ЕСТУ ҚАБІЛЕТІ БҰЗЫЛҒАН ТҰЛҒАЛАРҒА АРНАЙЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕЛУІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ .
I. ЕСТУ ҚАБІЛЕТІ БҰЗЫЛҒАН ТҰЛҒАЛАРҒА АРНАЙЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру жүйесінің
әдіснамалық-теориялық негіздері.
1.2.Есту қабілеті бұзылған тұлғалардың классификациясы
1.3.Есту қабілеті бұзылған тұлғаларды оқыту мен тәрбиелеудің ерекшеліктері
II. ЕСТУ ҚАБІЛЕТІ БҰЗЫЛҒАН ТҰЛҒАЛАРҒА АРНАЙЫ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ТӘЖІРИБЕЛІК
ЖҰМЫСТАРДЫҢМАЗМҰНЫ
2.1. Есту қабілеті бұзылған тұлғаларды оқыту мен тәрбиелеу жүйелері.
2.2. Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға білім берудегі зерттеу жұмыстарының
барысы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігіОтандық және шетелдік статистика мәліметтері
көрсеткендей,есту ағзасы қызметінің жоқтығымен немесе төмендеуімен
байланысты балалардың саны ылғи да артып келеді.Соңғы елу жыл ішінде
отанымызда естуі бұзылған балалар пайызы өте күшті қарқынмен артуда.Әртүрлі
елдерде жүргізілген көпшілік зерттеулер бойынша дүние жүзіндегі барлық
тұрғындардың 4-6 пайызы белгілі дәрежеде есту қабілетінің бұзылуына
ұшыраған.
Білім беру жүйесінде де есту бұзылысы мен басқа да дамуында ауытқуы
бар балалар саны артып келеді.Бұл байланыста есту мүмкіндігі шектеулі
тұлғаларға теориялық, практикалық білім беру болып табылатын пән ғылыми
педагогикалық даму саласы болып табылады.
Сурдопедагогика-(латынша,surdus-мыл қау)естуі бұзылған адамдардың
қалыптасуы жайлы ғылыми білімдердің жүйесіне ие арнайы педагогиканың
құрамды бөлігі болып табылады.Есту талдағыштарының қалыпты қызметі баланың
жалпы дамуы ушін айрықша мәнге ие.Есту жай-күйі оның сөздік және
психологиялық қалыптасуына шешуші ықпал етеді.Есту талдағышының бұзылысы
кезінде бірінші кезекте сөз бұзылып танымдық әс-әрекеттің жалпы дамымауы
жүреді.
Есту бұзылысын медициналық аспектіде қарастыратын болсақ, естудің
бұзылу сыртқы,орта және ішкі құлақ пен есту жүйкесін бұзатын аурулардың
нәтижесінде пайда болады.Маңызды орын алатын себептердің қатарында ортаңғы
құлақтың өткір қабыну салдары тұрады.Естудің тұрақты төмендеуі мұрн мен
кеңсіріктің қабынушы және қабынбайтын ауруларының және осы аурулармен
байланысты евстахиялық түтік бойымен жүрумен нәтижесінде пайда
болады.Естудегі бұл аурулардың шамадан тыс көрініс беруі,оның ерте жаста
пайда болуда.
Менингит (миға суық тию) кезіндегі естудің бұзылуы дыбыс қабылдау
аппаратының бұзылу салдарынан,басқа да балалық кездегі инфекциялар
кезіндегі есту қызметі жүйкелік қабылдаушы аппаратының ауруға шұалдығу
нәтижесінде де зардап шегуі мумкін.
Есту бұзылысының салыстыриалы түрде сирек кездесетін себептер
қатарына бас мидың зардап шегуі немесе ауру нәтижесінде пайда болатын есту
талдағышының орталық бөлігінің бұзылуын жатқызуға болады(энцефалит,бас ми
жарақаты,қан құйылу,ісік).Мұндай бұзылулар кезінде есту қабілетінің біршама
төмендеуі қыртыстық кереңдік деп аталады.
Егер де бала өмірінің бірінші жылында кереңдік пен саңыраулылықтың
тұқым қуалаушылық және тума сипаттары пайда болатын болса,онда естудің
төмендеуінің жүре пайда болған факторларының рөлі әрі қарай өсе
түседі.Осылардың арасында қабындырушы аурулардың салдарымен
қатар,ототоксикалық медикаменттерді бей-берекет қолдану,оның ішінде
антибиотиктерді пайдалану үлкен зардап шектіреді.
Естудің бұзылуы әртүрлі туа пайда болған даму ақауларымен көп
жағдайда үйлесіп жатады,мысалы,еріннің жырықтығы,туған кезде баланың
салмағы 1500грамнан төмен болғандығы шалалық кезінде.Есту қызметінің жай-
күйіне сәтсіз босанудың да өзіндік кері әсері болуы мүмкін.Естудің бұзылу
себебі ананың жүктілік кезінде ішімдікке салынуы,сондай-ақ нәрестелік
шақтағы сары ауру мен жүйкелік бұзылулардың көрінісі де болуы
ықтимал.Бірақ,тұқым қуалау арқылы берілетін есту қабілетінің бұзылуы
соншалықты жоғары деуге болмайды. Өйткені,шет елдік статистиканың
мәліметтеріне сүйенетін болсақ,мүлдем саңырау ата-аналардан туған
балалардың 90 пайызы есту қабілетінің бұзылуына ұшырамаған.
Адамның есту қызметінің жағдайын диагностикалаудың жоғарғы деңгейге
жеткендігі соншалық,тіпті осы есту қабілетінің бұзылуы ол өмірге келгенге
дейін пайда болды ма,әлде туылғаннан кейінгі алғашқы сағаттарда,бәлкім сол
күні пайда болғанын анықтауға мүмкіндік тудырып отыр.Есту қабілетінің
бұзылуының орны мен дәрежесі арнайы әдістерді қолдану арқылы аудиометрияның
көмегімен анықталады.Мұның тоналды аудиометрия,сөздік
аудиометрия,нәрестелік аудиометрия,ерте балалық жастағыаудиометрия,импеданс-
аудиометрия,электроқыртыстық аудиометрия және т.б түрлері бар.
Тоналдық аудиометрия –бұл дыбыстың жиілігі мен күші бойынша өзгеріп
отыратын қарапайым белгілерді беретін аудиометрия көмегімен естуді
зерттеу.Зерттелушінің міндеті-өзінің дыбысты қабылдауына назар аудара
отырып ,аудиологқа сол дыбысты есту жайлы ақпарат беріп отыру.Қарқындылығы
мен жиілігі бойынша негізгі дыбыстарды қабылдаудың нәтижесі аудиограммада
көрсетіледі.Тональды аудиометрия сәби немесе үлкен адам болсын олардың бұл
процедураға өз жауапкершіліктерімен барғанында ғана зерттеледі.Ерте балалық
және мектепке дейінгі жастағы балалар үшін естуді зерттеудің бұл тәсілінің
тиімділігі төмен.Сөздік аудиометрия нашар естушілердегі сөздік есту мен
сөзді ұғу деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.
Сөздік аудиометрия тәсілдері педагогтың көпшілік балабақша немесе
мектепке арнайы техникалық әдіс –тәсілдері жоқ ата-аналарға балаларының
бұзылу белгілері байқалған жағдайда қолдануға мүмкіндік береді.Баланың
есту қабілетін зерттеу тәсілін таңдау баланың жасына,оның
кемелдігіне,зейінін шоғырландыру қабілетіне,сондай-ақ,зерттелу сәтіндегі
өзін-өзі сезінуіне де байланысты.
Зерттеу мақсаты есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру
жүйесінің теориялық негіздерін анықтау.
Зерттеу объектісіесту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру
жүйесін зерттеудегі зерттеудегі ғылыми талдаулар.
Зерттеу пәніесту қабілеті бұзылған тұлғалар,а арнайы білім беру жүйесінің
мәселелері.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы егер, есту қабілеті бұзылған тұлғаларға
арнайы білім беру жүйесінің мазмұны ғылыми теориялық талдаулар арқылы
жүйеленсе, есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру жүйесінің
мазмұны артады.
Зерттеудің міндеттері
• Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру мазмұнындағы
мәселелерді теориялық түрде негіздеу.
• Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру мазмұнын анықтауда
диагностикалау әдістемелерін жүйелеу.
• Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру мазмұнын
анықтаудағы ғылыми зерттеу жұмысының қорытындысын анықтау.
• Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға білім беру мазмұнының ғылыми
негізін, дидактикасын және оқытудың арнайы әдістемелерін өңдеу;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін арнайы педагогика, арнайы
педагогиканың салалары, сурдопедагогиканың негізін салушылар Л.С.Выготский,
А.Р.Лурия, С.Л.Боскис, Л,В.Нейман т.б.еңбектері құрайды.
Зерттеу әдістері
• Ғылыми әдебиеттерге, арнайы оқулықтарға талдау жасау.
• Зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми материалдарды жүйелеу.
Зерттеудың ғылыми жаңашылдығы мен теориялық құндылығы
Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру мазмұынынанықтау,
оларды жүзеге асырудағы диагностикалау әдістемелерін жүйелеу.
Зерттеудің тәжірибелік құндылығы есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы
білім беру мазмұынын анықтау, оларды жүзеге асырудағы диагностикалау
әдістемелерін жүйелеу, арнайы білім беру жүйесіндегі қиындықтардың
себептерін анықтау, диагностикалау, түзетудегі коррекциялық-педагогикалық
процесті ұйымдастыруда маңызды болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының негізгі кезеңдері
Бірінші тарауда, есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру
мазмұнының теориялық – әдіснамалық негіздері туралы айтылады.
Екінші тарауда, есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру
берудегі диагностикалық қызметтің түрлеріне сипаттама беріледі.
-арнайы педагогикалық білімдерді тарату,кіріктермелі идеяларды дамыту мен
оларды жүзеге асыру үшін жалпы педагогикамен бірлесу және өзара
әрекеттестікте болу болып табылады;
• ЕСТУ ҚАБІЛЕТІ БҰЗЫЛҒАН ТҰЛҒАЛАРҒА АРНАЙЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру жүйесінің
әдіснамалық-теориялық негіздері
Ғылыми тәртіп ретінде сурдопедагогика өзіндік зерттеу объектісі, пәні
және әдіс-тәсілдерін қарастырады. Зерттеу объектісі болып есту қабілеті
бұзылған адамдарға арнайы білім беру болса, ал пәні болып оларды практикада
тәрбиелеу, оқыту әлуметтендіру және осы бұзылыстың пайда болу жолдарын
ғылыми феномен ретінде зерттеу болып табылады. Есту қабілеті бұзылған
адамдар (бала, жеткіншек, ересек) мамандармен (сурдопедагог, мұғалім
-дефектологпен, педагог, өнеркәсіптік оқыту маманы және т.б.) субъективті
түрде қарым-қатынас жасауда бірдей құқықты, яғни қорытындысында әрекеттің
екі қатысушының да тұлғаның да және өзіндік ұйымдастырушылығы дамиды.
Осындай өзіндік әрекеттің негізінде даму бұзылыстарын коррекциялау және
психикалық функцияларды компенсациялауда, сонымен қатар есту қабілеті
бұзылған адамдарға білім беру барысында әлеуметтік бейімдеу және өзіндік
ұйымдастырушылықтың оптималды жолдары, әдіс-тәсілдері, жағдайлары жүзеге
асырылады.Педагогикалық ғылымның жүйесінде сурдопедагогика арнайы
педагогиканың жүйесінде теориялық қойма ретінде ең қажетті бөлігі
педагогика болып табылады.
Сурдопедагогиканың мақсаты – есту қабілеті бұзылған адамдарға
максималды түрде өзін-өзі қамтуын және өмірдегі еркіндікке жету мүмкіндігін
қамтамасыз ету.
Көріп тұрғандай, айтылған мақсат арнайы педагогикағада қатысты.
Соңғылардың бөліктерін елестетуде, сурдопедагогика жалпы сондай жүйеге ие:
жетіспеушілікті түзету, оларды педагогикалық әдіс-тәсілдерін
компенсациялау; абилитация (сәбилік және ерте жастан) және реабилитациялау,
негізгі бағыттары - әлеуметтік және тұлғалық. Оларды жүзеге асыруда есту
қабілеті бұзылған балаларға арналған арнайы ұйымдастырылған оқыту мен
тәрбиелеу, сонымен қатар коррекциялау және психикалық функцияларды
компенсациялау, соның ішінде ең бастысы сөйлеу тілін меңгеру: нашар
еститіндергедыбыс күшейткіш аппараттарын және дыбыс күшейткіш
аппараттарынсыз сөйлеу тілінің дыбысын қабылдау. Кеш саңырау болғандарға –
есту қалдықтарының көмегімен ерік қимылынан ауызша сөйлеу тілін оқуды
қабылдау; саңырауларға-сөйлеу тілі қатынастарынан мотивациялық сөйлеу
бірліктерін қолдануды меңгерте білу. Есту қабілетінің жетіспеушілігі бар
адамдарды өзіндік өмір сүруінің жалпы жетіспеушіліктеріне арнаулы
педагогиканың мақсатындағы әлеуметтендіру мен өзіндік ұйымдастыруларына
жәрдемдеседі.
Сурдопедагогиканың спецификалық мақсаты болып қоршаған ортаға бейімделу
және әлеуметтік әрекеттің жүзеге асуымен игерілуі, абилитация,
реабилитациялау және есту қабілеті бұзылған балалардың өмір циклдерінң әр
түрлі баспалдағына интеграциялауға қатысты. Сурдопедагогикалық анықтамалар
мен мақсаттарға жетуде мынадай нақты әдіс-тәсілдер шешіледі:
- тұлғаның есту мүмкіндігінң даму жағдайларында педагогикалық
заңдылықтарды игеру;
- есту бұзылысы бар адамның коррекциялық және компенсаторлық
мүмкіндіктерін анықтау;
- бекітілген педагогикалық жүйеде білім беру және болжауда жаңа
педагогикалық жүйенің дамуы мен пайда болуы;
- есту қабілеті бұзылғандарға білім беруде және мәдени әлеуметтік
ортаға бейімдеуде интеграциялық компенсацияны өңдеу және реализациялау;
- есту қабілеті бұзылған адамдарға білім беру жағдайын ұйымдастыруда
ғылыми негіздемелерді білім беру құрылымын, әдістерін, технологияларын
анықтау;
- білім беру жүйесін өңдеу, арнаулы білім беру технологияларындағы
сөйлеу тілін дамыту ұлттыұ ыммен сөйлесуге оқыту;
- операциядан кейінгі кезеңдегі
реабилитациялаудың–педагогикалықере кшеліктерін анықтау;
- жетілген технологияларды сурдотехнологиялық тәсілдерде есту қабілеті
бұзылған адамдардың сөйлеу тілін дамытуда қолдану;
- бағдарламаны кәсіби бағдарлауды кәсіби кеңес беруді, кәсіби
дайындықты, сонымен қатар есту қабілеті бұзылған адамдарды әлеуметтік-
еңбекке бейімдеуді реализациялау және өңдеу;
- есту қабілеті бұзылған адамдарды әлеуметтік бейімдеумен әлеуметтік-
кәсіптік реабилитациялауға бағытталған, педагогикалық жұмыстың жүйесін
оптимизациялау;
1.2.Есту қабілеті бұзылған тұлғалардың классификациясы
Есту қабілетінің сол немесе басқа деңгейлері әр түрлі жастағы
балаларда жиі кездесе бермейді. Тіпті ерте жастағы есту қабілетінің маңызды
емес бұзылыстары да баланың сөйлеу тілінің құрылысына өзіндік кері
әсерлерін тигізеді. Кереңдік және саңыраулықтың ауыр түрі кезінде балаға
арнайы оқыту ұйымдастырылмаса сөйлеу тілін меңгере алмайды. Себебі, бала
өзінің дауысын және қоршаған ортаның сөйлеу тілін естімегендіктен еліктей
алмайды. Естімейтін баланың сөйлеу тілінің жылдам дамымауы немесе оның
болмауы баланың қоршаған ортамен байланысына, танымдық әрекеттерімен
тұлғасының дамымауына әкеліп соқтырады. Саңыраулықтың және кереңдіктің 30-
50%-ы генетикалық факторлардың әсерлерінен болған жағдайлардан туындайды.
Есту қабілеті бұзылыстарының тұқым қуалаушылығынан болған кейбір түрлері
прогрессивті түрде болып келеді. Кейде олар басқа бұзылыстарымен сәйкес
келуі мүмкін: көру интеллектісінің, бүйрек ауруларымен, сүйек-
бұлшықеттерінің жүйесімен, тері және басқа да бұзылыстарымен.
