін, егер зиян өздерінің кінәсінен болмағанын дәлелдемесе,
оның ата-анасы (асырап алушылары), қорғаншылар жауап береді.
2. Егер қорғаншылыққа мұқтаж жас бала тиісті тәрбиелеу, емдеу
мекемесінде, халықты әлекуметтік қорғау мекемесінде немесе заңға орай
өзінің қорғаншысы болып табылатын осы сияқты басқа мекемеде болса,егер зиян
өзінің кінәсімен болмағанын дәлелдемесе, жас бала келтірген зиянды сол
мекеме өтеуге міндетті.
3. Егер жас бала оқу орнының, тәрбиелеу, емдеу немесе оны қадағалауды
жүзеге асыруға міндетті өзге мекеменің, сондай-ақ шарттың негізінде
қадағалауды жүзеге асыруға міндеті адамның бақылауында болған уақытта зиян
келтірсе, зиян олардың қадағалауды жүзеге асыраудағы кінәсінен болмағанын
дәлелдемесе, келтірілген зиян үшін осы мекемелер мен адамдар жауап береді.
4. Ата-аналардың (асырап алушылардың), қорғаншылардың, оқу
орындарының, тәрбиелеу, емдеу және өзге де мекемелердің зиянды өтеу
жөніндегі міндеті жас баланың кәмелетке толуымен немесе оның зиянды өтеу
үшін жеткілікті мүлік алуымен тоқтатылмайды.
Егер ата-аналары (асырап алушылары), қорғаншылары қайтыс болса немесе
олардың сондай-ақ осы баптың 3-тармағында аталған басқа да азаматтардың
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу үшін
жеткілікті қаражат болмаса, ал толық әрекет қабілеттілігі болған зиян
келтірушінің өзінде мұндай қаражат болса, сот жәбірленуші мен зиян
келтірушінің өзінде мұндай қаражат болса, сондай-ақ басқа да мән жайларды
ескере отырып, зиянды зиян келтірушінің өзінің мүлкі есебінен толық немесе
ішінара өтеу туралы шешім қабылдауға құқылы.
Қазақстан Респіубликасы Азаматтық Кодекстің 926-бабында он төрт жастан
он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар келтірген зиян үшін
жауапкершілік мәселесі анықталған:
1. он төрт жастан ое сегіз жасқа дейінгі кәмелетке томағандар өздері
келтірген зиян үшін жалпы негіздер бойынша дербес жауап береді.
2. он төрт жастан он сегіз жасқа дейін кәмелетке толмағандардың зиянды
өтеу жеткілікті мүлкі немесе өзге кіріс көздері балмаған жағдайда, егер
олар зиянның өз кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, зиянды толық немесе оның
жетпей тұрған бөлігін ата-аналары (асырап алушылары) немесе қамқоршылары
өтеуге тиіс.
Егер он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі қамқоршылыққа мұқтаж
кәмелетке толмаған адам тиісті тәрбиелеу, емдеу мекемесінде немесе заңға
орай оның қамқоршысы болып табылатын сол сияқты басқа да мекемеде болса,
зиян өздерінің кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, зиянды толық немесе оның
жетіспей тұрған бөлігін сол мекемелер өтеуге міндетті.
3. Ата –аналардың (асырап алушылардың), қамқоршының және тиісті
мекеменің зиянды өтеу жөніндегі міндеті зиян келтірушінің кәмелетке толуы
бойынша немесе онда кәмелетке толғанға дейінгі зиянды өтеуге жеткілікті
мүлік немесе кіріс көздері пайда болса не ол кәмелетке толғанға дейін
әрекет қабілеттілігіне ие болса тоқтатылады (осы Кодекстің 17-бабының 2-
тармағы).
Ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналардың кәмелетке толмағандар
келтірген зиян үшін жауапкершілігі Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодекстің 927- бабында көрсетілгендей, ата-ана құқықтарынан айырылған ата-
анаға, егер баланың зиян келтіруге әкеп соқтарған мінез құлқы ата-ананың
баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін дұрыс жүзеге асырмауының салдары
болып табылады деп анықталса, сот ата-ана құқықтарынан айырылғаннан кейін
үш жыл бойы оның кәмелетке толмаған балалары келтірген зиян үшін жауаптылқ
жүктеуі мүмкін.
Әрекетке қабілеттілігі шектеулі деп танылған азамат келтірген зиян
үшін жауапкершілік тәртібі Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 929-
бабында көрсетілгендей, әрекетке қабілеттілігі шектеулі деп танылағн
азаматтың спиртті ішімдіктерді немесе есірткі заттарды жөнсіз пайдалануы
салдарынан келтірілген зиянды (осы Кодекстің 27-бабы) зиян келтірушінің өзі
жалпы негіздерде өтейді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кокекстің 930-бабында
қарастырылғандай, өз іс-әрекетінің мәнін түсінуге қабілетсіз азамат
келтірілген зиян ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.