Есту қабілетінің бұзылыстары әр түрлі ішкі ұрыққа әсер ететін, босану
кезінде немесе босанғаннан кейінгі кезде пайда болуы мүмкін. Себептердің
арасында есту қабілеті жүйесіне зиян келтіретін ішкі ұрық инфекциялары,
әсіресе қызылша, анасының бірінші, үшінші апталығының жүктілік кезінде
басынан кешкен, сонымен қатар тұмау, туғаннан бастап сифилис, токсоплазмоз,
цитомегалия және т.б. болуы мүмкін. Сәбилік шақтағы ядролық сарыауру,
анасының және балалардың резус-факторы немесе қан топтарының сәйкес келмеуі
де есту қабілетінің бұзылуына әкеліп соғуы мүмкін. Есту нервтері әсіресе
сәбилік шақтағы интоксикацияның әсеріне сезімтал болып келеді. Есту
қабілетінің бұзылыстары дұрыс жетілмеген балаларда кездесетіні дәлелденген.
Бұл бұзылыстар әсіресе анасының қанымен сәйкес келмегенде және ұрықтың
резус-факторларымен қан топтарымен сйкес келмегендіктен өсе бастайды, және
жетілмеудің кесірінен әр түрлі нерв жүйесімен басқа ағзалардың дамымауы
пайда бола бастайды. Есту қабілетінің бұзылыстары анасының ішімдікті
пайдаланғаннан пайда болуы да мүмкін.
Балалармен ересектердегі есту бұзылысы функцияларының
классификациясы дәрігер-отоларингологтардың ғана емес, сонымен бірге
сурдопедагогтардың да қызығушылықтарын тудырады. Отоларингологияда есту
бұзылыстарының профилактикалық ауруларын емдеуге рұқсат етуден медициналық
классификациялар өңделіп жасалған. Педагогикалықклассификация әр түрлі
топтағы есту қабілеті бұзылған адамдарға дифференсациялық қолдауда оқыту
және абилитациялық көмек көрсетуге құрылған.
Ресейдегі медициналық классификация арасынан кереңдік және
саңыраулық классификациясы бойынша Л.И.Нейманның классификациясы кеңінен
таралды (1961). Бұл классификацияның ерекшелігін саңыраулық диагнозы есту
арнасының қабылдау көмегімен және көлеміне байланысты төрт топқа бөлінеді.
Бұл классификацияны тональдық аудиометриямен сөйлеу арқылы классификацияны
белгілейміз.
I топ. Ең төменгі арнаны қабылдайтын саңырау балалар (125-150гц). Бұл
балалар құлақ түбіндегі өте қатты дыбыстарға, айқайға реакция береді.
II топ. Есту арнасын қабылдайтын саңырау балалар (150-500гц). Олар о, у
дыбыстарын ажырата біледі.
III топ.(125000гц) арасындағы есту арнасын қабылдайтын балалар.
IV топ. (125-2000гц) арнаны қабылдайтын балалар.
III-IV топтағы балалар жақын жердегі дыбыстарды ажырата алады.
IV топтағы балалар барлық дауысты дыбыстарға, қысқа сөздерге реакция беріп,
ажырата алады.
VI топтағы балалар барлық дауысты дыбыстарға, қысқа сөздерге реакция беріп,
ажырата алады.
Нашар естушілік түрлі деңгейде сипатталады. Л.В.Нейман нашар еститін
балалардың 3 тобын анықтады:
1.Сөйлеу диагнозы кезіндегі естудің төмендігі 50 дб-ден аспаса, есту арнасы
125-8000 гц. Мұндай балалармен сөйлесуге, қарым-қатынасқа түсуге мүмкіндік
туады. 1 метрден артық қашықтықта тұрып, ауыз екі сөйлесуге болады.
2.70 дб. Қарым-қатынасқа түсу қиын, 1 метр қашықтықта тұрып сөйлесуге
болады.
3.75-80 дб. Сөйлесуде қатты дауыстар арқылы құлақ түбінде отырып, сөйлесуге
болады.
Нейманның ұсынуымен 15-20 дб есту қабілеті төмен балалармен қарым-қатынас
жасауға болады.
Медицинада балалардың есту жағдайларын бағалау ХАЖ бойынша есту қабілеті
бұзылысының классификациясын пайдаланады. Орташа деңгейдегі естудің бұзылуы
500000-2000гц арасында анықталады.
1 деңгейдегі естудің төмендеуі 40 дб аспайды.
2 деңгейдегі естудің төмендеуі 40-55 дб аспайды.
3 деңгейдегі естудің төмендеуі 55-70 дб.
4 деңгейдегі 70-90 дб.
90 дб артық естудің төмендігі саңыраулық болып табылады.
Адамның есту қабілеті – оның туған кезінен бастап әрекет етеді. Әр
түрлі биіктіктегі немесе тербелмелі жиіліктегі дыбыстарды қабылдай алады.
Адамдар төменгі шегі, секундына жиілігі 16 тербеліспен жоғарғы шегі
секундына 2000 тербелісті қабылдайды. Адамдардың есту қабілетінің
ерекшелігі, оның тілдегі дыбыстарды, тек қана психикалық құбылыс емес,
мағына беретін бірлік-фонема ретінде қабылдау. Бұл қасиет адамда сенсорлық
сөйлеу орталығының болуымен қамтамасыз етіледі. Ол бас миының сол жағының
жоғарғы санатының артқы бөлігінде орналасқан. Бұл ортаның жұмыс істемей
қалса сөйлеу тілі қабылдауы және талдау процестері бұзылады.Бұл ретте үн
мен қабылдау сақталады. Бірақ үн үнмен сөйлеуді ажырату қасиеті жойылып,
сенсорлы афазия пайда болады. Біздің есту мүшеміздің сезімталдығы өте
жоғары. Дұрыс есту қабілеті бар адамдар дабыл жарғағының өте аз тербелісін
тудыратын дыбыстарды ести алады. Адам жасының ұлғаюына сай дыбыстардың
сезімталдығы өзгереді.
- 20-15 жаста есту қабілеті өте жоғары.
- 40 жаста 2000 гц
- 40-60 жаста 2000 гц
- 60 жастан кейін 1000 гц
Қаттылығы жоғары дыбысты естігенде жаңа туған нәрестенің жауап реакциясын
байқауға болады. Мысалы, демалуы өзгеріп, т.б. әсерлер болады. 3 айға
толғанда нәресте дыбыстарды сапасына қарай (тембр,үн, биіктігі) ажыратады.
1.3. Есту қабілеті бұзылған балаларды тәрбиелеудің ерекшеліктері
Есту қабілеті бұзылған оқушыларды тәрбиелеу мәдени - әлеуметтік және
педагогикалық аспектілермен қарастырылуы мүмкін.
Мәдени - әлеуметтік аспект макро әлеуметтегі әлеуметтік тәртіпті
қадағалайтын эмоциональды тұрғыда қабылданған моральды нормалармен
шектелістердің, оларды мәдени-әлеуметтік идентификациясын арнайы
ұйымдастырылған процесс ретінде болжамдайды. Бірақ саңырауларға қатысты
олардың микро әлеуметтегі идентификациясын бағдарлау мүмкіндігін есепке
алған жөн.
Педагогикалық аспект қоғамдық тәжірибе және және әлеуметтің
мәдениетін – құндылықтарын, әлеуметтік нормалар мен тәртіп стандарттарын
игерудегі мақсатқа бағытталған және тұлғаның түрлі образдағы әрекетін
ұйымдастыру процесін қалыптастыру мақсатында саналы түрде жүзеге асырылатын
тәрбиелеуді айтады.
Есту қабілеті бұзылған балаларды тәрбиелеу сөйлеу тілін меңгерумен,
қоршаған ортамен қатынаста коммуникативті кедергілердің туындауына
байланысты ерекше жағдайларда жүзеге асырылады. Бұған өзіндік дамудың
танымдық сферасы және ақпаратты өңдеу процесінің баяулауы, сонымен қатар
әлеуметтік тәжірибесінің шектелуі және оның еш мәнсіз игерілуінің
мүмкіндігіне байланысты болып келеді. Ғалымдардың зерттеуінше (
А.П.Гозова,1977; В.Г.Петрова,1973; В.Петшак,1981; Т.В.Розанова,
Н.В.Яшкова,1981; М.М.Нудельман,1983) бұл балалардың адамдардың жеке
ерекшеліктерімен олардың әрекеттерін суреттеуде қолданылатын сөйлеу тілінің
жетіспеушілігі анықталған деп пайымдады. Тәртіп бойынша, оардың
эмоциональды белгілерінің жеке тұлғаның қасиетін соңғы контрасты бағада
және жазғырудың тоқтамсыздығы байқалады. Олардың Өзіндік мен түсінігінің
өзіндік ішкі механизмдерінің реттелуіне, өзін - өзі бағалауына,
мотивациялық сферасының деңгейіне (қажеттілік, қызығушылыққа бағытталуына)
мінезделеді. Есту қабілеті бұзылған баланың өзін - өзі бағалауы көп
жағдайда нақты емес. Олардың көпшілігі өзіндік мүмкіндіктерін адекватты
түрде бағалауға дайын емес және өзіндік қабілеттері мен жеке қасиеттерін
жиі асыра сілтеу байқалады. Ата-аналары естімейтін саңырау балаларды ата-
аналары еститін саңырау балалармен салыстыра қарағанда өзін - өзі бағалауы
адекватты түрде болып келеді.
Саңырау және нашар еститін балардың әлеуметтік деңгейі көбіне олардың
объективті қабілеттерімен қызығушылықтары нақты ерекшеліктерінің дамуымен
анықталады. Белгіленген ерекшеліктер моральды– этикалық көзқарастың құрылу
процесстері мен әлеуметтік–эмоциональды кешеуілдеуімен, Мен-концепциясы
басқа адамдарға қатынасын баяулатады.
Есту қабілеті бұзылған балаларды тәрбиелеу, білім беру және өмірлік
әрекеттерді ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады. Сол және басқа
қалыптастырылған жағдайларды тудыру балалардың және жеткіншектердің жеке
көрсеткіштерін, белсенділігін және тануға, қарым–қатынасқа түсуге және
елестету әрекеттерін дамыту–I немесе II түрдегі коррекциялық мекемелерде;
жалпыға бекітілген жалпы білім беру мекемелерінде; отбасында; толықтай
білім беру мекемелерінде әртүрлі тәрбиелеу орталықтары құрылған.
Сонымен, I және II түрдегі коррекциялық білім беру мекемелерінде
арнайы педагогикалық көмек және барлық өмірлік әрекеттердің элеменнттерінде
оқушылар барлық сергектік кезеңдердің күнделікті қолданылуы бөлінбей
көрсетілген. Ол тәрбиелеу жұмыстарын, және оқыту әрекеттерін, және
коррекциялық – педагогикалық сабақтарды қосып алады. Баланы жеке тұлға
ретінде қалыптасуының күрделі процесіне сурдопедагогтар, тәрбиешілер,
әлеуметтік педагогтар және ата – аналар қатысады.
Тәрбиелеу жалпы қабылданған мақсаттардың жүзеге асуына – тұлғаның
толықтай Жан–жақты, оның қалауына, қабілеттер мен мүмкіндіктерінің
бағдарлануына бағытталған. Бұл мақсатқа жетуде есту қабілетінің бұзылысы
бар оқушылардың мәдени базасы немесе өмірлік мәдени өзіндік анықтамаларды
игеруде болып табылады. Ең бастысы, бұл тұлғаның ішкі әлемі. Оны
интеллектуалды, эмоциональды, физикалық және шығармашылық мәдени
дағдыларының бірігуінде анықталады. Олардың арасында ең маңызды орынды
сөйлеу мәдениеті иемденеді. Сонымен қатар мұнда ішкі әлемнің
қажеттіліктері, тұлғаның әлеуметтік ақылдылығы, оның негізінде адамның
құқықтық, эстетикалық, экономикалық, экологиялық мәдениетіне қызмет ететін
қасиеттер жатады.
Есту қабілетінде бұзылысы бар оқушыларды тәрбиелеу процесінде
олардың даму перспиктивасы және арнайы бағытталған әрекеттері анықталады.
Олар әрбір оқушының жеке қасиеттеріне сәйкес және жас ерекшелік
мүмкіндіктеріне байланысты жүргізіледі.
Сурдопедагогикада, балалардың есту бұзылыстарының даму
ерекшеліктеріне және жалпы және арнайы педагогикадағы тәрбиелеудің
әдістерінің классификациялануына негізделіп, түрлі мазмұндағы әдістердің үш
басты тобы қолданылады.
Практикалық - әрекеттік – оқыту, жаттықтыру, тәрбиелеу әрекеттерінің,
тәрбиелеу жағдайларының ұйымдастырылуы.
Ынталандыру –баға беру- педагогикалық қажеттіліктер, кеңейту, әңгімелесу,
жазалау.
Ақпараттық – түсіндіру,әңгімелесу қоршаған өмір туралы мысал, соның ішінде
педагогтың өзіндік мысалы,және т.б.
Есту қабілетінде бұзылысы бар оқушылармен практикалық жұмыс кезінде
тәрбиелеудің әдістері олардың реализациялануымен және түрлі нұсқадағы
сәйкестіктері мен ерекшеленіп сайланады. Оларды таңдау және байланыстыру
оқушылардың жас және жеке ерекшеліктеріне, есту бұзылысының деңгейлері мен
мінездеріне, сөйлеу тілі дамуының спецификасымен отбасында тәрбиелеу
процесінің қатысымына байланысты анықталады.
Есту қабілетінде бұзылысы бар оқушыларды тәрбиелеудегі түрлі әдістерді
қолданудың ерекшеліктерін қарастырайық.
Есту қабілетінің бұзылысы бар оқушыларды тәрбиелеуде практикалық -
әрекеттік әдіс кеңінен қолданылады. Әсіресе оны сөйлеу тілі дамуының
деңгейі жеткіліксіз және нақты түсінікті ойлауының аяқталмай қалыптасқан
кіші мектеп жасындағы оқушыларына жүргізіледі.
Оқыту және жаттықтыру әдістері әлеуметтік тәртібінің дағдыларына,
санитарлық–гигиеналық және тұрмыстық біліктеріне, өзіндік ұйымдастыруының
дағдыларын тәрбиелеуде қолданылады. Оқыту әдісі балалардың сол немесе басқа
әрекет қимылдарын үйренуге талаптандыру негізінде тәрбиелеу тапсырмаларын
бекіту және жағымды эмоциялық қалпын туғызуды қарастырады: қолайлы сөйлеу
тілінің көмегімен түсіндіру арқылы сурдопедагогтар немесе тәрбиешілер
нақты, ашық, көрнекі образдық әрекеттерімен оқушылар қажет еткен образды
қәрекеттерді жүргізу; жаттығуды жүзеге асыру және әрекет тәсілдерін, оған
сәйкес тәртіпті бекіту; игерілген тәртіп тәсілдерін қайталап қорытындылау.
Бірнеше әрекеттен құралған тәртіптің күрделі формасын игеруде, оқушыларға
барлық жүйелі көрсетіліп, және әрбіреуі бөлек өңделеді. Пайда болған
дағдылармен әдеттерді бекітуде жаттығулар жүйесі қолданылады. Тәрбиелеудің
бұл формасы – басқалармен сәйкестенуі мүмүкін–қажеттілік пен сөздік
түсіндірумен жеке әңгімелесумен, тапсырмалармен және т.б.
Тәрбиелеу әрекеттерінің ұйымдастырылуы есту қабілетінің бұзылыстары
бар оқушыларды құрылымы еңбек әрекеттерімен (ойындық, пәндік-практикалық,
дене шынықтырумен, шығармашылық, білім беру) уақыт өте келе күрделенетін
әрекеттер тәсілі болып табылады. Осыған орай алынған тәжірибе балалардың
мотивациялық құндылығын өз бетіншілікке және белсенділікке, тұлға аралық
қатынасты қалыптастыру, қатынас және тәртіп дағдыларын, әрекеттерін
қорытындылау негізінде өзіндік қатысуымен өзін - өзі бағалауының
адекваттылығының өсуіне ықпал етеді.
Ынталандыру – баға беру әдісі балалардың зейінін барлық позитивтіге
аудартып, практикалық - әрекеттік және сөздік кеңейтулермен шығарылып,
(жақсы , дұрыс, жарайсың), сәйкестендіріліп реализацияланады.
Педагогикалық қажеттіліктер оқушылардың тәртібіне бағытталған әлеуметтік
маңызды, және олардың баяу емес орындалуын көрсететін сөздік формадағы
қолайлы қажеттіліктер. Олар тура және жанама түрде болуы мүмкін. Кіші
мектеп жасындағы оқушыларды тәрбиелеуде, анықтылыққа, нақтылыққа,
құрылымының нақтылығына бағытталған ынталандыру конструкциялары қолданылып,
қалыптастыру үшін тура түрдегі қажеттіліктер кеңінен пайдаланылады.
Жеткіншектер мен жоғарғы сынып оқушыларымен жұмыс жасауда негізінен жанама
түрдегі қажеттіліктер мен олардың көбіне көп қолданылатын формасын – кеңес
– қажеттілігімен, өтініш – қажеттілігіне сүйенеді.
Мадақтау көпшілік ортада немесе жеке жағдайда педагогтың немесе
жолдастарының жағынан оқушының жеке ерекшеліктері мен тәртібінің жағымды
жақтарына берілетін мойындауларға негізделеді. Есту қабілеті бұзылған
балаларды тәрбиелеуде мадақтауды қолдану олардың тәртібінің дұрыстығына,
жағымды эмоцияларының тууына ықпал етіп, өзіндік күштеріне сенімділігін
арттырады. Мадақтаудың түрлі образдағы түрлері (қолдау, мақтау, алғыс айту,
мақтау қағаздарымен мадақтау, бағалы сыйлықтармен және т.б.) оқушылардың
жас ерекшеліктерімен дамуына байланысты қолданылады. Есту қабілеті бұзылған
кіші мектеп жасындағы оқушылар мадақтауды жағымды көзқарас, күлкі, бас
изеу, элементарлы сөздік көрнекі символдар арқылы – жарайды, дұрыс,
қатесіз бекітіледі. Уақыт өте келе ауызша мадақтаулар ең басты орынды ала
бастайды.
Жазалау практикалық әрекеттік мінезге ие және жағымсыз әрекеттерді
болдырмауды ескертуге бағытталған. Есту қабілеті бұзылған кіші мектеп
жасындағы оқушылар ересектердің неге көңілі толмайолардың нені қажет екенін
көп жағдайларда түсіне бермейді. Олар үшін жазалау тәрбиелеудің құндылығына
ие, егер әрекет саналы түрде болған жағдайда, егер оны қолдану еріксіз,
егер оны қолдануда физикалық қатері және намысқа тимейтін болған
жағдайларда ғана қолданылады. Есту қабілеті бұзылған балаларды тәрбиелеу
жұмыстарында бұл әдісті өте байқампаздықпен қолдану керек,тіпті олардың
ашуланшақтығымен немесе сурдопедагогтар, тәрбиешілермен ата-аналардың
сенімсіздігін есепке алмаған жағдайларда да кездеседі. Оларды қолдану
сыртқы стимулдарын ішкі стимулдарға айналдыруға бағытталған. Тәрбиешілер,
сурдопедагогтар, ата-аналар өздерінің қолдамайтындарын қатты көзқараспен,
бастарын изеумен, сол белгілерді сөздік қанағаттанбауларымен білдіреді:
жаман, әдемі емес, ұятты, мен ашуландым және т.б. Осы орайда сөгіс
берудің сыртқы белгісі – көңілсіз, қатты көзқараспен, басты изеу–
уайымдауымен сөздік белгілері әрқашанда байланысты болуы қажет. Қолдану
қажет жағдайда жазалауды әрекетті шынайы тоқтату, кедергі жасау (көрнекі
және сөздік), сөгіс жариялау (ауызша және жазбаша түрде) және т.б. кездерде
пайдаланады.
Есту қабілеті бұзылған жеткіншектер мен жоғарғы сынып оқушыларын
тәрбиелеуде олардың интеллектуалды және сөйлеу мүмкіндіктеріне тірек
болатын ақпараттық әдістерді қолдану орын ала бастайды.
Ақпараттық әдістер оқушылардың, тәртіптің ережелері мен нормаларына,
әлеуметтік және адамгершілік құндылықтарына деген саналы қатынастарын
қалыптастырады. Олардың көмегімен есту қабілеті бұзылған оқушылар өзіндік
әрекеттерін,соның ішінде әлеуметтік және саналы эталондарға сүйене отырып,
бағалай білуіне үйренеді.
Ақпараттық әдістердің тәрбиелеу потенциалының реализациялану
кезіндегі көптеген қиындықтары мектептік оқытудың бастапқы кезеңдерінде
туындайды. Бұл кіші мектеп жасындағы оқушылардың сөйлеу тілінің
жетіспеушілігіне, танымдық әрекеттерінің ерекшеліктеріне, олардың тұрмыстық
жағдайы мен әлеуметтік тәжірибелеріне байланысты қарастырылады. Ақпараттық
әдістерді қолдануда балалар әлеуметтік және саналы қатынасты саналы түрде
игеру жолын, өзіндік тәртібін және оның қолданылуын, өзін қалай ұстау
керектігін ойлануы, өзіндік тәртібін адекватты түрде бағалаудың шкаласы
қалыптасады. Тәрбиелеу ақпаратын қабылдау және оларды игеру құрылымының
қолайлылығына, сөздік және визуальды тәсілдердің қолданылуының
ойластырылуына байланысты болып келеді.
Түсіндіру көп жағдайларда оқушылардың әлеуметтік және тәртіптің саналы
ережелерін эмоционалды түсіндірілуін қарастырады. Бұл қабылдаулар
балалардың жаңа әлеуметтік және саналы нормаларын, түрлі жағдайлардағы
тәртібінің тәсілдерін, өздері жасаған әрекеттерін дұрыс бағалай білуін
бекітуге көмектеседі. Сурдопедагогтың, тәрбиешінің, ата-ананың
түсіндірулері нақты құрылған және ойластырылған, тәрбиелеудің практикалық-
әрекеттік әдістерін бағыттауды күшейтеді.
Әңгімелесу оқушылардың өмірлік проблемаларын коллективті және жекелей
әңгімелеуді қарастырады. Мектептің практикалық жұмыстарында этикалық және
эстетикалық әңгімелесулер кеңінен қолданылады. Есту қабілеті бұзылған
балалар қиындықпен игеретін саналы түсініктермен нормалар, моральдардың
түсінігін ашуды бірінші мақсат етіп қояды. Мұндай әңгімелесудің материалы
болып, оқушылардың тәртіп тәжірибелері мен қарым-қатынастары, оқытылған
әдебиеттік шығармалар, көрсетілген фильмдер және т.б. болып келеді.
Этикалық әңгімелесудің қажеттілігі оқушылардың тәртібі мен білімдерінің
арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. Олардың құрылымы индуктивті жолмен
ашылады: нақты фактілердің анализінен, олардың саналы түсініктері мен
ережелердің қоспасымен, олардың өзіндік ойларымен кеңейтулерінің
бағалануына әкеледі. Мұндай әңгімелесулер, ереже бойынша, оқушылардың
практикалық әрекеттерімен тапсырмаларды орындаумен сәйкестенеді.
Эстетикалық әңгімелесулер есту қабілеті бұзылған балалардың
эстетикалық қабылдауларын, эстетикалық сезімдерін, пікірлерін, олардың
өмірлік тәжірибесін ашық және есте қаларлықтай жағдайлармен толықтыруды
дамытуға бағытталған. Мұндай әңгімелесудің материалына әдебиеттер, табиғат,
театр, шығармалар қызмет етеді. Оның өткізілу барысында балалардың сенсорлы
мәдениетін дамытуға – көру тактильді вибрациялық қабылдаулар арқылы барлық
жағдайда объектілерді олардың түрлі образдағы қасиеттерімен құрамын жүзеге
асыруға ерекше көңіл бөлінеді.
Арнайы кіші және орта мектеп сыныптарына әңгімелесуді өткізудің
ерекшеліктері болып:
- өзіндік тәжірибемен оқушылардың білімдерінің құрылымымен байланысы;
- оқушылардың қызығушылықтарын қолдау және сөйлеу тілі ақпараттарын
қабылдауды жеңілдетуге арналған визуальды тәсілдерге тірек қылу;
- оқушылардың сөйлеу тілін жаңа сөздермен және тілдік конструкциялармен
кеңейту;
- жаңа фактілермен мағлұматтарды әңгімелеуге дағдыландыру;
- оқушыларға өзіндік пікірлерін және бағалау сараптамаларын құруға көмек
көрсету;
Қоршаған өмірден алынған мысалдар, соның ішінде сурдопедагог, тәрбиеші,
ата-аналардың өзіндік пікірлері, оқушыларға сөздік әңгіме немесе тәртіптің
нормаларын түсіндіруіне қарағанда, тәртіппен және әрекеттің көрнекі
үлгілері ұғындырылады. Ұқсас мысалдар, тұлғааралық құраммен қасиеттерінің
жүзеге асырылуына негізделеді. Сонымен қатар жетіспеушіліктерді жеңуге
көмектеседі.
Кәсіби және еңбек қызметтерінде көптеген жетістіктерге жеткен ересек
саңыраулардың өміріне ерекше көңіл бөлінеді. Педагогтар мұндай адамдар
туралы мағлұматты В едином строю журналынан қарастырады. Оқушылардың
дамуының өсу баспалдағына ұқсас мысалдар біршама көп.Кіші мектеп жасындағы
балаларға педагогтың, мұғаліммен тәрбиешінің мысалдары шынайы және жоғары.
Жоғары сынып оқушылары үшін әдебиеттік батырлар фильмдерімен көріністердің
батырларының үлгілері қажет. Соның ішінде сурдопедагогтар, саңыраулар мен
нашар еститін оқушыларға бейне таспалар, көргендерінің құрылымын түсініп,
көріністердің тәртібін және мінез-құлқын бағалауға көмектеседі.
Тәрбиелеуде балалардың даму деңгейімен есеюіне ақпараттық әдіс көбіне
қолданылып, олардың интеллектуалды және сөйлеу тілінің мүмкіндіктерінің
қолдау ретінде ұсынылады.
Арнаулы (түзету) жалпы білім беру мекемелерінде тәрбиелеу . Есту қабілеті
бұзылған балаларды коррекциялық мекемелерде тәрбиелеуде тәрбиелеудің маңызы
өмірдің өзіндік келісуімен қоршаған адамдармен, толықтай табиғатпен,
отбасына махаббаты, адамдардың өмірлік қызметі негізінде еңбекпен білім
беруге ұмтылу болып табылады. Бұл мақсатпен нақтылауға педагогтармен
балалардың тәрбиешілер мен оқушылардың өздерінің қарым-қатынасын, келіскен
өзіндік әрекеттерінің негізделуіне ықпал етеді. Арнаулы білім беру
мекемелерінің жүйесінде ересектердің балаларға деген қарым-қатынасы мынадай
қасиеттермен ерекшеленеді,қажеттіліктерін, мотивтерін, балалардың жеке
қасиеттерімен олардың даму ерекшеліктері; түсіну; әрбір тұлға қайталанбас
жекелікке ие екенін мойындау; оны, сол қалпында қабылдау және барлығымен
жағымды қатынаста болу.
Коррекциялық білім беру мекемелерінің балалар коллективі бір мезгілде
және әлеуметтік ортамен тәрбиелеу тәсілдеріне ие. Мұндағы тәрбиелеу
функцияларының маңызы тұлғаның қалыптасуына бағытталған. Оларда жұмыс
жасайтын сурдопедагогтар мен тәрбиешілер балалардың танымдық және сөйлеу
тілі белсенділіктерінің жетістіктеріне, тұлғаның гармондық дамуымен оның
әлеуметтік компетенциясының деңгейінің жоғарылауына қызмет ететін адекватты
тұлға аралық қатынасты тудыруға ұмтылады. Жолдастарының арасындағы
гармондық қатынастарына, сонымен қатар оқушылармен ересектердің әрине
жеткіншектерге тән, қарым-қатынасқа ерекше көңіл бөлінеді. Бұл кезде
партнерлық қарым-қатынас, әрбіреуінің индивидуалды зейіні және оқушылардың
жеке мінезінің логикалық түсінігі кеңейеді.
Есту қабілеті бұзылған балалардың тұлға аралық контактыларына мнездеме
беруде отандық сурдопедагогтар (С.А.Зыков, Т.С.Зыкова, Л.П.Носкова,
Ж.И.Шиф) әрқашанда мынаны белгілеп қойды, яғни олардың негізін қарым-
қатынастың қажеттілігі құрап, оның реализациялануы кезінде қуаныш сезімінің
туындауына куә болады. Есту қабілеті бұзылған балаларға қарым-қатынакстың
түрлі тәсілдері, соның ішінде эмпатикалық тәсіл қолайлы. Сурдопедагогпен
тәрбиешінің міндеті–олардың әңгімелесушісінің эмоционалды-субъективті
жағдайын түсінуіне және өзінің ойын сөйлеу тілінің қолайлы тәсілімен жауап
қайтара білуіне үйрету болып табылады. Оқушыларды тәрбиелеуде ішүкі ортаның
әсерін есепке ала отыра, олардың еститіндер әлемінің кедегілерін жеңуге
мүмкіндік туғызып, әлеуметтің өзіндік әрекеттерінің сферасын, олардың
әлеуметпен контактысын кеңейтуге бағытталады. Коррекциялық мекемелер
тәрбиелеу міндеттерін шешуде өндірістік коллективпен, жалпы білім беру
мекемелерімен демеушілік ұйымдармен өзара байланыста болады.
Сонымен қатар есту қабілеті бұзылған балаларды тәрбиелеуде олардың
эмоционалды сферасының дамуының өзіндік мүмкіндігі және ересектер арқылы
сезімдерін, уайымдарын, эмоцияларын сезінудің тұлғалық эмоционалды
жетістігінің беріктілігіне қолданылады. Бұл балалармен ересектердің тұлалық
дамуының мүмкіндіктеріне сенімсіздіктерін және жеңуге; олардың мазасыздығын
төмендетуге; кейде қоршаған ортаға деген жаугершілігін; эмоционалды өзіндік
реттеуіне ықпал етеді.
Саналы тәртіптің, өзіне-өзі сенімді болуы және өзін-өзі критикалау негізі
болатын өзін жағымды бағалауын қалыптастыру жағдайын тудыру үшін ерекше
көңіл бөлінеді. Оқытудың алғашқы күндеріненбастап есту қабілеті бұзылған
балалар өздерінің мүмкіндіктері туралы мағлұматтар алады. Алғашқы
кезеңдерде бұл үшін мынадай жолдар, тапсырма кезіндегі жұмысты бастамай
тұрып өзіндік мүмкіндіктеріне болжамдық баға беру, содан соң оны
орындағаннан кейін және әрекеттің жүйелі анализінің қорытындысы т.б.
қарастырылады. Сурдопедагогтар мен тәрбиешілердің міндеті – есту қабілеті
бұзылған балалардың өзіндік жетістіктерін дұрыс бағалауына, басқалардың
жасағанындай немесе олардан артық жасай алатынын сездіре білу. Соның ішінде
олардың өзінің тұлғалық бағалануына сенімсіздік тудыртпау.
Арнаулы білім беру мекемелерінің тәрбиелеу ортасы өзіндік анықтамалармен
образдық мінезге ие, яғни оқушылар өмірінің қатаң тәртібімен және қоршаған
әлеммен әлеуметтік қатынасының толықтығының шектелуімен ерекшеленеді.
Бәрінен бұрын әрбір коррекциялық білім беру мекемелері жағымды эмоционалды
және оларда дәстүрге айналған біріккен ұжым ұйымы және өмір сүру
ерекшеліктері; әрбір бала қоршаған ортаға эмоционалды мүмкіндіктерін
жоғарылатуына, ересектермен, жолдастарымен қарым қатынас жасау кезіндегі
қанағаттануы,тұлға ретінде өзіне қызығушылықтың болуы. Оқушылардың өмірі
мен әрекеттері жағдайлардан, ұмытылмайтын ашық сезімдерден құралады.
Оқушылардың қабілеттеріне байланысты ұйымдастырылған белсенді және өзіндік
әрекеттері мұндай жағдайларда тұлға қасиеттерінің компенсациялық
қабілеттерімен өзара түсінісуінің реализациялануына негізделеді. Сонымен
бірге, оқушылардың ұйымдастырылған және біріккен әрекеттерінде көп жоспарлы
қатынас орын алып, қоғамдық тәртібінің нормалары бекітіледі және әрекетке
белсенді араласудың мотивтері негізінде саналы үлгілермен сәйкес әрекет
етуі қалыптасады.
Әлеуметтік және саналы нормадағы тәртіпті және образды ойлауды игеру
рефлексияның, мотивацияның, өзара түсіністігінің, сөйлеу тілінің, дамуына
әрекет тәсілдерін меңгеруіне тәрбиелеудің коллективті формасын қолдануға
мүмкіндік береді. Оқушыларға сабақтан тыс әрекеттерін ұйымдастырудың көп
таралған формасы коллективті тәрбиелеу ісі болып табылады. Олар мақсатына
және бағытына қарай әр түрлі болып, этикалық, әлеуметтік қалыптасуын,
эстетикалық, танымдық, дене шынықтыру, спорттық, экологиялық, еңбекшіге
және сол сияқты болуы мүмкін, бірақ олар бірігіп кешенді тапсырмаларды
шешеді. Ең қажетті орынды күн тәртібі иеленіп,оқушылардың дұрыс еңбек
етуімен демалуына, жұмыс жасаудың көлемін білуге, гигиеналық
қажеттіліктерді меңгерулеріне үйренеді және т.б.
Әрбір тәрбиелеу ісінде басты мақсат бөлінеді, яғни жеке тұлғаның базалық
мәдениетін қалыптастыратын бағыттармен сәйкестенеді. Мысалы, тәрбиелеу
ісінің әлеуметтік қалыптастыруының басты мақсаты – есту қабілеті бұзылған
оқушылардың қоғамға, заңға, мемелекеттік басқару органдары мен дұрыс
тәртіпке әлеуметтендірілген қарым–қатынасының қалыптастыруы болып табылады.
Эстетикалық істің негізгі мақсаты - өмірге, еңбек етуге, табиғатқа, өнерге,
тәртіпке деген қарым-қатынасының сәйкестендіріліп тәрбиеленуі. Бұл шеңберге
дәстүрлі формадағы – экскурсиялар, саяхаттар, серуендер, өнер туралы оқу
кіреді. Дене шынықтыруға бағытталған істің қалыпты мақсаты дені сау ағзаның
қалыптасуынан басталады: оқушылардың денсаулығын жақсарту; оларды дұрыс
физикалық дамуына ықпал ету; гигиеналық дағдыларға үйрету; қозғалыс білік
және дағдыларын өңдеу; саналы сапаларын (күштілікке, бейбітшілікке,
тәрбиелілікке) және нақты эстетикалық қасиеттерін (қозғалыс мәдениеті және
т.б.) тәрбиелеу; дене шынықтыру және спорт жүйелі сабақтарын әдетке
айналдыру. Дене шынықтыркға бағытталған үнемі формаларына оқыту күні
басталатын таңертеңгі дене жаттықтыру; шаршағанды азайтатын немесе
ескертетін бірнеше жаттығулар орындалуы кезіндегі физкультминуткалар;
серуен кезіндегі күнделікті таза ауада жүргізу және т.б.
Тәрбиелеу ісінің түрлі образдағы тұлғаның базалық мәдениетін
қалыптастырудың кешенді тапсырмаларын шешуге ықпал етеді.Арнаулы
мекемелерде ұйымдастырылған тәрбиелеу істерінің өзіндік ерекшеліктері үнемі
түзетушілік – дамытушылық мақсатқа бағытталған болып табылады. Осындай,
дене шынықтыратын тәрбиелеу ісі физикилық даму бұзылыстарын түзетуге ықпал
етіп- тепе – теңдік, нақтылық, ритмикалық, дифференциялық, қозғалыстың
координациялануын, жылдамдық – күштілік сапасын дамытуға тепе – теңдіктің
және кеңістікті бағдарлай білуінің бұзылысын түзету, сонымен бірге қарым –
қатынас құралы ретінде сөйлеу тілін дамыту.
Арнаулы білім беру мекемелерінде тәрбиелеу ортсын туғызу үнемі
шығармашылық ізденістегі индивидуалды оқыту әдістерімен формаларын және
тәсілдерімен және олардың өзара қызметінің оптималды жетістікке жетуімен
байланысты.
Тәрбиелеудің әдіс–тәсілдері мен формалардың қолдануду, таңдауда
сурдопедагогтар мен тәрбиешілер мұқият болуы тиіс. Олар есту қабілеті
бұзылған оқушылардың жас ерекшеліктерімен қатар индивидуалды ерекшеліктерін
ескереді. Қазіргі кездегі арнайы мектептің педагогикалық тәрбие әдісі,
ұжымы әлі де жете зерттелмеген мәселелердің бірі. Өйткені, бұл жөнінде әр
түрлі көзқарастар бар екені байқалуда.
Т.Е.Конникованың анықтамасы бойынша, бұл- педагог жұмыстың
тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие мақсатына жету.Ал, И.С.Марианканың
анықтамасы бойынша, бұл-жеке адамға тікелей және жанама түрде ықпал жасау.
В.А.Сластенин тәрбие әдісінің тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің іс-
әрекетінің өзара байланыс тәсілдері деп тұжырымдайды. Әр түрлі авторлардың
анықтамаларына сүйене отырып, келесі тұжырымдама жасауға болады.
Тәрбие әдісі- тәрбиеленушілер мен тәрбиешілердің өзара байланыс іс-
әрекеттерінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына бағытталған
педагогикалық жұмыс тәсілдері.
Тәрбие әдісі тәрбиенің мақсатына, принциптеріне және мазмұнына
балалардың жас және дербес психологиялық ерекшеліктеріне, олардың
тәжірибелік дәрежесіне байланысты.
Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептердің тәрбие
әдістері, тәрбие жұмысының мақсаттарымен және мазмұнымен анықталады.
Барлық әдістер тәрбие мақсаттарын іске асыруға, оқушылардың мінез-
құлқын қоғамдық нормаға үйретуге, адамдармен қарым- қатынас жасауға және
олардың іс-әрекетіндегі құнды тәжірибелерін пайдалануға бағытталуы қажет.
Әдістерді іске асыру барысында тәрбиеші оқушыларға педагогикалық
ықпал жасайтын тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын қолданады.
Қазіргі кезде, жалпы мектептер сияқты, арнайы мектептердің тәрбие
әдістерін жіктеудің оннан астам түрі бар.
1-топ. Тәрбиеленушілердің іс-әрекетіндегі, қарым-қатынастағы, мінез-
құлқындағы жағымды тәжірибені қалыптастыру әдістері: талап, қоғамдық
пікірлер, үйрету-жаттықтыру, арнайы тәрбиелік ситуация. Мысалы: есту
қабілеті бұзылған балаларды- борыштық сезімге, жауапкершілікке,
белсенділікке жаттықтыратын өндірістік бригада, шефке алу жұмыстары болып
табылады.
2-топ. Жеке адамның сапасын, мысалы, ұғым, баға беру, пайымдау, пікір
айту, сендіру сияқты ұғымдарды есту қабілеті бұзылған балалардың санасында
қалыптастыру. Бұл топтың әдістері:саяси, этикалық әңгіме, әңгімелесу,
пікірталас, лекциялар т.б. Бұл әдістердің есту қабілеті бұзылған оқушылар
санасына ықпал жасауда маңызы өте зор. Осы тұрғыдан естімейтін және нашар
еститін балаларды өмірдің, еңбектің қоғамдық нормасына қалыптастыру қажет.
Ал, бұл балаларға осы нормалар жөнінде білімді пайымдауды, баға беруді
талап етеді. Бұл жағдай есту қабілеті бұзылған балалардың өмірлік
поэзиясын, яғни көзқарасын сипаттайды.
Есту қабілеті бұзылған оқушылардың санасын тұрақты қалыптастыру
үшін, көбінесе педагогтармен тәрбиешілер- әңгіме әдісін қолдануды жөн
көреді. Мұндай балалар, яғни, есту қабілеті бұзылған балалар әңгіме
әдісінде саяси, эстетикалық мәселелерді талдауға белсене қатысады. Олардан
тиісті қорытынды шығару үшін ойланады, ақылға салып түсінеді.
Әңгіме әдісін, есту қабілеті бұзылған балаларды іске асыру үшін,
педагогтар мен тәрбиешілер, мына келесі талаптарды есте сақтауы қажет.
Тақырыптың көкейкестігі, яғни өмірге қажеттілігі балалардың мүддесіне жауап
беруі тиіс.
Әңгіменің мазмұны естімейтін және нашар еститін балалардың жас ерекшелігіне
сәйкес баяндалуы қажет.
Әңгіменің тақырыбына сәйкес, техникалық құралдар, тиімді көрнекілікті
пайдаланған жөн.
Сөздік дайындық жұмысы, жоспар, уақыты мен өміріне байланысын, пікірталас
әдісін, біз, есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептің жоғарғы
сыныптарындағы оқушыларға өз пікірін айтуын, баға беруін сенімін
қалыптастыруға қолданамыз.
Пікірталас тақырып бойынша, есту қабілеті бұзылған оқушы өзінің көз-
қарасын, ойын дәлелдейді. Сонымен бірге,басқаның пікірін тыңдауға үйренеді,
келісу немесе таласу пікірлері де пайда болады.
Есту қабілеті бұзылған оқушыларға арналған мектептерде пікірталас
оқушыларды қателікпен, жалған көзқарастармен күресуге, түзетуге
бағытталған.
Есту қабілеті бұзылған оқушылардың ойлану сапасын жақсартуға,
талаптануға, ойлау процесін түзетуге, тиіс кемістігін жоюға, сөз қорын
байытуға мақсатталған бірден-бір әдіс- пікірталас.
3- топ. Мадақтау және жазалау әдістерін- есту қабілеті бұзылған
балаларға арналған мектепте өткізілетін тәрбиелік шаралардың сапасын және
тиімділігін арттыру үшін, кейде адамгершілік тәрбиесішісінің әдістері
көмектесуді қажет етеді. Бұл жағдайда мадақтау мен жазалау әдістері
пайдаланылады.
Мадақтау–тәрбиеленушінің іс-әрекетінде және мінез-құлқында
белсенділікке ынталандыру.
Жазалау- бұлбалаға қоғамдық талап қою, оның мінез-құлқында
байқалатын теріс қылықтарды тежеу тәсілдері. Жазалау үшін, оның шындығын
толық білу керек, сонымен бірге, ұжым пікірі жазалау жайында болғанда ғана,
баланы жазалауға болады.
Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептен тәрбие жұмысында
әдістерді таңдап алу оқушылардың жас және психологиялық, дене, дербес
ерекшеліктеріне, өмір тәжірибесіне, кемістіктің күрделілігіне, құрамына
тәуелді. Сондықтан есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектепте
жүргізілетін тәрбие жұмысында әр баланың жеке даму ерекшелігін еске алған
жөн. Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептердің тәрбие
принциптері.
Тәрбие принциптері- тәрбиеші басшылыққа алуы тиіс тәрбие процесінің
жалпы заңдылықтарын бейнелейтін бастапқы ережелер.
Тәрбие принциптері бірнеше түрге бөлінеді:
Тәрбиенің идеялылығы, мақсаттылығы. Тәрбиенің алдына қоғам болашағына берік
сенімі бар азаматтарды қалыптастыру міндеті қойылады.
Тәрбиенің өмірмен, еңбекпен қоғам құрылысының практикасымен байланыс
принципі. Бұл принциптің мәні- қоғамның экономикалық, әлеуметтік және
рухани қатынастарын өмір шындығының моралі және әсемділікке көзқарасын
тәрбие ісінде қолдау болып табылады. Осы принципті жүзеге асыру оқушыларды
өмірге, еңбекке, мамандықты таңдауға, толық дайындауының шынайы алғышартын
жасайды.
Ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу.
Тәрбиеленушінің тұлғасына қойылатын талаптармен көрсетілетін құрметтің
бірлігі.
Тәрбиелік ықпалдардың жүйелілігі, беріктігі, үздіксіздігі.
Тәрбиенің оқушының жас және дербес ерекшеліктеріне сәйкестігі.
Осы есту қабілеті бұзылған балаларға арналған тәрбиенің мазмұны
ерекше. Бұл тәрбиенің басты мақсаты- әлеуметтік сарыны кемтар балалардың
кемістіктерін жою, оларды әр тарапты дамыған қоғамның толық мүшесі етіп
дайындау.Арнайы мектептегі педагогтардың оқушылармен қарым-қатынасстилін
тәрбиелеудің маңызы зор.
Арнайы мектепте жүргізетін тәрбие жұмыстары балалардың жеке ерекшеліктерін
танып білуден басталады. Есту қабілеті бұзылған балалардың конденсаторлық
мүмкіндіктеріне байланысты. Арнайы мектеп педагогикалық ұжымдар, балалардан
қоғамға деген қажеттілігін тәрбиелеуге бағытталған. Есту қабілеті бұзылған
балаларды еңбекке тәрбиелеу басты мақсат болып табылады. Бастауыш
сыныптарынан бастап, балалар өздерінше қызмет етеді: дене шынықтыру,
төсектерін жинайды, сыныпта кезекшілік атқарады. Кейіннен өзіне қызмет ету
қиындатылады: еден жуады, асханада кезекшілік атқарады, ыдыс жуады, мектеп
ауласын тазартады.
Жоғарғы сыныптың балалары өзіне қызмет көрсетуді үйреніп қана
қоймай, сонымен қатар бастауыш сынып оқушыларына өздерінің тәжірибелерін
үйретуге тырысады. Есту қабілеті бұзылған балалар рухани байлықтарды
әртүрлі қабылдайды. Осының салдарынан психикалық даму ерекшеліктері
байқалады. Қоғамдағы қарым-қатынасты игеру балалардың жанұядағы қарым-
қатынасына, жанұядағы мәдениетіне, педагогикалық жұмыс жүйесіне байланысты.
Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы естімейтін балалардың негізгі іс-
әрекеті- ойын.
Д.Б.Элькониннің айтуы бойынша Ойын арқылы іс-әрекет пайда болып,
адамгершілік артады
Ойын әрекеті балалардың психикасын, тұлғасын дамыту үшін маңызды.
Есту қабілеті бұзылған балалар ойын әрекеттерінде қоғамдық өміріндегі
формаларымен және қоршаған ортамен танысады.
Өмірдің әртүрлі жағдайларын ойнай отырып затар, құбылыстар және
адам турлы мағлұматтар алып, оларда ұжымдық, қоршаған ортамен және бір-
бірімен қарым-қатынасы қалыптасады.
Есту қабілеті бұзылған балаларды тәрбиелеуде, мұғалімдер мен
тәрбиелеушілер, олардың даму ерекшеліктеріне қарап, методтар мен тәрбиенің
салаларына байланысты нақты формаларды өңдеп, қарастырған жөн. Осы
мәселелерді арнайы мектептерде қарастыру үшін ең алдымен тәрбиені
тәжірибелер арқылы зерттеп, жалпылап алу керек.
Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептерде балаларды,
қоғам-еңбек іс-әрекетіне дайындап, оларға білім мен дағдыны ғана
қалыптастыру емес, сонымен қатар, адамгершілікке, әлеуметтік ортадағы,
ортадағы адамдардың жақсы қасиеттерін, яғни еңбек сүйгіштікке, коллективте
және коллективпен жұмыс істеуге, тәртіптілікке, қоғамдық мүліктерді
қастерлеуге көзқарастарын қалыптастыруға, үлкенді сыйлап, кішіге қамқор
болуға, табиғатты қорғауға, тапсырылған жұмысқа жауапкершілікпен қарауға,
жан-жануарлармен өсімдіктерді қастерлеуге үйрету– мұғалімдер мен
тәрбиелеушілердің міндеттері.
Арнайы мектептегі тәрбиелеу мен оқытудың объектісі ол қалыпты
жағдайдан және психикалық дамуы бұзылған балалар,яғни есту қабілеті
бұзылған балалар.
Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептің жалпы және
негізгі мақсаты- есту қабілеті бұзылған оқушыларды жан-жақты дамытып, өз
бетімен өмір сүруін және еңбек етуіне даярлық жасау. Бұл міндеттерді шешу
үшін жүйелі түрде коррекциялық шаралар жасау, есту кемістігі бар балалардың
кемістігін жақсарту, жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуы мен әлеуметтік
бейімделуін жоспарлап жүргізу керек.
Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептің мұғалімдері
мен тәрбиелеушілердің негізгі міндеті, яғни тәрбиеленушілердің қоршаған
ортаға деген көз-қарасын, іс-әрекетіне баға беруге қалыптастыру.
Тәрбие процесінің барлық түрінде есту қабілеті бұзылған балаларды
коллективтік іс-әрекетке ұйымдастыру болып табылады. Мұндағы негізгі
жағдай, ұстаздар мен тәрбиелеушілердің оқушылармен қарым-қатынасы жылы
жүзді болуы керек.
Тәрбиенің басты міндеттері- проблеманың ойлау жүйесінің меңгеруі,
оның саяси-идеялық, интернационалдық, патриоттық ой-өріс аясын кеңейтіп,
есту қабілеті бұзылған балалардың сөйлеу қабілетін дамыту.
Есту қабілеті бұзылған оқушыларды тәрбиелеудің жауапкершілік
принциптерін арттыруда, оны еліміздің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ .
I. ЕСТУ ҚАБІЛЕТІ БҰЗЫЛҒАН ТҰЛҒАЛАРҒА АРНАЙЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру жүйесінің
әдіснамалық-теориялық негіздері.
1.2.Есту қабілеті бұзылған тұлғалардың классификациясы
1.3.Есту қабілеті бұзылған тұлғаларды оқыту мен тәрбиелеудің ерекшеліктері
II. ЕСТУ ҚАБІЛЕТІ БҰЗЫЛҒАН ТҰЛҒАЛАРҒА АРНАЙЫ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ТӘЖІРИБЕЛІК
ЖҰМЫСТАРДЫҢМАЗМҰНЫ
2.1. Есту қабілеті бұзылған тұлғаларды оқыту мен тәрбиелеу жүйелері.
2.2. Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға білім берудегі зерттеу жұмыстарының
барысы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігіОтандық және шетелдік статистика мәліметтері
көрсеткендей,есту ағзасы қызметінің жоқтығымен немесе төмендеуімен
байланысты балалардың саны ылғи да артып келеді.Соңғы елу жыл ішінде
отанымызда естуі бұзылған балалар пайызы өте күшті қарқынмен артуда.Әртүрлі
елдерде жүргізілген көпшілік зерттеулер бойынша дүние жүзіндегі барлық
тұрғындардың 4-6 пайызы белгілі дәрежеде есту қабілетінің бұзылуына
ұшыраған.
Білім беру жүйесінде де есту бұзылысы мен басқа да дамуында ауытқуы
бар балалар саны артып келеді.Бұл байланыста есту мүмкіндігі шектеулі
тұлғаларға теориялық, практикалық білім беру болып табылатын пән ғылыми
педагогикалық даму саласы болып табылады.
Сурдопедагогика-(латынша,surdus-мыл қау)естуі бұзылған адамдардың
қалыптасуы жайлы ғылыми білімдердің жүйесіне ие арнайы педагогиканың
құрамды бөлігі болып табылады.Есту талдағыштарының қалыпты қызметі баланың
жалпы дамуы ушін айрықша мәнге ие.Есту жай-күйі оның сөздік және
психологиялық қалыптасуына шешуші ықпал етеді.Есту талдағышының бұзылысы
кезінде бірінші кезекте сөз бұзылып танымдық әс-әрекеттің жалпы дамымауы
жүреді.
Есту бұзылысын медициналық аспектіде қарастыратын болсақ, естудің
бұзылу сыртқы,орта және ішкі құлақ пен есту жүйкесін бұзатын аурулардың
нәтижесінде пайда болады.Маңызды орын алатын себептердің қатарында ортаңғы
құлақтың өткір қабыну салдары тұрады.Естудің тұрақты төмендеуі мұрн мен
кеңсіріктің қабынушы және қабынбайтын ауруларының және осы аурулармен
байланысты евстахиялық түтік бойымен жүрумен нәтижесінде пайда
болады.Естудегі бұл аурулардың шамадан тыс көрініс беруі,оның ерте жаста
пайда болуда.
Менингит (миға суық тию) кезіндегі естудің бұзылуы дыбыс қабылдау
аппаратының бұзылу салдарынан,басқа да балалық кездегі инфекциялар
кезіндегі есту қызметі жүйкелік қабылдаушы аппаратының ауруға шұалдығу
нәтижесінде де зардап шегуі мумкін.
Есту бұзылысының салыстыриалы түрде сирек кездесетін себептер
қатарына бас мидың зардап шегуі немесе ауру нәтижесінде пайда болатын есту
талдағышының орталық бөлігінің бұзылуын жатқызуға болады(энцефалит,бас ми
жарақаты,қан құйылу,ісік).Мұндай бұзылулар кезінде есту қабілетінің біршама
төмендеуі қыртыстық кереңдік деп аталады.
Егер де бала өмірінің бірінші жылында кереңдік пен саңыраулылықтың
тұқым қуалаушылық және тума сипаттары пайда болатын болса,онда естудің
төмендеуінің жүре пайда болған факторларының рөлі әрі қарай өсе
түседі.Осылардың арасында қабындырушы аурулардың салдарымен
қатар,ототоксикалық медикаменттерді бей-берекет қолдану,оның ішінде
антибиотиктерді пайдалану үлкен зардап шектіреді.
Естудің бұзылуы әртүрлі туа пайда болған даму ақауларымен көп
жағдайда үйлесіп жатады,мысалы,еріннің жырықтығы,туған кезде баланың
салмағы 1500грамнан төмен болғандығы шалалық кезінде.Есту қызметінің жай-
күйіне сәтсіз босанудың да өзіндік кері әсері болуы мүмкін.Естудің бұзылу
себебі ананың жүктілік кезінде ішімдікке салынуы,сондай-ақ нәрестелік
шақтағы сары ауру мен жүйкелік бұзылулардың көрінісі де болуы
ықтимал.Бірақ,тұқым қуалау арқылы берілетін есту қабілетінің бұзылуы
соншалықты жоғары деуге болмайды. Өйткені,шет елдік статистиканың
мәліметтеріне сүйенетін болсақ,мүлдем саңырау ата-аналардан туған
балалардың 90 пайызы есту қабілетінің бұзылуына ұшырамаған.
Адамның есту қызметінің жағдайын диагностикалаудың жоғарғы деңгейге
жеткендігі соншалық,тіпті осы есту қабілетінің бұзылуы ол өмірге келгенге
дейін пайда болды ма,әлде туылғаннан кейінгі алғашқы сағаттарда,бәлкім сол
күні пайда болғанын анықтауға мүмкіндік тудырып отыр.Есту қабілетінің
бұзылуының орны мен дәрежесі арнайы әдістерді қолдану арқылы аудиометрияның
көмегімен анықталады.Мұның тоналды аудиометрия,сөздік
аудиометрия,нәрестелік аудиометрия,ерте балалық жастағыаудиометрия,импеданс-
аудиометрия,электроқыртыстық аудиометрия және т.б түрлері бар.
Тоналдық аудиометрия –бұл дыбыстың жиілігі мен күші бойынша өзгеріп
отыратын қарапайым белгілерді беретін аудиометрия көмегімен естуді
зерттеу.Зерттелушінің міндеті-өзінің дыбысты қабылдауына назар аудара
отырып ,аудиологқа сол дыбысты есту жайлы ақпарат беріп отыру.Қарқындылығы
мен жиілігі бойынша негізгі дыбыстарды қабылдаудың нәтижесі аудиограммада
көрсетіледі.Тональды аудиометрия сәби немесе үлкен адам болсын олардың бұл
процедураға өз жауапкершіліктерімен барғанында ғана зерттеледі.Ерте балалық
және мектепке дейінгі жастағы балалар үшін естуді зерттеудің бұл тәсілінің
тиімділігі төмен.Сөздік аудиометрия нашар естушілердегі сөздік есту мен
сөзді ұғу деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.
Сөздік аудиометрия тәсілдері педагогтың көпшілік балабақша немесе
мектепке арнайы техникалық әдіс –тәсілдері жоқ ата-аналарға балаларының
бұзылу белгілері байқалған жағдайда қолдануға мүмкіндік береді.Баланың
есту қабілетін зерттеу тәсілін таңдау баланың жасына,оның
кемелдігіне,зейінін шоғырландыру қабілетіне,сондай-ақ,зерттелу сәтіндегі
өзін-өзі сезінуіне де байланысты.
Зерттеу мақсаты есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру
жүйесінің теориялық негіздерін анықтау.
Зерттеу объектісіесту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру
жүйесін зерттеудегі зерттеудегі ғылыми талдаулар.
Зерттеу пәніесту қабілеті бұзылған тұлғалар,а арнайы білім беру жүйесінің
мәселелері.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы егер, есту қабілеті бұзылған тұлғаларға
арнайы білім беру жүйесінің мазмұны ғылыми теориялық талдаулар арқылы
жүйеленсе, есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру жүйесінің
мазмұны артады.
Зерттеудің міндеттері
• Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру мазмұнындағы
мәселелерді теориялық түрде негіздеу.
• Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру мазмұнын анықтауда
диагностикалау әдістемелерін жүйелеу.
• Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру мазмұнын
анықтаудағы ғылыми зерттеу жұмысының қорытындысын анықтау.
• Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға білім беру мазмұнының ғылыми
негізін, дидактикасын және оқытудың арнайы әдістемелерін өңдеу;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін арнайы педагогика, арнайы
педагогиканың салалары, сурдопедагогиканың негізін салушылар Л.С.Выготский,
А.Р.Лурия, С.Л.Боскис, Л,В.Нейман т.б.еңбектері құрайды.
Зерттеу әдістері
• Ғылыми әдебиеттерге, арнайы оқулықтарға талдау жасау.
• Зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми материалдарды жүйелеу.
Зерттеудың ғылыми жаңашылдығы мен теориялық құндылығы
Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру мазмұынынанықтау,
оларды жүзеге асырудағы диагностикалау әдістемелерін жүйелеу.
Зерттеудің тәжірибелік құндылығы есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы
білім беру мазмұынын анықтау, оларды жүзеге асырудағы диагностикалау
әдістемелерін жүйелеу, арнайы білім беру жүйесіндегі қиындықтардың
себептерін анықтау, диагностикалау, түзетудегі коррекциялық-педагогикалық
процесті ұйымдастыруда маңызды болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының негізгі кезеңдері
Бірінші тарауда, есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру
мазмұнының теориялық – әдіснамалық негіздері туралы айтылады.
Екінші тарауда, есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру
берудегі диагностикалық қызметтің түрлеріне сипаттама беріледі.
-арнайы педагогикалық білімдерді тарату,кіріктермелі идеяларды дамыту мен
оларды жүзеге асыру үшін жалпы педагогикамен бірлесу және өзара
әрекеттестікте болу болып табылады;
• ЕСТУ ҚАБІЛЕТІ БҰЗЫЛҒАН ТҰЛҒАЛАРҒА АРНАЙЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Есту қабілеті бұзылған тұлғаларға арнайы білім беру жүйесінің
әдіснамалық-теориялық негіздері
Ғылыми тәртіп ретінде сурдопедагогика өзіндік зерттеу объектісі, пәні
және әдіс-тәсілдерін қарастырады. Зерттеу объектісі болып есту қабілеті
бұзылған адамдарға арнайы білім беру болса, ал пәні болып оларды практикада
тәрбиелеу, оқыту әлуметтендіру және осы бұзылыстың пайда болу жолдарын
ғылыми феномен ретінде зерттеу болып табылады. Есту қабілеті бұзылған
адамдар (бала, жеткіншек, ересек) мамандармен (сурдопедагог, мұғалім
-дефектологпен, педагог, өнеркәсіптік оқыту маманы және т.б.) субъективті
түрде қарым-қатынас жасауда бірдей құқықты, яғни қорытындысында әрекеттің
екі қатысушының да тұлғаның да және өзіндік ұйымдастырушылығы дамиды.
Осындай өзіндік әрекеттің негізінде даму бұзылыстарын коррекциялау және
психикалық функцияларды компенсациялауда, сонымен қатар есту қабілеті
бұзылған адамдарға білім беру барысында әлеуметтік бейімдеу және өзіндік
ұйымдастырушылықтың оптималды жолдары, әдіс-тәсілдері, жағдайлары жүзеге
асырылады.Педагогикалық ғылымның жүйесінде сурдопедагогика арнайы
педагогиканың жүйесінде теориялық қойма ретінде ең қажетті бөлігі
педагогика болып табылады.
Сурдопедагогиканың мақсаты – есту қабілеті бұзылған адамдарға
максималды түрде өзін-өзі қамтуын және өмірдегі еркіндікке жету мүмкіндігін
қамтамасыз ету.
Көріп тұрғандай, айтылған мақсат арнайы педагогикағада қатысты.
Соңғылардың бөліктерін елестетуде, сурдопедагогика жалпы сондай жүйеге ие:
жетіспеушілікті түзету, оларды педагогикалық әдіс-тәсілдерін
компенсациялау; абилитация (сәбилік және ерте жастан) және реабилитациялау,
негізгі бағыттары - әлеуметтік және тұлғалық. Оларды жүзеге асыруда есту
қабілеті бұзылған балаларға арналған арнайы ұйымдастырылған оқыту мен
тәрбиелеу, сонымен қатар коррекциялау және психикалық функцияларды
компенсациялау, соның ішінде ең бастысы сөйлеу тілін меңгеру: нашар
еститіндергедыбыс күшейткіш аппараттарын және дыбыс күшейткіш
аппараттарынсыз сөйлеу тілінің дыбысын қабылдау. Кеш саңырау болғандарға –
есту қалдықтарының көмегімен ерік қимылынан ауызша сөйлеу тілін оқуды
қабылдау; саңырауларға-сөйлеу тілі қатынастарынан мотивациялық сөйлеу
бірліктерін қолдануды меңгерте білу. Есту қабілетінің жетіспеушілігі бар
адамдарды өзіндік өмір сүруінің жалпы жетіспеушіліктеріне арнаулы
педагогиканың мақсатындағы әлеуметтендіру мен өзіндік ұйымдастыруларына
жәрдемдеседі.
Сурдопедагогиканың спецификалық мақсаты болып қоршаған ортаға бейімделу
және әлеуметтік әрекеттің жүзеге асуымен игерілуі, абилитация,
реабилитациялау және есту қабілеті бұзылған балалардың өмір циклдерінң әр
түрлі баспалдағына интеграциялауға қатысты. Сурдопедагогикалық анықтамалар
мен мақсаттарға жетуде мынадай нақты әдіс-тәсілдер шешіледі:
- тұлғаның есту мүмкіндігінң даму жағдайларында педагогикалық
заңдылықтарды игеру;
- есту бұзылысы бар адамның коррекциялық және компенсаторлық
мүмкіндіктерін анықтау;
- бекітілген педагогикалық жүйеде білім беру және болжауда жаңа
педагогикалық жүйенің дамуы мен пайда болуы;
- есту қабілеті бұзылғандарға білім беруде және мәдени әлеуметтік
ортаға бейімдеуде интеграциялық компенсацияны өңдеу және реализациялау;
- есту қабілеті бұзылған адамдарға білім беру жағдайын ұйымдастыруда
ғылыми негіздемелерді білім беру құрылымын, әдістерін, технологияларын
анықтау;
- білім беру жүйесін өңдеу, арнаулы білім беру технологияларындағы
сөйлеу тілін дамыту ұлттыұ ыммен сөйлесуге оқыту;
- операциядан кейінгі кезеңдегі
реабилитациялаудың–педагогикалықере кшеліктерін анықтау;
- жетілген технологияларды сурдотехнологиялық тәсілдерде есту қабілеті
бұзылған адамдардың сөйлеу тілін дамытуда қолдану;
- бағдарламаны кәсіби бағдарлауды кәсіби кеңес беруді, кәсіби
дайындықты, сонымен қатар есту қабілеті бұзылған адамдарды әлеуметтік-
еңбекке бейімдеуді реализациялау және өңдеу;
- есту қабілеті бұзылған адамдарды әлеуметтік бейімдеумен әлеуметтік-
кәсіптік реабилитациялауға бағытталған, педагогикалық жұмыстың жүйесін
оптимизациялау;
1.2.Есту қабілеті бұзылған тұлғалардың классификациясы
Есту қабілетінің сол немесе басқа деңгейлері әр түрлі жастағы
балаларда жиі кездесе бермейді. Тіпті ерте жастағы есту қабілетінің маңызды
емес бұзылыстары да баланың сөйлеу тілінің құрылысына өзіндік кері
әсерлерін тигізеді. Кереңдік және саңыраулықтың ауыр түрі кезінде балаға
арнайы оқыту ұйымдастырылмаса сөйлеу тілін меңгере алмайды. Себебі, бала
өзінің дауысын және қоршаған ортаның сөйлеу тілін естімегендіктен еліктей
алмайды. Естімейтін баланың сөйлеу тілінің жылдам дамымауы немесе оның
болмауы баланың қоршаған ортамен байланысына, танымдық әрекеттерімен
тұлғасының дамымауына әкеліп соқтырады. Саңыраулықтың және кереңдіктің 30-
50%-ы генетикалық факторлардың әсерлерінен болған жағдайлардан туындайды.
Есту қабілеті бұзылыстарының тұқым қуалаушылығынан болған кейбір түрлері
прогрессивті түрде болып келеді. Кейде олар басқа бұзылыстарымен сәйкес
келуі мүмкін: көру интеллектісінің, бүйрек ауруларымен, сүйек-
бұлшықеттерінің жүйесімен, тері және басқа да бұзылыстарымен.
Есту қабілетінің бұзылыстары әр түрлі ішкі ұрыққа әсер ететін, босану
кезінде немесе босанғаннан кейінгі кезде пайда болуы мүмкін. Себептердің
арасында есту қабілеті жүйесіне зиян келтіретін ішкі ұрық инфекциялары,
әсіресе қызылша, анасының бірінші, үшінші апталығының жүктілік кезінде
басынан кешкен, сонымен қатар тұмау, туғаннан бастап сифилис, токсоплазмоз,
цитомегалия және т.б. болуы мүмкін. Сәбилік шақтағы ядролық сарыауру,
анасының және балалардың резус-факторы немесе қан топтарының сәйкес келмеуі
де есту қабілетінің бұзылуына әкеліп соғуы мүмкін. Есту нервтері әсіресе
сәбилік шақтағы интоксикацияның әсеріне сезімтал болып келеді. Есту
қабілетінің бұзылыстары дұрыс жетілмеген балаларда кездесетіні дәлелденген.
Бұл бұзылыстар әсіресе анасының қанымен сәйкес келмегенде және ұрықтың
резус-факторларымен қан топтарымен сйкес келмегендіктен өсе бастайды, және
жетілмеудің кесірінен әр түрлі нерв жүйесімен басқа ағзалардың дамымауы
пайда бола бастайды. Есту қабілетінің бұзылыстары анасының ішімдікті
пайдаланғаннан пайда болуы да мүмкін.
Балалармен ересектердегі есту бұзылысы функцияларының
классификациясы дәрігер-отоларингологтардың ғана емес, сонымен бірге
сурдопедагогтардың да қызығушылықтарын тудырады. Отоларингологияда есту
бұзылыстарының профилактикалық ауруларын емдеуге рұқсат етуден медициналық
классификациялар өңделіп жасалған. Педагогикалықклассификация әр түрлі
топтағы есту қабілеті бұзылған адамдарға дифференсациялық қолдауда оқыту
және абилитациялық көмек көрсетуге құрылған.
Ресейдегі медициналық классификация арасынан кереңдік және
саңыраулық классификациясы бойынша Л.И.Нейманның классификациясы кеңінен
таралды (1961). Бұл классификацияның ерекшелігін саңыраулық диагнозы есту
арнасының қабылдау көмегімен және көлеміне байланысты төрт топқа бөлінеді.
Бұл классификацияны тональдық аудиометриямен сөйлеу арқылы классификацияны
белгілейміз.
I топ. Ең төменгі арнаны қабылдайтын саңырау балалар (125-150гц). Бұл
балалар құлақ түбіндегі өте қатты дыбыстарға, айқайға реакция береді.
II топ. Есту арнасын қабылдайтын саңырау балалар (150-500гц). Олар о, у
дыбыстарын ажырата біледі.
III топ.(125000гц) арасындағы есту арнасын қабылдайтын балалар.
IV топ. (125-2000гц) арнаны қабылдайтын балалар.
III-IV топтағы балалар жақын жердегі дыбыстарды ажырата алады.
IV топтағы балалар барлық дауысты дыбыстарға, қысқа сөздерге реакция беріп,
ажырата алады.
VI топтағы балалар барлық дауысты дыбыстарға, қысқа сөздерге реакция беріп,
ажырата алады.
Нашар естушілік түрлі деңгейде сипатталады. Л.В.Нейман нашар еститін
балалардың 3 тобын анықтады:
1.Сөйлеу диагнозы кезіндегі естудің төмендігі 50 дб-ден аспаса, есту арнасы
125-8000 гц. Мұндай балалармен сөйлесуге, қарым-қатынасқа түсуге мүмкіндік
туады. 1 метрден артық қашықтықта тұрып, ауыз екі сөйлесуге болады.
2.70 дб. Қарым-қатынасқа түсу қиын, 1 метр қашықтықта тұрып сөйлесуге
болады.
3.75-80 дб. Сөйлесуде қатты дауыстар арқылы құлақ түбінде отырып, сөйлесуге
болады.
Нейманның ұсынуымен 15-20 дб есту қабілеті төмен балалармен қарым-қатынас
жасауға болады.
Медицинада балалардың есту жағдайларын бағалау ХАЖ бойынша есту қабілеті
бұзылысының классификациясын пайдаланады. Орташа деңгейдегі естудің бұзылуы
500000-2000гц арасында анықталады.
1 деңгейдегі естудің төмендеуі 40 дб аспайды.
2 деңгейдегі естудің төмендеуі 40-55 дб аспайды.
3 деңгейдегі естудің төмендеуі 55-70 дб.
4 деңгейдегі 70-90 дб.
90 дб артық естудің төмендігі саңыраулық болып табылады.
Адамның есту қабілеті – оның туған кезінен бастап әрекет етеді. Әр
түрлі биіктіктегі немесе тербелмелі жиіліктегі дыбыстарды қабылдай алады.
Адамдар төменгі шегі, секундына жиілігі 16 тербеліспен жоғарғы шегі
секундына 2000 тербелісті қабылдайды. Адамдардың есту қабілетінің
ерекшелігі, оның тілдегі дыбыстарды, тек қана психикалық құбылыс емес,
мағына беретін бірлік-фонема ретінде қабылдау. Бұл қасиет адамда сенсорлық
сөйлеу орталығының болуымен қамтамасыз етіледі. Ол бас миының сол жағының
жоғарғы санатының артқы бөлігінде орналасқан. Бұл ортаның жұмыс істемей
қалса сөйлеу тілі қабылдауы және талдау процестері бұзылады.Бұл ретте үн
мен қабылдау сақталады. Бірақ үн үнмен сөйлеуді ажырату қасиеті жойылып,
сенсорлы афазия пайда болады. Біздің есту мүшеміздің сезімталдығы өте
жоғары. Дұрыс есту қабілеті бар адамдар дабыл жарғағының өте аз тербелісін
тудыратын дыбыстарды ести алады. Адам жасының ұлғаюына сай дыбыстардың
сезімталдығы өзгереді.
- 20-15 жаста есту қабілеті өте жоғары.
- 40 жаста 2000 гц
- 40-60 жаста 2000 гц
- 60 жастан кейін 1000 гц
Қаттылығы жоғары дыбысты естігенде жаңа туған нәрестенің жауап реакциясын
байқауға болады. Мысалы, демалуы өзгеріп, т.б. әсерлер болады. 3 айға
толғанда нәресте дыбыстарды сапасына қарай (тембр,үн, биіктігі) ажыратады.
1.3. Есту қабілеті бұзылған балаларды тәрбиелеудің ерекшеліктері
Есту қабілеті бұзылған оқушыларды тәрбиелеу мәдени - әлеуметтік және
педагогикалық аспектілермен қарастырылуы мүмкін.
Мәдени - әлеуметтік аспект макро әлеуметтегі әлеуметтік тәртіпті
қадағалайтын эмоциональды тұрғыда қабылданған моральды нормалармен
шектелістердің, оларды мәдени-әлеуметтік идентификациясын арнайы
ұйымдастырылған процесс ретінде болжамдайды. Бірақ саңырауларға қатысты
олардың микро әлеуметтегі идентификациясын бағдарлау мүмкіндігін есепке
алған жөн.
Педагогикалық аспект қоғамдық тәжірибе және және әлеуметтің
мәдениетін – құндылықтарын, әлеуметтік нормалар мен тәртіп стандарттарын
игерудегі мақсатқа бағытталған және тұлғаның түрлі образдағы әрекетін
ұйымдастыру процесін қалыптастыру мақсатында саналы түрде жүзеге асырылатын
тәрбиелеуді айтады.
Есту қабілеті бұзылған балаларды тәрбиелеу сөйлеу тілін меңгерумен,
қоршаған ортамен қатынаста коммуникативті кедергілердің туындауына
байланысты ерекше жағдайларда жүзеге асырылады. Бұған өзіндік дамудың
танымдық сферасы және ақпаратты өңдеу процесінің баяулауы, сонымен қатар
әлеуметтік тәжірибесінің шектелуі және оның еш мәнсіз игерілуінің
мүмкіндігіне байланысты болып келеді. Ғалымдардың зерттеуінше (
А.П.Гозова,1977; В.Г.Петрова,1973; В.Петшак,1981; Т.В.Розанова,
Н.В.Яшкова,1981; М.М.Нудельман,1983) бұл балалардың адамдардың жеке
ерекшеліктерімен олардың әрекеттерін суреттеуде қолданылатын сөйлеу тілінің
жетіспеушілігі анықталған деп пайымдады. Тәртіп бойынша, оардың
эмоциональды белгілерінің жеке тұлғаның қасиетін соңғы контрасты бағада
және жазғырудың тоқтамсыздығы байқалады. Олардың Өзіндік мен түсінігінің
өзіндік ішкі механизмдерінің реттелуіне, өзін - өзі бағалауына,
мотивациялық сферасының деңгейіне (қажеттілік, қызығушылыққа бағытталуына)
мінезделеді. Есту қабілеті бұзылған баланың өзін - өзі бағалауы көп
жағдайда нақты емес. Олардың көпшілігі өзіндік мүмкіндіктерін адекватты
түрде бағалауға дайын емес және өзіндік қабілеттері мен жеке қасиеттерін
жиі асыра сілтеу байқалады. Ата-аналары естімейтін саңырау балаларды ата-
аналары еститін саңырау балалармен салыстыра қарағанда өзін - өзі бағалауы
адекватты түрде болып келеді.
Саңырау және нашар еститін балардың әлеуметтік деңгейі көбіне олардың
объективті қабілеттерімен қызығушылықтары нақты ерекшеліктерінің дамуымен
анықталады. Белгіленген ерекшеліктер моральды– этикалық көзқарастың құрылу
процесстері мен әлеуметтік–эмоциональды кешеуілдеуімен, Мен-концепциясы
басқа адамдарға қатынасын баяулатады.
Есту қабілеті бұзылған балаларды тәрбиелеу, білім беру және өмірлік
әрекеттерді ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады. Сол және басқа
қалыптастырылған жағдайларды тудыру балалардың және жеткіншектердің жеке
көрсеткіштерін, белсенділігін және тануға, қарым–қатынасқа түсуге және
елестету әрекеттерін дамыту–I немесе II түрдегі коррекциялық мекемелерде;
жалпыға бекітілген жалпы білім беру мекемелерінде; отбасында; толықтай
білім беру мекемелерінде әртүрлі тәрбиелеу орталықтары құрылған.
Сонымен, I және II түрдегі коррекциялық білім беру мекемелерінде
арнайы педагогикалық көмек және барлық өмірлік әрекеттердің элеменнттерінде
оқушылар барлық сергектік кезеңдердің күнделікті қолданылуы бөлінбей
көрсетілген. Ол тәрбиелеу жұмыстарын, және оқыту әрекеттерін, және
коррекциялық – педагогикалық сабақтарды қосып алады. Баланы жеке тұлға
ретінде қалыптасуының күрделі процесіне сурдопедагогтар, тәрбиешілер,
әлеуметтік педагогтар және ата – аналар қатысады.
Тәрбиелеу жалпы қабылданған мақсаттардың жүзеге асуына – тұлғаның
толықтай Жан–жақты, оның қалауына, қабілеттер мен мүмкіндіктерінің
бағдарлануына бағытталған. Бұл мақсатқа жетуде есту қабілетінің бұзылысы
бар оқушылардың мәдени базасы немесе өмірлік мәдени өзіндік анықтамаларды
игеруде болып табылады. Ең бастысы, бұл тұлғаның ішкі әлемі. Оны
интеллектуалды, эмоциональды, физикалық және шығармашылық мәдени
дағдыларының бірігуінде анықталады. Олардың арасында ең маңызды орынды
сөйлеу мәдениеті иемденеді. Сонымен қатар мұнда ішкі әлемнің
қажеттіліктері, тұлғаның әлеуметтік ақылдылығы, оның негізінде адамның
құқықтық, эстетикалық, экономикалық, экологиялық мәдениетіне қызмет ететін
қасиеттер жатады.
Есту қабілетінде бұзылысы бар оқушыларды тәрбиелеу процесінде
олардың даму перспиктивасы және арнайы бағытталған әрекеттері анықталады.
Олар әрбір оқушының жеке қасиеттеріне сәйкес және жас ерекшелік
мүмкіндіктеріне байланысты жүргізіледі.
Сурдопедагогикада, балалардың есту бұзылыстарының даму
ерекшеліктеріне және жалпы және арнайы педагогикадағы тәрбиелеудің
әдістерінің классификациялануына негізделіп, түрлі мазмұндағы әдістердің үш
басты тобы қолданылады.
Практикалық - әрекеттік – оқыту, жаттықтыру, тәрбиелеу әрекеттерінің,
тәрбиелеу жағдайларының ұйымдастырылуы.
Ынталандыру –баға беру- педагогикалық қажеттіліктер, кеңейту, әңгімелесу,
жазалау.
Ақпараттық – түсіндіру,әңгімелесу қоршаған өмір туралы мысал, соның ішінде
педагогтың өзіндік мысалы,және т.б.
Есту қабілетінде бұзылысы бар оқушылармен практикалық жұмыс кезінде
тәрбиелеудің әдістері олардың реализациялануымен және түрлі нұсқадағы
сәйкестіктері мен ерекшеленіп сайланады. Оларды таңдау және байланыстыру
оқушылардың жас және жеке ерекшеліктеріне, есту бұзылысының деңгейлері мен
мінездеріне, сөйлеу тілі дамуының спецификасымен отбасында тәрбиелеу
процесінің қатысымына байланысты анықталады.
Есту қабілетінде бұзылысы бар оқушыларды тәрбиелеудегі түрлі әдістерді
қолданудың ерекшеліктерін қарастырайық.
Есту қабілетінің бұзылысы бар оқушыларды тәрбиелеуде практикалық -
әрекеттік әдіс кеңінен қолданылады. Әсіресе оны сөйлеу тілі дамуының
деңгейі жеткіліксіз және нақты түсінікті ойлауының аяқталмай қалыптасқан
кіші мектеп жасындағы оқушыларына жүргізіледі.
Оқыту және жаттықтыру әдістері әлеуметтік тәртібінің дағдыларына,
санитарлық–гигиеналық және тұрмыстық біліктеріне, өзіндік ұйымдастыруының
дағдыларын тәрбиелеуде қолданылады. Оқыту әдісі балалардың сол немесе басқа
әрекет қимылдарын үйренуге талаптандыру негізінде тәрбиелеу тапсырмаларын
бекіту және жағымды эмоциялық қалпын туғызуды қарастырады: қолайлы сөйлеу
тілінің көмегімен түсіндіру арқылы сурдопедагогтар немесе тәрбиешілер
нақты, ашық, көрнекі образдық әрекеттерімен оқушылар қажет еткен образды
қәрекеттерді жүргізу; жаттығуды жүзеге асыру және әрекет тәсілдерін, оған
сәйкес тәртіпті бекіту; игерілген тәртіп тәсілдерін қайталап қорытындылау.
Бірнеше әрекеттен құралған тәртіптің күрделі формасын игеруде, оқушыларға
барлық жүйелі көрсетіліп, және әрбіреуі бөлек өңделеді. Пайда болған
дағдылармен әдеттерді бекітуде жаттығулар жүйесі қолданылады. Тәрбиелеудің
бұл формасы – басқалармен сәйкестенуі мүмүкін–қажеттілік пен сөздік
түсіндірумен жеке әңгімелесумен, тапсырмалармен және т.б.
Тәрбиелеу әрекеттерінің ұйымдастырылуы есту қабілетінің бұзылыстары
бар оқушыларды құрылымы еңбек әрекеттерімен (ойындық, пәндік-практикалық,
дене шынықтырумен, шығармашылық, білім беру) уақыт өте келе күрделенетін
әрекеттер тәсілі болып табылады. Осыған орай алынған тәжірибе балалардың
мотивациялық құндылығын өз бетіншілікке және белсенділікке, тұлға аралық
қатынасты қалыптастыру, қатынас және тәртіп дағдыларын, әрекеттерін
қорытындылау негізінде өзіндік қатысуымен өзін - өзі бағалауының
адекваттылығының өсуіне ықпал етеді.
Ынталандыру – баға беру әдісі балалардың зейінін барлық позитивтіге
аудартып, практикалық - әрекеттік және сөздік кеңейтулермен шығарылып,
(жақсы , дұрыс, жарайсың), сәйкестендіріліп реализацияланады.
Педагогикалық қажеттіліктер оқушылардың тәртібіне бағытталған әлеуметтік
маңызды, және олардың баяу емес орындалуын көрсететін сөздік формадағы
қолайлы қажеттіліктер. Олар тура және жанама түрде болуы мүмкін. Кіші
мектеп жасындағы оқушыларды тәрбиелеуде, анықтылыққа, нақтылыққа,
құрылымының нақтылығына бағытталған ынталандыру конструкциялары қолданылып,
қалыптастыру үшін тура түрдегі қажеттіліктер кеңінен пайдаланылады.
Жеткіншектер мен жоғарғы сынып оқушыларымен жұмыс жасауда негізінен жанама
түрдегі қажеттіліктер мен олардың көбіне көп қолданылатын формасын – кеңес
– қажеттілігімен, өтініш – қажеттілігіне сүйенеді.
Мадақтау көпшілік ортада немесе жеке жағдайда педагогтың немесе
жолдастарының жағынан оқушының жеке ерекшеліктері мен тәртібінің жағымды
жақтарына берілетін мойындауларға негізделеді. Есту қабілеті бұзылған
балаларды тәрбиелеуде мадақтауды қолдану олардың тәртібінің дұрыстығына,
жағымды эмоцияларының тууына ықпал етіп, өзіндік күштеріне сенімділігін
арттырады. Мадақтаудың түрлі образдағы түрлері (қолдау, мақтау, алғыс айту,
мақтау қағаздарымен мадақтау, бағалы сыйлықтармен және т.б.) оқушылардың
жас ерекшеліктерімен дамуына байланысты қолданылады. Есту қабілеті бұзылған
кіші мектеп жасындағы оқушылар мадақтауды жағымды көзқарас, күлкі, бас
изеу, элементарлы сөздік көрнекі символдар арқылы – жарайды, дұрыс,
қатесіз бекітіледі. Уақыт өте келе ауызша мадақтаулар ең басты орынды ала
бастайды.
Жазалау практикалық әрекеттік мінезге ие және жағымсыз әрекеттерді
болдырмауды ескертуге бағытталған. Есту қабілеті бұзылған кіші мектеп
жасындағы оқушылар ересектердің неге көңілі толмайолардың нені қажет екенін
көп жағдайларда түсіне бермейді. Олар үшін жазалау тәрбиелеудің құндылығына
ие, егер әрекет саналы түрде болған жағдайда, егер оны қолдану еріксіз,
егер оны қолдануда физикалық қатері және намысқа тимейтін болған
жағдайларда ғана қолданылады. Есту қабілеті бұзылған балаларды тәрбиелеу
жұмыстарында бұл әдісті өте байқампаздықпен қолдану керек,тіпті олардың
ашуланшақтығымен немесе сурдопедагогтар, тәрбиешілермен ата-аналардың
сенімсіздігін есепке алмаған жағдайларда да кездеседі. Оларды қолдану
сыртқы стимулдарын ішкі стимулдарға айналдыруға бағытталған. Тәрбиешілер,
сурдопедагогтар, ата-аналар өздерінің қолдамайтындарын қатты көзқараспен,
бастарын изеумен, сол белгілерді сөздік қанағаттанбауларымен білдіреді:
жаман, әдемі емес, ұятты, мен ашуландым және т.б. Осы орайда сөгіс
берудің сыртқы белгісі – көңілсіз, қатты көзқараспен, басты изеу–
уайымдауымен сөздік белгілері әрқашанда байланысты болуы қажет. Қолдану
қажет жағдайда жазалауды әрекетті шынайы тоқтату, кедергі жасау (көрнекі
және сөздік), сөгіс жариялау (ауызша және жазбаша түрде) және т.б. кездерде
пайдаланады.
Есту қабілеті бұзылған жеткіншектер мен жоғарғы сынып оқушыларын
тәрбиелеуде олардың интеллектуалды және сөйлеу мүмкіндіктеріне тірек
болатын ақпараттық әдістерді қолдану орын ала бастайды.
Ақпараттық әдістер оқушылардың, тәртіптің ережелері мен нормаларына,
әлеуметтік және адамгершілік құндылықтарына деген саналы қатынастарын
қалыптастырады. Олардың көмегімен есту қабілеті бұзылған оқушылар өзіндік
әрекеттерін,соның ішінде әлеуметтік және саналы эталондарға сүйене отырып,
бағалай білуіне үйренеді.
Ақпараттық әдістердің тәрбиелеу потенциалының реализациялану
кезіндегі көптеген қиындықтары мектептік оқытудың бастапқы кезеңдерінде
туындайды. Бұл кіші мектеп жасындағы оқушылардың сөйлеу тілінің
жетіспеушілігіне, танымдық әрекеттерінің ерекшеліктеріне, олардың тұрмыстық
жағдайы мен әлеуметтік тәжірибелеріне байланысты қарастырылады. Ақпараттық
әдістерді қолдануда балалар әлеуметтік және саналы қатынасты саналы түрде
игеру жолын, өзіндік тәртібін және оның қолданылуын, өзін қалай ұстау
керектігін ойлануы, өзіндік тәртібін адекватты түрде бағалаудың шкаласы
қалыптасады. Тәрбиелеу ақпаратын қабылдау және оларды игеру құрылымының
қолайлылығына, сөздік және визуальды тәсілдердің қолданылуының
ойластырылуына байланысты болып келеді.
Түсіндіру көп жағдайларда оқушылардың әлеуметтік және тәртіптің саналы
ережелерін эмоционалды түсіндірілуін қарастырады. Бұл қабылдаулар
балалардың жаңа әлеуметтік және саналы нормаларын, түрлі жағдайлардағы
тәртібінің тәсілдерін, өздері жасаған әрекеттерін дұрыс бағалай білуін
бекітуге көмектеседі. Сурдопедагогтың, тәрбиешінің, ата-ананың
түсіндірулері нақты құрылған және ойластырылған, тәрбиелеудің практикалық-
әрекеттік әдістерін бағыттауды күшейтеді.
Әңгімелесу оқушылардың өмірлік проблемаларын коллективті және жекелей
әңгімелеуді қарастырады. Мектептің практикалық жұмыстарында этикалық және
эстетикалық әңгімелесулер кеңінен қолданылады. Есту қабілеті бұзылған
балалар қиындықпен игеретін саналы түсініктермен нормалар, моральдардың
түсінігін ашуды бірінші мақсат етіп қояды. Мұндай әңгімелесудің материалы
болып, оқушылардың тәртіп тәжірибелері мен қарым-қатынастары, оқытылған
әдебиеттік шығармалар, көрсетілген фильмдер және т.б. болып келеді.
Этикалық әңгімелесудің қажеттілігі оқушылардың тәртібі мен білімдерінің
арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. Олардың құрылымы индуктивті жолмен
ашылады: нақты фактілердің анализінен, олардың саналы түсініктері мен
ережелердің қоспасымен, олардың өзіндік ойларымен кеңейтулерінің
бағалануына әкеледі. Мұндай әңгімелесулер, ереже бойынша, оқушылардың
практикалық әрекеттерімен тапсырмаларды орындаумен сәйкестенеді.
Эстетикалық әңгімелесулер есту қабілеті бұзылған балалардың
эстетикалық қабылдауларын, эстетикалық сезімдерін, пікірлерін, олардың
өмірлік тәжірибесін ашық және есте қаларлықтай жағдайлармен толықтыруды
дамытуға бағытталған. Мұндай әңгімелесудің материалына әдебиеттер, табиғат,
театр, шығармалар қызмет етеді. Оның өткізілу барысында балалардың сенсорлы
мәдениетін дамытуға – көру тактильді вибрациялық қабылдаулар арқылы барлық
жағдайда объектілерді олардың түрлі образдағы қасиеттерімен құрамын жүзеге
асыруға ерекше көңіл бөлінеді.
Арнайы кіші және орта мектеп сыныптарына әңгімелесуді өткізудің
ерекшеліктері болып:
- өзіндік тәжірибемен оқушылардың білімдерінің құрылымымен байланысы;
- оқушылардың қызығушылықтарын қолдау және сөйлеу тілі ақпараттарын
қабылдауды жеңілдетуге арналған визуальды тәсілдерге тірек қылу;
- оқушылардың сөйлеу тілін жаңа сөздермен және тілдік конструкциялармен
кеңейту;
- жаңа фактілермен мағлұматтарды әңгімелеуге дағдыландыру;
- оқушыларға өзіндік пікірлерін және бағалау сараптамаларын құруға көмек
көрсету;
Қоршаған өмірден алынған мысалдар, соның ішінде сурдопедагог, тәрбиеші,
ата-аналардың өзіндік пікірлері, оқушыларға сөздік әңгіме немесе тәртіптің
нормаларын түсіндіруіне қарағанда, тәртіппен және әрекеттің көрнекі
үлгілері ұғындырылады. Ұқсас мысалдар, тұлғааралық құраммен қасиеттерінің
жүзеге асырылуына негізделеді. Сонымен қатар жетіспеушіліктерді жеңуге
көмектеседі.
Кәсіби және еңбек қызметтерінде көптеген жетістіктерге жеткен ересек
саңыраулардың өміріне ерекше көңіл бөлінеді. Педагогтар мұндай адамдар
туралы мағлұматты В едином строю журналынан қарастырады. Оқушылардың
дамуының өсу баспалдағына ұқсас мысалдар біршама көп.Кіші мектеп жасындағы
балаларға педагогтың, мұғаліммен тәрбиешінің мысалдары шынайы және жоғары.
Жоғары сынып оқушылары үшін әдебиеттік батырлар фильмдерімен көріністердің
батырларының үлгілері қажет. Соның ішінде сурдопедагогтар, саңыраулар мен
нашар еститін оқушыларға бейне таспалар, көргендерінің құрылымын түсініп,
көріністердің тәртібін және мінез-құлқын бағалауға көмектеседі.
Тәрбиелеуде балалардың даму деңгейімен есеюіне ақпараттық әдіс көбіне
қолданылып, олардың интеллектуалды және сөйлеу тілінің мүмкіндіктерінің
қолдау ретінде ұсынылады.
Арнаулы (түзету) жалпы білім беру мекемелерінде тәрбиелеу . Есту қабілеті
бұзылған балаларды коррекциялық мекемелерде тәрбиелеуде тәрбиелеудің маңызы
өмірдің өзіндік келісуімен қоршаған адамдармен, толықтай табиғатпен,
отбасына махаббаты, адамдардың өмірлік қызметі негізінде еңбекпен білім
беруге ұмтылу болып табылады. Бұл мақсатпен нақтылауға педагогтармен
балалардың тәрбиешілер мен оқушылардың өздерінің қарым-қатынасын, келіскен
өзіндік әрекеттерінің негізделуіне ықпал етеді. Арнаулы білім беру
мекемелерінің жүйесінде ересектердің балаларға деген қарым-қатынасы мынадай
қасиеттермен ерекшеленеді,қажеттіліктерін, мотивтерін, балалардың жеке
қасиеттерімен олардың даму ерекшеліктері; түсіну; әрбір тұлға қайталанбас
жекелікке ие екенін мойындау; оны, сол қалпында қабылдау және барлығымен
жағымды қатынаста болу.
Коррекциялық білім беру мекемелерінің балалар коллективі бір мезгілде
және әлеуметтік ортамен тәрбиелеу тәсілдеріне ие. Мұндағы тәрбиелеу
функцияларының маңызы тұлғаның қалыптасуына бағытталған. Оларда жұмыс
жасайтын сурдопедагогтар мен тәрбиешілер балалардың танымдық және сөйлеу
тілі белсенділіктерінің жетістіктеріне, тұлғаның гармондық дамуымен оның
әлеуметтік компетенциясының деңгейінің жоғарылауына қызмет ететін адекватты
тұлға аралық қатынасты тудыруға ұмтылады. Жолдастарының арасындағы
гармондық қатынастарына, сонымен қатар оқушылармен ересектердің әрине
жеткіншектерге тән, қарым-қатынасқа ерекше көңіл бөлінеді. Бұл кезде
партнерлық қарым-қатынас, әрбіреуінің индивидуалды зейіні және оқушылардың
жеке мінезінің логикалық түсінігі кеңейеді.
Есту қабілеті бұзылған балалардың тұлға аралық контактыларына мнездеме
беруде отандық сурдопедагогтар (С.А.Зыков, Т.С.Зыкова, Л.П.Носкова,
Ж.И.Шиф) әрқашанда мынаны белгілеп қойды, яғни олардың негізін қарым-
қатынастың қажеттілігі құрап, оның реализациялануы кезінде қуаныш сезімінің
туындауына куә болады. Есту қабілеті бұзылған балаларға қарым-қатынакстың
түрлі тәсілдері, соның ішінде эмпатикалық тәсіл қолайлы. Сурдопедагогпен
тәрбиешінің міндеті–олардың әңгімелесушісінің эмоционалды-субъективті
жағдайын түсінуіне және өзінің ойын сөйлеу тілінің қолайлы тәсілімен жауап
қайтара білуіне үйрету болып табылады. Оқушыларды тәрбиелеуде ішүкі ортаның
әсерін есепке ала отыра, олардың еститіндер әлемінің кедегілерін жеңуге
мүмкіндік туғызып, әлеуметтің өзіндік әрекеттерінің сферасын, олардың
әлеуметпен контактысын кеңейтуге бағытталады. Коррекциялық мекемелер
тәрбиелеу міндеттерін шешуде өндірістік коллективпен, жалпы білім беру
мекемелерімен демеушілік ұйымдармен өзара байланыста болады.
Сонымен қатар есту қабілеті бұзылған балаларды тәрбиелеуде олардың
эмоционалды сферасының дамуының өзіндік мүмкіндігі және ересектер арқылы
сезімдерін, уайымдарын, эмоцияларын сезінудің тұлғалық эмоционалды
жетістігінің беріктілігіне қолданылады. Бұл балалармен ересектердің тұлалық
дамуының мүмкіндіктеріне сенімсіздіктерін және жеңуге; олардың мазасыздығын
төмендетуге; кейде қоршаған ортаға деген жаугершілігін; эмоционалды өзіндік
реттеуіне ықпал етеді.
Саналы тәртіптің, өзіне-өзі сенімді болуы және өзін-өзі критикалау негізі
болатын өзін жағымды бағалауын қалыптастыру жағдайын тудыру үшін ерекше
көңіл бөлінеді. Оқытудың алғашқы күндеріненбастап есту қабілеті бұзылған
балалар өздерінің мүмкіндіктері туралы мағлұматтар алады. Алғашқы
кезеңдерде бұл үшін мынадай жолдар, тапсырма кезіндегі жұмысты бастамай
тұрып өзіндік мүмкіндіктеріне болжамдық баға беру, содан соң оны
орындағаннан кейін және әрекеттің жүйелі анализінің қорытындысы т.б.
қарастырылады. Сурдопедагогтар мен тәрбиешілердің міндеті – есту қабілеті
бұзылған балалардың өзіндік жетістіктерін дұрыс бағалауына, басқалардың
жасағанындай немесе олардан артық жасай алатынын сездіре білу. Соның ішінде
олардың өзінің тұлғалық бағалануына сенімсіздік тудыртпау.
Арнаулы білім беру мекемелерінің тәрбиелеу ортасы өзіндік анықтамалармен
образдық мінезге ие, яғни оқушылар өмірінің қатаң тәртібімен және қоршаған
әлеммен әлеуметтік қатынасының толықтығының шектелуімен ерекшеленеді.
Бәрінен бұрын әрбір коррекциялық білім беру мекемелері жағымды эмоционалды
және оларда дәстүрге айналған біріккен ұжым ұйымы және өмір сүру
ерекшеліктері; әрбір бала қоршаған ортаға эмоционалды мүмкіндіктерін
жоғарылатуына, ересектермен, жолдастарымен қарым қатынас жасау кезіндегі
қанағаттануы,тұлға ретінде өзіне қызығушылықтың болуы. Оқушылардың өмірі
мен әрекеттері жағдайлардан, ұмытылмайтын ашық сезімдерден құралады.
Оқушылардың қабілеттеріне байланысты ұйымдастырылған белсенді және өзіндік
әрекеттері мұндай жағдайларда тұлға қасиеттерінің компенсациялық
қабілеттерімен өзара түсінісуінің реализациялануына негізделеді. Сонымен
бірге, оқушылардың ұйымдастырылған және біріккен әрекеттерінде көп жоспарлы
қатынас орын алып, қоғамдық тәртібінің нормалары бекітіледі және әрекетке
белсенді араласудың мотивтері негізінде саналы үлгілермен сәйкес әрекет
етуі қалыптасады.
Әлеуметтік және саналы нормадағы тәртіпті және образды ойлауды игеру
рефлексияның, мотивацияның, өзара түсіністігінің, сөйлеу тілінің, дамуына
әрекет тәсілдерін меңгеруіне тәрбиелеудің коллективті формасын қолдануға
мүмкіндік береді. Оқушыларға сабақтан тыс әрекеттерін ұйымдастырудың көп
таралған формасы коллективті тәрбиелеу ісі болып табылады. Олар мақсатына
және бағытына қарай әр түрлі болып, этикалық, әлеуметтік қалыптасуын,
эстетикалық, танымдық, дене шынықтыру, спорттық, экологиялық, еңбекшіге
және сол сияқты болуы мүмкін, бірақ олар бірігіп кешенді тапсырмаларды
шешеді. Ең қажетті орынды күн тәртібі иеленіп,оқушылардың дұрыс еңбек
етуімен демалуына, жұмыс жасаудың көлемін білуге, гигиеналық
қажеттіліктерді меңгерулеріне үйренеді және т.б.
Әрбір тәрбиелеу ісінде басты мақсат бөлінеді, яғни жеке тұлғаның базалық
мәдениетін қалыптастыратын бағыттармен сәйкестенеді. Мысалы, тәрбиелеу
ісінің әлеуметтік қалыптастыруының басты мақсаты – есту қабілеті бұзылған
оқушылардың қоғамға, заңға, мемелекеттік басқару органдары мен дұрыс
тәртіпке әлеуметтендірілген қарым–қатынасының қалыптастыруы болып табылады.
Эстетикалық істің негізгі мақсаты - өмірге, еңбек етуге, табиғатқа, өнерге,
тәртіпке деген қарым-қатынасының сәйкестендіріліп тәрбиеленуі. Бұл шеңберге
дәстүрлі формадағы – экскурсиялар, саяхаттар, серуендер, өнер туралы оқу
кіреді. Дене шынықтыруға бағытталған істің қалыпты мақсаты дені сау ағзаның
қалыптасуынан басталады: оқушылардың денсаулығын жақсарту; оларды дұрыс
физикалық дамуына ықпал ету; гигиеналық дағдыларға үйрету; қозғалыс білік
және дағдыларын өңдеу; саналы сапаларын (күштілікке, бейбітшілікке,
тәрбиелілікке) және нақты эстетикалық қасиеттерін (қозғалыс мәдениеті және
т.б.) тәрбиелеу; дене шынықтыру және спорт жүйелі сабақтарын әдетке
айналдыру. Дене шынықтыркға бағытталған үнемі формаларына оқыту күні
басталатын таңертеңгі дене жаттықтыру; шаршағанды азайтатын немесе
ескертетін бірнеше жаттығулар орындалуы кезіндегі физкультминуткалар;
серуен кезіндегі күнделікті таза ауада жүргізу және т.б.
Тәрбиелеу ісінің түрлі образдағы тұлғаның базалық мәдениетін
қалыптастырудың кешенді тапсырмаларын шешуге ықпал етеді.Арнаулы
мекемелерде ұйымдастырылған тәрбиелеу істерінің өзіндік ерекшеліктері үнемі
түзетушілік – дамытушылық мақсатқа бағытталған болып табылады. Осындай,
дене шынықтыратын тәрбиелеу ісі физикилық даму бұзылыстарын түзетуге ықпал
етіп- тепе – теңдік, нақтылық, ритмикалық, дифференциялық, қозғалыстың
координациялануын, жылдамдық – күштілік сапасын дамытуға тепе – теңдіктің
және кеңістікті бағдарлай білуінің бұзылысын түзету, сонымен бірге қарым –
қатынас құралы ретінде сөйлеу тілін дамыту.
Арнаулы білім беру мекемелерінде тәрбиелеу ортсын туғызу үнемі
шығармашылық ізденістегі индивидуалды оқыту әдістерімен формаларын және
тәсілдерімен және олардың өзара қызметінің оптималды жетістікке жетуімен
байланысты.
Тәрбиелеудің әдіс–тәсілдері мен формалардың қолдануду, таңдауда
сурдопедагогтар мен тәрбиешілер мұқият болуы тиіс. Олар есту қабілеті
бұзылған оқушылардың жас ерекшеліктерімен қатар индивидуалды ерекшеліктерін
ескереді. Қазіргі кездегі арнайы мектептің педагогикалық тәрбие әдісі,
ұжымы әлі де жете зерттелмеген мәселелердің бірі. Өйткені, бұл жөнінде әр
түрлі көзқарастар бар екені байқалуда.
Т.Е.Конникованың анықтамасы бойынша, бұл- педагог жұмыстың
тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие мақсатына жету.Ал, И.С.Марианканың
анықтамасы бойынша, бұл-жеке адамға тікелей және жанама түрде ықпал жасау.
В.А.Сластенин тәрбие әдісінің тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің іс-
әрекетінің өзара байланыс тәсілдері деп тұжырымдайды. Әр түрлі авторлардың
анықтамаларына сүйене отырып, келесі тұжырымдама жасауға болады.
Тәрбие әдісі- тәрбиеленушілер мен тәрбиешілердің өзара байланыс іс-
әрекеттерінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына бағытталған
педагогикалық жұмыс тәсілдері.
Тәрбие әдісі тәрбиенің мақсатына, принциптеріне және мазмұнына
балалардың жас және дербес психологиялық ерекшеліктеріне, олардың
тәжірибелік дәрежесіне байланысты.
Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептердің тәрбие
әдістері, тәрбие жұмысының мақсаттарымен және мазмұнымен анықталады.
Барлық әдістер тәрбие мақсаттарын іске асыруға, оқушылардың мінез-
құлқын қоғамдық нормаға үйретуге, адамдармен қарым- қатынас жасауға және
олардың іс-әрекетіндегі құнды тәжірибелерін пайдалануға бағытталуы қажет.
Әдістерді іске асыру барысында тәрбиеші оқушыларға педагогикалық
ықпал жасайтын тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын қолданады.
Қазіргі кезде, жалпы мектептер сияқты, арнайы мектептердің тәрбие
әдістерін жіктеудің оннан астам түрі бар.
1-топ. Тәрбиеленушілердің іс-әрекетіндегі, қарым-қатынастағы, мінез-
құлқындағы жағымды тәжірибені қалыптастыру әдістері: талап, қоғамдық
пікірлер, үйрету-жаттықтыру, арнайы тәрбиелік ситуация. Мысалы: есту
қабілеті бұзылған балаларды- борыштық сезімге, жауапкершілікке,
белсенділікке жаттықтыратын өндірістік бригада, шефке алу жұмыстары болып
табылады.
2-топ. Жеке адамның сапасын, мысалы, ұғым, баға беру, пайымдау, пікір
айту, сендіру сияқты ұғымдарды есту қабілеті бұзылған балалардың санасында
қалыптастыру. Бұл топтың әдістері:саяси, этикалық әңгіме, әңгімелесу,
пікірталас, лекциялар т.б. Бұл әдістердің есту қабілеті бұзылған оқушылар
санасына ықпал жасауда маңызы өте зор. Осы тұрғыдан естімейтін және нашар
еститін балаларды өмірдің, еңбектің қоғамдық нормасына қалыптастыру қажет.
Ал, бұл балаларға осы нормалар жөнінде білімді пайымдауды, баға беруді
талап етеді. Бұл жағдай есту қабілеті бұзылған балалардың өмірлік
поэзиясын, яғни көзқарасын сипаттайды.
Есту қабілеті бұзылған оқушылардың санасын тұрақты қалыптастыру
үшін, көбінесе педагогтармен тәрбиешілер- әңгіме әдісін қолдануды жөн
көреді. Мұндай балалар, яғни, есту қабілеті бұзылған балалар әңгіме
әдісінде саяси, эстетикалық мәселелерді талдауға белсене қатысады. Олардан
тиісті қорытынды шығару үшін ойланады, ақылға салып түсінеді.
Әңгіме әдісін, есту қабілеті бұзылған балаларды іске асыру үшін,
педагогтар мен тәрбиешілер, мына келесі талаптарды есте сақтауы қажет.
Тақырыптың көкейкестігі, яғни өмірге қажеттілігі балалардың мүддесіне жауап
беруі тиіс.
Әңгіменің мазмұны естімейтін және нашар еститін балалардың жас ерекшелігіне
сәйкес баяндалуы қажет.
Әңгіменің тақырыбына сәйкес, техникалық құралдар, тиімді көрнекілікті
пайдаланған жөн.
Сөздік дайындық жұмысы, жоспар, уақыты мен өміріне байланысын, пікірталас
әдісін, біз, есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептің жоғарғы
сыныптарындағы оқушыларға өз пікірін айтуын, баға беруін сенімін
қалыптастыруға қолданамыз.
Пікірталас тақырып бойынша, есту қабілеті бұзылған оқушы өзінің көз-
қарасын, ойын дәлелдейді. Сонымен бірге,басқаның пікірін тыңдауға үйренеді,
келісу немесе таласу пікірлері де пайда болады.
Есту қабілеті бұзылған оқушыларға арналған мектептерде пікірталас
оқушыларды қателікпен, жалған көзқарастармен күресуге, түзетуге
бағытталған.
Есту қабілеті бұзылған оқушылардың ойлану сапасын жақсартуға,
талаптануға, ойлау процесін түзетуге, тиіс кемістігін жоюға, сөз қорын
байытуға мақсатталған бірден-бір әдіс- пікірталас.
3- топ. Мадақтау және жазалау әдістерін- есту қабілеті бұзылған
балаларға арналған мектепте өткізілетін тәрбиелік шаралардың сапасын және
тиімділігін арттыру үшін, кейде адамгершілік тәрбиесішісінің әдістері
көмектесуді қажет етеді. Бұл жағдайда мадақтау мен жазалау әдістері
пайдаланылады.
Мадақтау–тәрбиеленушінің іс-әрекетінде және мінез-құлқында
белсенділікке ынталандыру.
Жазалау- бұлбалаға қоғамдық талап қою, оның мінез-құлқында
байқалатын теріс қылықтарды тежеу тәсілдері. Жазалау үшін, оның шындығын
толық білу керек, сонымен бірге, ұжым пікірі жазалау жайында болғанда ғана,
баланы жазалауға болады.
Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептен тәрбие жұмысында
әдістерді таңдап алу оқушылардың жас және психологиялық, дене, дербес
ерекшеліктеріне, өмір тәжірибесіне, кемістіктің күрделілігіне, құрамына
тәуелді. Сондықтан есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектепте
жүргізілетін тәрбие жұмысында әр баланың жеке даму ерекшелігін еске алған
жөн. Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептердің тәрбие
принциптері.
Тәрбие принциптері- тәрбиеші басшылыққа алуы тиіс тәрбие процесінің
жалпы заңдылықтарын бейнелейтін бастапқы ережелер.
Тәрбие принциптері бірнеше түрге бөлінеді:
Тәрбиенің идеялылығы, мақсаттылығы. Тәрбиенің алдына қоғам болашағына берік
сенімі бар азаматтарды қалыптастыру міндеті қойылады.
Тәрбиенің өмірмен, еңбекпен қоғам құрылысының практикасымен байланыс
принципі. Бұл принциптің мәні- қоғамның экономикалық, әлеуметтік және
рухани қатынастарын өмір шындығының моралі және әсемділікке көзқарасын
тәрбие ісінде қолдау болып табылады. Осы принципті жүзеге асыру оқушыларды
өмірге, еңбекке, мамандықты таңдауға, толық дайындауының шынайы алғышартын
жасайды.
Ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу.
Тәрбиеленушінің тұлғасына қойылатын талаптармен көрсетілетін құрметтің
бірлігі.
Тәрбиелік ықпалдардың жүйелілігі, беріктігі, үздіксіздігі.
Тәрбиенің оқушының жас және дербес ерекшеліктеріне сәйкестігі.
Осы есту қабілеті бұзылған балаларға арналған тәрбиенің мазмұны
ерекше. Бұл тәрбиенің басты мақсаты- әлеуметтік сарыны кемтар балалардың
кемістіктерін жою, оларды әр тарапты дамыған қоғамның толық мүшесі етіп
дайындау.Арнайы мектептегі педагогтардың оқушылармен қарым-қатынасстилін
тәрбиелеудің маңызы зор.
Арнайы мектепте жүргізетін тәрбие жұмыстары балалардың жеке ерекшеліктерін
танып білуден басталады. Есту қабілеті бұзылған балалардың конденсаторлық
мүмкіндіктеріне байланысты. Арнайы мектеп педагогикалық ұжымдар, балалардан
қоғамға деген қажеттілігін тәрбиелеуге бағытталған. Есту қабілеті бұзылған
балаларды еңбекке тәрбиелеу басты мақсат болып табылады. Бастауыш
сыныптарынан бастап, балалар өздерінше қызмет етеді: дене шынықтыру,
төсектерін жинайды, сыныпта кезекшілік атқарады. Кейіннен өзіне қызмет ету
қиындатылады: еден жуады, асханада кезекшілік атқарады, ыдыс жуады, мектеп
ауласын тазартады.
Жоғарғы сыныптың балалары өзіне қызмет көрсетуді үйреніп қана
қоймай, сонымен қатар бастауыш сынып оқушыларына өздерінің тәжірибелерін
үйретуге тырысады. Есту қабілеті бұзылған балалар рухани байлықтарды
әртүрлі қабылдайды. Осының салдарынан психикалық даму ерекшеліктері
байқалады. Қоғамдағы қарым-қатынасты игеру балалардың жанұядағы қарым-
қатынасына, жанұядағы мәдениетіне, педагогикалық жұмыс жүйесіне байланысты.
Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы естімейтін балалардың негізгі іс-
әрекеті- ойын.
Д.Б.Элькониннің айтуы бойынша Ойын арқылы іс-әрекет пайда болып,
адамгершілік артады
Ойын әрекеті балалардың психикасын, тұлғасын дамыту үшін маңызды.
Есту қабілеті бұзылған балалар ойын әрекеттерінде қоғамдық өміріндегі
формаларымен және қоршаған ортамен танысады.
Өмірдің әртүрлі жағдайларын ойнай отырып затар, құбылыстар және
адам турлы мағлұматтар алып, оларда ұжымдық, қоршаған ортамен және бір-
бірімен қарым-қатынасы қалыптасады.
Есту қабілеті бұзылған балаларды тәрбиелеуде, мұғалімдер мен
тәрбиелеушілер, олардың даму ерекшеліктеріне қарап, методтар мен тәрбиенің
салаларына байланысты нақты формаларды өңдеп, қарастырған жөн. Осы
мәселелерді арнайы мектептерде қарастыру үшін ең алдымен тәрбиені
тәжірибелер арқылы зерттеп, жалпылап алу керек.
Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептерде балаларды,
қоғам-еңбек іс-әрекетіне дайындап, оларға білім мен дағдыны ғана
қалыптастыру емес, сонымен қатар, адамгершілікке, әлеуметтік ортадағы,
ортадағы адамдардың жақсы қасиеттерін, яғни еңбек сүйгіштікке, коллективте
және коллективпен жұмыс істеуге, тәртіптілікке, қоғамдық мүліктерді
қастерлеуге көзқарастарын қалыптастыруға, үлкенді сыйлап, кішіге қамқор
болуға, табиғатты қорғауға, тапсырылған жұмысқа жауапкершілікпен қарауға,
жан-жануарлармен өсімдіктерді қастерлеуге үйрету– мұғалімдер мен
тәрбиелеушілердің міндеттері.
Арнайы мектептегі тәрбиелеу мен оқытудың объектісі ол қалыпты
жағдайдан және психикалық дамуы бұзылған балалар,яғни есту қабілеті
бұзылған балалар.
Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептің жалпы және
негізгі мақсаты- есту қабілеті бұзылған оқушыларды жан-жақты дамытып, өз
бетімен өмір сүруін және еңбек етуіне даярлық жасау. Бұл міндеттерді шешу
үшін жүйелі түрде коррекциялық шаралар жасау, есту кемістігі бар балалардың
кемістігін жақсарту, жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуы мен әлеуметтік
бейімделуін жоспарлап жүргізу керек.
Есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептің мұғалімдері
мен тәрбиелеушілердің негізгі міндеті, яғни тәрбиеленушілердің қоршаған
ортаға деген көз-қарасын, іс-әрекетіне баға беруге қалыптастыру.
Тәрбие процесінің барлық түрінде есту қабілеті бұзылған балаларды
коллективтік іс-әрекетке ұйымдастыру болып табылады. Мұндағы негізгі
жағдай, ұстаздар мен тәрбиелеушілердің оқушылармен қарым-қатынасы жылы
жүзді болуы керек.
Тәрбиенің басты міндеттері- проблеманың ойлау жүйесінің меңгеруі,
оның саяси-идеялық, интернационалдық, патриоттық ой-өріс аясын кеңейтіп,
есту қабілеті бұзылған балалардың сөйлеу қабілетін дамыту.
Есту қабілеті бұзылған оқушыларды тәрбиелеудің жауапкершілік
принциптерін арттыруда, оны еліміздің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz