Коммерциялық банк және оның қызметтерін талдау және жетілдіру жолдары
ЖОСПАР
КІРІСПЕ____________________________ _____________________________1
1.Банк жүйесінің дамуының теориялық негізі___________________________4
1.1 Банк жүйесінің мәні, деңгейлері және қызметтері____________________4
1.2 Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің даму тарихы__________9
2.Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуын талдау және
жетілдіру жолдары____________________________ ____________________15
2.1 Орталық банк және оның қызметтері талдау және жетілдіру жолдары__15
2.2 Коммерциялық банк және оның қызметтерін талдау және жетілдіру жолдары
___________________________________ _____________________19
2.3 БТА Банкі АҚ-ның жүйесінің құрлымы__________________________22
2.4 БТА Банкі АҚ-ның қаржылық жағдайы мен ұйымдық құрылымы____25
2.5 БТА Банкі АҚ-ның активті және пассивті операцияларын талдау____28
3.Қазақстан Республикасындағы банк жүйесіндегі мәселелер және
жетілдіру жолдары____________________________ ____________________30
3.1 ҚРдағы банк жүйенін дамыту жолдары____________________________ 30
3.2 Бүгінгі және болашақтағы БТА Банкі___________________________33
ҚОРЫТЫНДЫ
___________________________________ ________________36
ҚОСЫМШАЛАР_________________________ ________________________38
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ_____________________________ 47
ЖОСПАР
КІРІСПЕ____________________________ _____________________________1
1.Банк жүйесінің дамуының теориялық негізі___________________________4
1.1Банк жүйесінің мәні, деңгейлері және қызметтері____________________4
1.2Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің даму тарихы__________9
2.Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуын талдау және
жетілдіру жолдары____________________________ ____________________15
2.1 Орталық банк және оның қызметтері талдау және жетілдіру жолдары__15
2.2 Коммерциялық банк және оның қызметтерін талдау және жетілдіру жолдары
___________________________________ _____________________19
2.3 БТА Банкі АҚ-ның жүйесінің құрлымы__________________________22
2.4 БТА Банкі АҚ-ның қаржылық жағдайы мен ұйымдық құрылымы____25
2.5 БТА Банкі АҚ-ның активті және пассивті операцияларын талдау____28
3.Қазақстан Республикасындағы банк жүйесіндегі мәселелер және
жетілдіру жолдары____________________________ ____________________30
3.1ҚРдағы банк жүйенін дамыту жолдары____________________________ 30
3.2 Бүгінгі және болашақтағы БТА Банкі___________________________33
ҚОРЫТЫНДЫ
___________________________________ ________________36
ҚОСЫМШАЛАР_________________________ ________________________38
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ_____________________________ 47
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекеттің экономикасында ірі кәсіпорындар,шағын және орта
кәсіпкерлікпен қатар мемлекеттің дамуының негізі – банк жүйесінің қалыпты
жұмыс істеуі екенін әлемдік практика көрсетуде.
Нарық экономикасы, шаруашылық жүйесі интеграциялану кезеңінде қаражат құрау
мен оны пайдалану үрдісі әртүрлі экономикалық тұлғалар арасындағы әр-қилы
қарым-қатынастарға сәйкес дамиды.Ондай тұлғалар – халықтың өзі,одан
кейінгісі: мемлекет және банк,басқа қаржылық делдалдар.
Банктің мазмұны мен атқарылымы оның экономикадағы маңызын көрсетеді.
Банктің маңызы оған жүктелген міндеттермен айқындалады. Банкке жүктелген
міндеттер мыналарды қамтамасыз етеді:
- өндірістің үздіксіздігін және оны жеделдетуін қамтамасыз етуге керекті,
бос ақша капиталды, ресурстарды шоғырландыру;
- ақша айналымын тәртіпке келтіріп, оны рационализациялау болып табылады.
Банк -өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін өзі қаржыландыру
негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қаражатын тарту, орналастыру
және басқа банктік операцияларды жүргізетін мекеме.
Уақытша бос ақша ресурстарды шоғырландыру атқарымынан, бір жағынан банк
уақытша бос ақша ресурстарын жинаушы, екінші жағынан, оларды басқа уақытша
қосымша қаражатқа мұқтаж шаруашылық жүргізуші субъектілерге беруші.
Банктердің ақша қаражатын шоғырландыру, кейіннен оларды қайта бөлу, өндіріс
пен айналымның үздіксіздігін қамтамасыз етіп қана қоймай, бүкіл ұдайы
өндірістің процессін жеделдетеді.
Банк ісінің ерте сатысының өзінде банктер ақша қаржысын сақтауды, оларды,
ішкі және сыртқы экономикалық, айналымдардан сауда операцияларына сәйкес
аударуды қамтамасыз еткен және олар елдің ақша белгісін, екінші елдің
валютасына айырбастаушы болып көрінген. Одан бері банктің ісінің
технологиясы айтарлықтай өзгерген.
Қазігі кезеңде нарықтық типпен дамыған елдердің барығында дерлік екі
денгейлі банк жүйесі құрылып, белсенді түрде одан әрі өрістеуде.
Қазақстан Республикасында Қазақстан Респубикасы банктер және банк қызметі
туралы республика Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы заң күші бар
жарлығында Қазақстанның екі денгейлі банк жүйесі бар бірінші деңгейдегі
мемлекеттің Ұлттық банкі, ал басқа банктердің барлығы екінші деңгейлі яғни
коммерциялық банктер делінген.
Банк және тауар ақша қарым қатынастардың даму тарихи тұрғыдан қатарлас
жүреді және өзара тығыз байланыста болады. Банк шаруашылық өмірдің
орталығы, барлық экономиканың негізгі түйіні болып табылады.
Соңғы жылдары Қазақстан Республкасының экономикалық ахуалына қарамастан, ҚР
дамушы мемлекеттердің белгілерімен сипатталады. Бұл белгілер ұлттық
валютаның әрекет етумен шектелмейді және ол мемлекет тарапынан тыс еркін
конвертацияланбайды, бағалы қағаздар нарығының төмен денгейіндегі
өтімділігімен сипатталуда.
Қазақстан Республикасы Үкіметі жалпы экономикалық тұрақтылық және
инвесторлар сенімін өсіруді қамтамасыз ету үшін бірқатар шараларды
қолдануда. Бірақ, Қазақстандағы болашақ экономикалық тұрақтылықтың
перспективалары мәнді түрде Үкіметпен, Қаржы Министрлігімен, Ұлттық Банкпен
және басқа да мекемелердің қабылдаған бірқатар экономикалық шараларға
тікелей тәуелді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі –
Қазақстан банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуын анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы ролін жүйелі түрде зерттеп, оларды дұрыс ұйымдастыру
және банк жүйесін нақтылы талдау, банк жүйесінің қызметтерін жетілдіру
мәселелерін анықтап, оларды әрі қарай дамыту мәселелері.
Дипломдық жұмыстың міндеттері – банк жүйесінің теориялық дамуының
негіздерін зерттеу, Қазақстан Республикасында банктік жүйенің дамуын
талдау, банктік жүйесінің даму перспективаларын анықтау.
Дипломдық жұмыстың пәні – ол Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
құрылымы мен дамуы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың объектісі – банк жүйесі.
Қазақстан Республикасының экономикасы, соның ішінде банк жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы, жоғарғы дәрежеде даму үстінде. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы №2444 заңының 3-бабында Қазақстан
Республикасының банк жүйесі туралы былай деп жазылған:
а) Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банк жүйесі бар;
б) Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және ол банк
жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейіне жатады;
с) Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген ерекше құқықтық
мәртебесі бар Қазақстан Даму Банкін қоспағанда өзге банктердің бәрі банк
жүйесінің төменгі (екінші) деңгейіне жатады;
д) мемлекет аралық банк – халықаралық шарт (келісім) негізінде құрылып,
жұмыс істеп тұрған, құрылтайшылары Қазақстан Республикасының Үкіметі
(немесе ол уәкілдік берген мемлекеттік орган) мен сол шартқа (келісімге)
қол қойған мемлекеттердің үкіметтері болып табылатын банк.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет ретінде дамуы, оның экономикалық
қауіпсіздігі, мемлекеттік басқару органдарының мемлекеттік кәсіпорындар мен
мекемелердің үзбей және тиімді жұмыс істеуі елдің стратегиялық маңызы бар
банк жүйесінің жай-күйі мен тұрақтылығына әрі орнықтылығын қамтамасыз ету
мәселелеріне тікелей байланысты болады. Қазақстан Республикасының банк
жүйесінің құрылуы өзіне тән біртұтастық және құрылымдық ерекшеліктерге
бнайланысты болады. Осында иерархиялық, біртұтастық және құрылымдық сипаты
мен мәні банк жүйесінің тиісінше қалыптасуына септігін тигізді. Қазақстан
Республикасының қазіргі заманғы банк жүйесі өз ауқымындағы мемлекеттік
банктік менеджмент мән-жайларымен ғана емес, сонымен бірге өзіндік
(кооперативтік) басқаруға және ұйымдастыруға қабілеттілігімен ерекшеленеді.
Бүгінде нарықтық талаптарға және халықаралық банктік стандарт ережелеріне
сай жетілдірілген Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі барлық банктер
бірыңғай кредиттік-қаржылық механизм ауқымында өзара іс-әрекеттері мен
өздеріне тиесілі кәсіби қызметін, экономикалық-қаржылық банктік
операцияларын жүзеге асыруда.
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ, себебі
республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банк жүйесінің тарихы КСРО
революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келеді.
Біздің елдің банк жүйесі екі деңгейден тұрады:
a) Бірінші деңгейі егемен Қазақстанның орталық банкі болып табылатын
Қазақстанның Ұлттық банкі тұрады.
b) Екінші деңгейлі банктер: мемлекетаралық банктер, резидент банктері,
резидент емес банктер, шетелдік қатысуы бар Қазақстан Республикасы резидент
банкі – аралас капиталы бар банктер құрайды.
Қазақстан Республикасының осындай нарықтық үлгідегі банк жүйесінің құрылуы
және оның нормативтік құқықтық негіздерінің айтарлықтай қалыптасуы елімізде
үзбей жүргізіліп жатқан экономикалық және құқықтық реформаның жемісті
нәтижесіне жатады.
Соңғы 10-15 жылда банктің қызметінде операциялардың жаңа түрлері белең ала
бастады. Олар: лизинг, факторинг, қаржылық тұрақты операциялар.
Дипломдық жұмысты жазу барысында, қарастырылған Сейітқасымов Ғ.С. және
Мақыш С.Б. кітаптардың, “Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк туралы”
және “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР
заңдарының негізінде осы тақырыпты көптеген әдебиеттерде кең және жан-жақты
баяндалатынын айтуға болады. Қазақстанның қазіргі экономикалық даму
жағдайында банктердің ресурстарын басқарудың теориялық және тәжірибелік
аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: С.Б. Мақыш, Ғ.С. Сейітқасымов,
О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова, Ш.Р. Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, А.Б.
Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е. Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, С.С.
Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова, Ә.Д. Шелекбай, Г.Т.
Абдрахманова, А.А. Мусина, Т.Ж. Демесинов және т.б. еңбектерінде кездеседі.
1. Банк жүйесінің дамуының теориялық негізі
1.1 Банк жүйесінің мәні, деңгейлері және қызметтері
Банк (италянша bankо — үстел) — ақша қаржылары мен қорларын
жинақтау, кредит беру, мемлекеттер, кәсіпорындар (фирмалар), мекемелер және
жеке адамдар арасындағы өзара төлемдер мен ақшалай есеп айырысуда
делдалдықты жүзеге асыру, ақшаның белгілі бір түрін айналымға қосу, ақша
мен құнды қағаздар шығару, алтынмен, шетелдік валютамен түрлі операциялар
жасау және басқа да қызметтер атқаратын қаржы мекемесі. Банк— ерекше
кәсіпорын. Егер кәсіпорын қызметінде ақша төлем рөлін атқарса, ал банк
қызметінде ол тауар орнына жүреді. Банктер уақытша пайдаланылмай тұрған бос
ақша қаражаттарын өзіне жинақтау, клиенттерге есепшот ашып, кассалық қызмет
көрсету, қысқа және ұзақ мерзімге несие беру, кредит бөлу, инвестициялық
қызмет атқару (ұзақ мерзімді күрделі шығындарды қаржыландыру, құнды
қағаздар шығару) т.с.с. өзіндік арнаулы қызметтерге қоса, нарықтық
экономика жағдайында лизингтік, факторингтік, трастық, кеңесшілік,
ақпараттық, т.б. қызметтерді де атқарады. Банк жүргізетін операциялар
пассивті (ресурстарды банктегі есепшотқа енгізу) және активті (банк
ресурстарын орналастыру) болып бөлінеді. Негізгі пассивті операциялардың
қатарына Банктің өзіндік капиталы (жарғылық қор, резервтік қор), депозиттер
қабылдау және банк аралық ақша пиасасынан (рыногынан) қосымша ресурстар алу
жатса, ал, негізгі активті операцияларға банкаралық кредит беру,
инвестициялық (тікелей және портфельді) қаржы бөлу, т.б. жатады.
Коммерциялық Банктер бұлармен қатар делдалдық және сенімдік (коммандиттік)
операцияларды да жасайды. Атқаратын қызметі мен сипатына қарай — орталық
эмиссиялық (Ұлттық банк, оның жергілікті филиалдары),коммерциялық,
инвестициялық, салалық, ал меншік түріне қарай мемлекттік, акционерлік,
корпоративтік, аралас, мемлекетаралық банктер болып бөлінеді. Алғашқы
банктер орта ғасырда Солтүстік Италияда, кейінірек Германия мен
Нидерландтың сауда орталықтарында пайда болды. Банк ісінің ілгері дамуына,
әсіресе, 1716—1720 жылы Франциядағы Джона Ло банкінің ықпалы зор болды. Ол
алғаш рет ақша эмиссиясын жүзеге асырды. Оның шығарған банкноттары айналым
барысында мемлекетте қағаз ақшаға айналды. Басты мақсаты пайда табуды
көздеген ол өнеркәсіп пен сауда капиталистерінің мол ақша қаржыларын өзіне
тарта бастады. Олар қарызға металл ақша беруден енді ірі өндірісшілерге
борышқорлық міндеттемелер арқылы кредит беруге және клиентінің ағымдағы
есепшотына ақша аударуға көшті, сөйтіп қарыз капиталының қозғалысын
ұйымдастыратын ерекше қаржы кәсіпорны ретінде өріс алды. XX ғасырдың
басында банк ісі мен өнеркәсіптің шоғырлануы және монополиялануы Банктердің
рөлін едәуір өзгертіп, Банк белгілі бір салаға не кәсіпорынға жүйелі түрде
кредит беруге көше бастады. Олар, көбіне, ұзақ мерзімді қарыз беруге (8 —
10 жылға дейін) ұмтылды. Өнеркәсіп, транспорт, сауда және басқа да аyкцион.
қоғамдардың құнды қағаздарын (акциялар, облигациялар) рынокқа шығару және
орналастыру нәтижесінде банк өнеркәсіппен етене жақындасып, кәсіпорындардың
құнды қағаздарының бақылау пакетін өз қолына шоғырландырды. Осының
нәтижесінде XX-ғасырдың алғашқы ширегінде Ұлыбритания мен Германияд а ірі-
ірі банктер еpeкшелeніп шықты. Банк жұмысы барған сайын өркендеп, енді олар
жәй делдалдық рөлінен асып, барлық ірі саудагерлер мен ұсақ қожайындардың
бүкіл ақша капиталын жинап, белгілі бір елдегі өндіріс құрал-жабдықтары мен
шикізат көздерінің көбін билеп отыратын монополиялық құрылымға айналды.
Мысалы, 1979 жылы Жапониядағы 13 “қалалық банк” (Мицубиси бэнк, Сумитомо
бэнк, т.б.) бүкіл кредит жүйесіндегі активтердің 46%-ін өз қолында ұстады.
Ал Ұлыбританияның кредиттік жүйесін 4 банк монополиясы: Нэшнл Вестминстер
бэнк, Барклейз бэнк, Мидлэнд бэнк және Ллоидз бэнк билейді. Нью-Йорктегі
аса ірі банктер — Чейз Манхеттен бэнк пен Кемикл бэнк қаржылық-монополистік
Рокфеллер тобы арқылы жұмыс істеді. Ол ірі өнеркәсіп салаларын (“Боинг”,
“Геркулес”, “Монсанто” компанияларды, т.б.) өз уысында ұстап отыр.
Банк жүйесінін, маңызды элементі
— банктер болып табылады.Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа бан ктердің
қашан пайда болғандығы туралы ғана емес, сондай-ақ олардың
қандай операцияларды орындағандығы туралы да толық мәліметтер қалдырмаған
секілді.Кейбір ғалымдардың пікірінш е, алғашқы
банктер капитализмнің мануфактура тұсында және ен,
бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуя) XIV—XV ғасырларда
пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар шаруашылығының, ерекше
институты ретінде тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар-
ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша айналысын реттеу үшін пайда
болған делінеді.XVI—XVII ғасырларда
Венецияда,Генуяда, Миланда, Амстерд амда, Гамбургте, Нюрнбергте саудагер
клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін
жиробанктер құрылады. Жиробанктер өздерінін, клиенттері арасында белгілі
салмағы бар бағалы металдардан жасалған ақша бірліктері арқылы есеп
айырысулар жүргізді. Өздерінің бос ақша қаражаттарын жиробанктер
мемлекетке, қалаларға және артықшылығы бар компанияларға саудаға берді.
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде — феодализм тұсында пайда
болған деп айтады. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің төлемдегі
делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын тілге тиек
етеді.Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының мың
жылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.
Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылардың және
олардың айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы
банктердің Италияда пайда болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік
сауда орталығы болғандығын ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол
елге қарай ағылып, банкирлердің сауда операцияларына тікелей
қатысуына байланысты түсіндіріледі. Сонымен, бұл алғашқы банктік
операцияларды орындаған кімдер? — деген сұрақ туады. Тарихшылардың
пайымдауынша, олар жекелеген тұлғалар және қолында шоғырланған ақшалай
қаражаттары бар шіркеу мекемелері екен. Шіркеулер құндылықтарды сақтайтын
ең сенімді орындар болған. Сол уақыттары белгілі гректің шіркеулері
(Дельфа, Дело, Само, Эфсе) ақша сақтаумен айналысқан. Эфседегі Артемид
шіркеуінде кіші Азия жағалауындағы елдердің салымдары, ал Дельфадағы
Аполлон шіркеуінде барлық еуропалық Грецияның бос ақша қаражаттары
шоғырланыпты.Алғашкы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз
жатуға болмайтынын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу қажеттігін
түсінеді.Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым
иелеріне біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетті. Есеп айырысулар
банктердегі салым иелерінін. бір шотынан басқа бір шотқа аудару арқылы
жүргізілді.Банк қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан тыс
калмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті. Банктер ез
кезегінде клиенттер арасында жасалатын келісімшарттарды
құруда сенім қызметтерін көрсетіп, сауда-саттықта делдал қызметін
атқарды. Есеп айырысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің,
банктік билеттерін шығарды. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста
жүрді. Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк — Ағылшын банкі 1694 жылы
құрылып, үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады.
Әрине, мұның бәрі алғашқы банктердің
капитализмнің мануфактура жағдайын да, банкирлер үйлері
ретінде пайда болғанын куәландырмайды. Мұндағы несие беруші
мен қарыз алушылардың болуы банктердің пайда болуының тек алғышартын ғана
сипаттайды.Ендеше, осы жерде несие берушінің қандай жағдайларда банкке
айналғаны таңғалдырады. Сонымен бізге белгісіз болатын келесі бір нәрсе —
бұл несиенің жеке нысаны мен банктік несие арасындағы айырмашылықтың болуы.
Банктік несие бойынша несиелік қатынастың бір тарабы жеке тұлға емес,
несиелік мекеменің қалай болғаны түсініксіз болуы
мүмкін.Бұл сұраққа жауап беру үшін қазіргі кездегі сөздіктердегі
банк ұғымына мән берелік. Анықтамалық басылымдарда банк ірі несиелік
мекеме ретінде сипатталады. Несиелік істің даму деңгейіне байланысты және
несие берушілердің несиелік операциялары бір жүйеге айналу нәтижесінде жеке
несие беруші өзінің несие беруін тоқтатады. Несие тек қана
тұтыну мақсатына ғана берілмей, шаруашылық операциялардың қажеттілігін
де қанағаттандыра бастайды. Несиелік мәмілелер жасаумен бірге несие беруші
өзінің клиенттерінің тапсырмалары бойынша есеп айырысу және басқа да
операцияларды жүзеге асырады. Сөйтіп, банктер ақша шаруашылығының осы даму
сатысына өте отырып, барлық операцияларды бірдей көрсететін
біртұтас орталыққа айналады. Демек, алғашқы банктер капитализмнің
мануфактура сатысынан да бұрын, яғни мемлекеттің құрылуы кезеңінде пайда
болған дегенге негіз бар. Банктің пайда болуы туралы қарастырғандар
оның мәнін ашуға жақындайды, бірақ та банктің толық мәні әлі де
болса жұмбақ болып қала бермек. Банктік мекемелердің кызметі сан алуан.
Қазіргі қоғамда банктер әр түрлі операциялармен айналысады; Банктер
аркылы халық шаруашылығын қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату,
кей жағдайларда делдалдық мәмілелер мен мүлікті басқаруға
байланысты қызметтер жүзеге асырылады.Банктің мәнін ашуға екі жақты
тұрғыдан келуге болады: заңи және экономикалық. Бірінші жағдайда, ең
бастысы банктік операциялар ұғымының маңызы артады. Олардың қатарына банк
қызметі туралы заңда көрсетілген операциялар тізімі жатады.Қай жағынан
алсақ та банктің мәнін заң тұрғысынан карау жеткіліксіз болып табылады.
Банктің мәнін айқындау оның қызметінің заңмен қатынасын білумен ғана
шектелмейді. Банктің мәнін, оған рұқсат етілген операцияларын
анықтайтын заң емес, оны істің экономикалық жағы және банктің жаратылысы
анықтайды.Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы атқарған қызметтерін
(валюта айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоққа шығаруға болмайды. Жалпы,
кез келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды
орындайтыны немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің қажеті
шамалы, бұл жерде ең бастысы, оның сапасына және басқа институттардан
өзара айырмашылығына мән берген дұрыс.Банктің мәнін
басқа институттардан өзара айырмашылығына байланысты қарастырсақ, банк
ерекше өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын болып саналады. Ежелгі Русьте
кәсіпорын деп қандай да бір іспен немесе қызметпен айналысатын субъектіні
айтқан. Сондықтан да белгілі бір қызметпен айналысатын банк сияқты
субъектіге банк — бұл кәсіпорын деп айту, өзінше дұрыс нәрсе. Мұнымен
біз нүкте қоюға тиіс емеспіз, себебі кәсіпорын — бұл біздің ойымыздағының
бәрін толығымен ашпайды.Сонымен бірге ол дұрыс нақтылауды қажет етеді,
себебі, банк шын мәнінде фабрика да, зауытта емес.Ең бастысы — банктің
өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзара ажыратылатыны, оның
қызметінін, өндіріс саласы емес, айналыс және айырбас саласында жүзеге
асуына байланысты болуы. Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі
материалдық өндіріс сапасының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана
тауар шығармайды, оның тауары ерекше,яғни ақша, төлем құралдары түрінде
шығады.Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан
ерекшелігі оның несие беруінен байқалады. Оның негізгі өнімі несие
болғандықтан, банкті — несиелік мекеме деп атаған.
Сондай-ақ, банк өнеркәсіптік
кәсіпорындардан өзінің эмиссиялау сипатына да байланысты ажыратылады. Ол
тек қана акциялар мен басқа да бағалы қағаздар шығарып қоймайды, сол сияқты
басқа эмитенттердің бағалы қағаздарын есепке алу және
сақтауға байланысты операцияларды жасайды. Банкті сауда, делдал кәсіпорыны
десе болады. Жалпы, банктің саудамен ұқсас болуы кездейсоқтық емес.
Шынында да, банктер де ресурстарды сатып алып, оларды сатумен айналысады.
Сонымен,
қазіргі түсінікте коммерциялық банк — бұл ерекше өнім шығарумен
айналысатын кәсіпорын немесе қолма-қол және қолма-қолсыз ақшада төлем
айналысын реттеуді жүзеге асыратын ақша-несие институты болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы Заңнын, 1-бабына сәйкес, банк - осы заңға сай банктік қызметті
жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.
Банктік қызмет — бұл банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты
қызметті білдіреді. Аталған заңның 30-бабына сәйкес банктік операцияларға
яғни қызметтеріне мыналар жатады:
▪ заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
жүргізу;
▪ жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
жүргізу;
▪ банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың корреспондентік шоттарын aшy және жүргізу;
▪ заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
▪ кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта
санау, айырбастау, ұсату, сорттау, қаптау және сақтау;
▪ аударым операциялары:заңды және жеке тұлғалардың ақшаны
аударумен байланысты тапсырмаларын орындау;
▪ есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін
және өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
▪ заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару
шартымен ақшалай нысанда несиелер беру;
▪ заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент- банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысу
операцияларын жүргізу;
▪ сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша және
оның мүддесіне сай, ақшасын, құйма бағалы металын және бағалы қағаздарын
басқару;
▪ клиринттік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-
ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке
қатысушылардың таза ұстанымын анықтау;
▪ сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған бағалы
қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін керсету,
сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беру;
▪ ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын
мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
▪ төлем карточкаларын шығару;
▪ банкнот пен монеталарды және бағалы заттары инкассациялау және
жөнелту;
▪ шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдасытыру;
▪ төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельден басқаларын);
▪ чек кітапшаларын шығару;
▪ бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
▪ аккредитивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;
▪ ақшалай нысанда орындалуды көздейтін, банктік кепіл-хаттарды беру;
▪ үшінші тұлғаның атынан ақшалай нысанда орындалуды көздейтін
банктік кепілдеме беру.
1.2 Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің даму тарихы Кеңес
үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ, себебі
республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімдері қызмет етті.Осыған байланысты банктік жүйенің тарихы КСРО мен
революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келді. Патшалық
Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, қалалық
банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекемелер кірді.
Ресейдің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық несие
жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша шығарудың
монополиялық құқығына ие болды. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің Мемлекеттік
банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық банктердің салымдары мен
ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық операциялардың
13 бөлігіне жуығын жұмылдырды. Басқа елдердің орталық эмиссиондық
банктеріне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік банкі тек банктерді ғана емес,
сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды да несиелендірді.
1914 жылдың қарсаңында ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен мемлекеттік
қазынашылықтың 791 тіркелген кассасына иелік етті.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз капитал
нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1914 ж. шоғырланудың жоғары
дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік
мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық қоғамдық
банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті адамдарға
қызмет көрсететін несиелік копперация кеңінен танылды. Ол қарыз-жинақ
кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 ж. Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыруда мемлекеттік
монополия қағидасы іске асырылды. Елде Мемлекеттік банк құрылды, кейіннен
жеке коммерциялык және басқа да банктерді ұлтшылдандыру нәтижесінде, бәрі
бір мемлекетке жататын, салалық және аумақтық банктер кұрылды. Банктік
жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен бірге:
кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шетел
капиталының қатысуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер кұрылды. 1922
ж. деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген
несиелік және қарыздық-жинақ серіктестіктері мен олардың одағы
ұйымдастырыла бастады. 1924 ж. ауыл шаруашылық копперацияларына салым
қабылдау, қарыз беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік
операцияларды жүргізу рұқсат етілді. 1926 ж. 1 сәуір қарсаңынды КСРО-да 16
185 серіктестіктер құрылған еді, бұллардың ішінде 2426 – несиелік және
қарыздық жинақ, сондай-ақ 12424 – ауыл шаруашылық серіктестіктері болды.
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру үшін өзара несиелендіру
қоғамы, сонымен бірге, Оңтүстік-Шығыс мемлекеттік-капиталистік акционерлік
банк және шетел капиталының қатысуымен Ресейлік коммерциялық банк құрылды.
Экономикалық социалистік секторының дамуына қарай кооперативтік және жеке
несиелік органдар өз маңызын жоғалтты және қызметін тоқтатты. Ауыл
шаруашылығын ұжымдастыру несиелік кооперацияны қажет етпей, оны 1931 жылы
таратты. Жеке секторды сауда және өнеркәсіп саласынан ығыстыру өзара
несиелендіру қоғамы қызметінің оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік органдар
қызметтері мемлекеттік салалық банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всекомбанк,
Орталык ауыл шаруашылық банк және 1922-1925 жж. құрылған басқа да банктерге
көшеді.
КСРО-да 1930-1932 жж. жүргізілгең несиелік реформаның нәтижесінде жаңа
қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығының несиелендіру банкі – өнеркәсіп және
электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру банкі (Промбанк) болып
қайта құрылды. Ол 1959 ж. КСРО Құрылыс банкі болып қайта ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін қаржыландыру банкі (КСРО Ауыл шаруашылық банкі)
көптеген несиелік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық
банктердің орнына (1959 ж. оның кызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылысбанк
арасында үлестірілді) ұйымдастырылған.
Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекомбанк) жалпы Ресейлік
кооперативтік банк негізінде (1939 ж. Всекомбанк өз жұмысын тоқтатты, ал
оның активтері мен пассивтері 1959 ж. таратылған КСРО Сауда банкіне
берілді) құрылған.
Коммуналдық және тұрғын үй кұрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк) 1959 ж.
таратылды да оның қызметтері КСРО Құрылыс банк пен Мембанк арасында
үлестірілді.
Барлық салалық банктер саланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді
несиелендірумен айналысты. Ал КСРО Мембанкінде халық шаруашылығының барлық
салаларын кысқа мерзімді несиелендіру шоғырландырылды. КСРО Мембанкінің
барлық несие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі ролі одан ары
арта түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу мен ағымдық
шоттары КСРО Мембанкінде шоғырландырылды.
Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк
ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына
бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу
сақталды.
Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын шоғырландыру
қағидасы жүзеге асырылды, соның ішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым немесе мекеме
тек бір банкте ғана есеп айырысу
немесе ағымды шот ұстай алды. Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын
сақтады, несие және қолма-қол ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес
есеп айырысу операцияларын жүргізді.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жж. жүргізілді. Нәтижесінде, КСРО
Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін (Стройбанк) құру негізінде: Өнеркәсіп
құрылыс банкі (Промстройбанк), Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-
әлеуметтік (Жилсоцбанк); КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары
жүйесінің негізінде: Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда (Внешторгбанк) негізінде:
Сыртқы экономбанк (Внешэкономбанк) құрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен
ұйымдарға кассалық және несиелік-есеп айырысу қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол
елдің Орталық банкі деп жарияланды.
КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкіне (Промстройбанк) несиелік саясатты жүргізу,
несиелендіру жүйесінің тиімділігі, сондай-ақ өнеркәсіп, құрылыс, көлік пен
байланыстағы, КСРО Мембанкі жүйесіндегі есеп айырысу сияқты міндеттер
жүктеледі. Банк – шаруашылықтың осы салаларындағы кәсіпорындар мен
бірлестіктердің есеп айырысу, қарыздық және басқа да шоттарын жүргізді.
Осындай кешенді несиелік есеп айырысулар қызметін агроөнеркәсіптік
кешеніндегі кәсіпорындарға – КСРО Агроөнеркәсіп банкі; әлеуметтік және
сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарына – КСРО Тұрғын үй-әлеуметтік
банкі; халыққа қызметті – КСРО Жинақ банкі көрсетті. КСРО Сыртқы
экономбанкі экспорттық-импорттық операциялар бойынша есеп айырысуларды
ұйымдастыру мен жүргізуді қамтамасыз етті.
Мамандандырылған банктердің құрлымын әкімшілік-аумақтық принцип бойынша
кұрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер және облыстарда
банктерді басқару ұйымдастырылды. Банктердің аудандар немесе қала
деңгейінде өз мекемелері болды. Олар алғашында мына принцип бойынша
құрылды: ауданда клиенттері басымырақ болса, онда мамандандырылған
банктердің, осы ауданда бір мекемесі құрылды. Тек КСРО Жинақ банкі ғана
ерекшеленеді, себебі оның мекемелері әр ауданда, колхозда және совхозда
болды.
Мамандандырылған банктердің төменгі буыны (Жинақ банкінен басқалары) өзінің
мамандануына қарамастан, ауданның барлық клиенттеріне қызмет көрсетті.
Негізінен банктердің мамандануы тек басқару деңгейінде ғана көрінді, ал
төменгі мекемелері әмбебап несиелік мекемелерге айналды. Олардың ауданның,
яғни барлық саланың кәсіпорындарына қызмет көрсетулеріне тура келді.
Олар банктердің саны бойынша 4 несиелік жоспарға ие болды. Көрсетілген
банктердің салаларға жатуы, олардың клиенттерінің әмбебаптығымен қарсы
келді, бұл өз алдына ең алдымен несиелік ресурстарды құрумен байланысты
бірқатар мәселелерді тудырды. Бұл қаражаттардың өзара аймақаралық есеп
айырысу жүйесі арқылы банктен бақылаусыз банке тасқындай құйылуымен
күрделене түсті. Әрбір банк өз ресурстары шеңберінде жұмыс істеу үшін КСРО
Мембанкінде ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша банк аралық есеп
айырысуға көшу қажет болды.
КСРО Мембанкінен бөлінген коммерциялық банктер негізінен
мамандандырылғандар ретінде қызмет етті, әр банк белгілі бір салада
(өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда) монополияға ие болды.
Олар өз кәсіпорындарын қаржыландырып, несиелендіріп отырды, көбіне осы
кәсіпорындардың өміршеңділігін, пайдалылығын, негізделгенін ескермей төмен
пайыздармен қаржыландырды. Осы банктердің активтерінде залалды мемлекеттік
кәсіпорындардың уақыты өткен саласыз қарыздардың мөлшері басымырақ болады.
Жалпы алғанда банктердің мамандандырылуы банк жүйесінің жұмысын шатастырып
жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ, несиелік механизмге түбегейлі
өзгеріс енгізген жоқ, керісінше, аумақтырақ және көп бөлімді, шығынды
сипатқа ие болды, алғашқы бөлімнің әлсіреу кезінде бюрократтық аппараттық
жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты. КСРО Мембанкінің ролі әлде қайда
әлсіреп кетті, ол мамандандырылған банктердің жұмысына ықпал ете алмады.Осы
жағдайдан шығудың бір жолы банктік реформаны жүргізу, яғни банк жүйесін
батыстағы үлгідегідей екі деңгейлі жүйеге көшуін жүзеге асыру болып
табылады.Банктік құрылымды қайта құру банк ісіндегі КСРО Мембанкі
монополиясын жоюы керек еді. 1988 жылға дейін КСРО Мембанкі – Орталық,
коммерциялық және инвестициялық банктердің қызметін атқаратын әмбебап
несиелік мекеме болды. КСРО Құрылыс банкінің (Стройбанк) Қазақ
республикалық конторы қалада, өнеркәсіпте, көлік және басқа да шаруашылық
салаларына инвестициялық қызмет көрсетуді жүзеге асырды. Акционерлік
бастамаларда қызмет ететін КСРО Сыртқы сауда банкі (Внешторгбанк)
валютадағы және валютамен жасалатын операцияларға қызмет көрсетті.
70-жыл бойы КСРО-ның банктік жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда катаң
орталықтандыру мен шоғырландыру, несиелік-банкті ықпал ету әдістемелерінде
әкімшілік, өктемдік, ұсақ-түйек регламенттеу, сондай-ақ шаруашылық
органдардың қызметінде де ұсақшыл регламенттеу басым болды. Қалыптасқан
ақша-несиелік қарым-қатынастар тәжірибесі, пайда болып келе жатқан нарықтық
қатынастар шарттарына сай келмеді.
Тұрмысты социалистік тұрғыдан сараптау барысында ғасырлар бойы қалыптасқан
қаржы нарығының институттары мен құралдары мақсатты түрде жойылып отырды.
Утопиялық идеологиялық концепция негізінде үлкен КСРО Мембанкі түріндегі
бір деңгейлі банктік пирамида құрылды, ол өз астына несиелік жүйені
түгелдей басып алды және бәсекелестіктің элементтерін, жарыс пен
тәуекелдікті толығымен жойды.
Өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан бірден
нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік жүйесін
құруға кірісті. 1991 ж. қаңтарында, елдегі банктік реформаның бастамасы
болып табылатын, Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет туралы Заң
қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық баскармалары мен
бөлімшелері бар ҚР Ұлттық банкіне айналды.
Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкі акционерлік-коммерциялық Тұран
банкіне, Агроөнеркәсіпбанк – Қазақстан Республикасы акционерлік-
коммерциялық Агробанкіне, Республикалық Жинақ банкі – ҚР акционерлік-
коммерциялық Жинақ банкіне ауысты. 1993 ж. бұл банктер акционерлік банктер
болып қайта өзгерді, ал Жинақ банкі Қазақстан Республикасы Халықтық банк
деген атқа ие болды.
1989 ж. басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік, жеке
банктер пайда бола бастады. Осы жылы Интеринвестбанк Крамдс банк сияқты
және т.б. коммерциялық банктер құрылды. Қазақстанда КСРОМемлекеттік
банкінің 260, жинақ кассаның 4147 мекемесі жұмыс істеді.
Тек Қазақстан дербес мемлекетке айналғаннан кейін ғана елдің жеке банк
жүйесі құрылды, шетелдік ірі банктердің өкілдіктері ашыла бастады.
(Дүниежүзілік банк, Дойче банк, т.б.) Қазақстанда 1991 жылы басталған Банк
реформасының нәтижесінде қос деңгейдегі банк жүйесі құрылды. Жоғары
(бірінші) деңгейдегі Банк — ҚР Ұлттық банкі. Оның міндеттері, қызметінің
бағыттары, құқықтық мәртебесі және уәкілеттігі ҚР Президентінің “Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы” Заң күші бар Жарлығында (30.3.1995)
белгіленген. Өзге Банктердің бәрі банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейіне
жатады. Көбінесе олар “коммерциялық банктер” деп аталады. Себебі, олардың
жарғылық қорлары мемлекеттік меншіктен шығарылып, жарналық акционерлік
капиталдан құралады. Ұлттық Банк эмиссиялық айналымға ақша шығаруға, реттеп
отыруға құқылы. Сондай-ақ, коммерциялық банктер мен олардың бөлімшелері
үшін міндетті экономикалық нормативтерді белгілейді, қызметтерін бақылайды
және ақша мен алтын қорын сақтайды. Екінші деңгейдегі Банктер халық шарасы
мен халыққа сан-салалы қызмет көрсететін коммерциялық-несиелік мекемелерге
айналдырылған. Қазақстанда алғашқы коммерциялық банктер
(Интеринвестбанк, Крамдсбанк) 1989 жылдан пайда бола бастады. 1992 жылы
олардың саны 232-ге жетіп, 1994 жылы күрт қысқарды. 1999 жылдың
басында Ұлттық Банк пен Үкіметтің арнайы ақша-несие саясатының нәтижесінде
(жарғылық капиталды өсіру арқылы) банктер саны бұрынғыдан да азайып,
олардың өзіндік капиталы 53,7%-ке (41,2 млрд. теңге), активтерінің жалпы
көлемі 10,4%-ке (186 млрд. теңге) жетті. Депозит көлемі ұлттық валюта
есебінде 22 млрд-тан асты. Ұлттық Банктің перспективалық жоспарында
банктерді одан әрі шоғырландыра түсу көзделген. Осыған орай олардың
жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін 300 млн. теңгеге жеткізіп, оны
бірте-бірте 1 млрд. теңгеге дейін өсіре беру межеленген. Қазақстандағы
екінші деңгейдегі банктердің ең ірілері қатарынаҚазкоммерцбанк,
Қазақстанның халықтық банкі, Тұранәлембанк, т.б. жатады.
Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасқан алғашқы кезеңдерiнде сауатты,
кәсiпкерлiк деңгейi жоғары, бiлiктi мамандардың болмауы, банк саласының
қызметiн реттейтiн заңнамалардың толық жетiлмеуi банк қызметiн жүзеге
асыруда көптеген қателiктер жiберiп, банктердiң жабылып қалуына тiкелей
себебiн тигiздi.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банк жүйесiнiң қалыпты қызмет
етуiн қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында ''Заң күшi бар
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына өзгерiстер мен толықтырулар
енгiзу туралы''; 1998 жылдың 28 сәуiрiнде ''Қазақстан Республикасында
векселдер айналысы туралы''; 1997 жылдың 11 шiлдесiнде ''Банк қызметiнiң
мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы'' бiрқатар заңдары қабылданды.
1995 ж. Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудың бағдарламасын жүзеге
асыру, осы жүйедегi орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның
мақсаты мен мiндетi тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен
бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банкi ретiнде атқарған қызметi барысында
жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық
экономикаға сай келетiн ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу
мiндеттерiн жүктедi.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi
деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап
өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген
сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң
сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер
банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң,
олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi.
Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi
ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық
банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере
алмаған банктер жабылып қалып жатты.
Банктердің және тауарлы –ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи тұрғыдан
қатарлас жүрді және олар бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Банктер халық
шаруашылығы қызметтінің бардық деңгейіндегі басқару мен тікелей байланысты
болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдесіне қатысушылардың экономикалық
мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылды. Осы кезде банктер қаржылық
делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдардың халықтық жинақтарын
және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқада бос ақша қаражаттарын
тарта отырып қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп
айырысу жүргізеді және экономика үшін көптеген қызмет көрсетеді, соның
арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық өнімнің айналысына тікелей
ықпал етеді.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық, ауданаралық
үйлестіру мханизімін қамтамасыз ету арқылы маңызда халықшаруашылығы
қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады. Өз
қызметінің үрдісінде олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар мен
міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк
депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға
жаңа талап қойды. Осы жаңа міндеттемелер мен талаптарды жасау үрдісі
қаржылық делдалдықтың негізін құрайды. Несие беруші қарыз алушыға және
соған қатысты қаржылық институттар қызметінің қозғалысы орын ауыстыруы,
қаржылық ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.
Әр түрлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша
қаражаттарының тобын құрайды және де оларды жұмыс істеп тұратын капиталға
айналдырып, әр түрлі шарттардағы несиеге деген талаптарды қанағаттандыра
алады.
Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық несиелік қызмет көрсетуін
ұйымдастыру және несиелік жүйенің қызмет етуі шаруашылық құрылымдардың
дамуында маңызды роль атқарады.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық қаржылық
капитал арқылы нарықты басқарады. Олар тек делдалдық қызметтен шығып, ұдайы
өндірістің барлық фазасынын аясына ғана кіреді. Несиелік жүйе ертегідей
күшке ие бола отырып нақты өндіріске ең қауіпті түрде араласуы
мүмкін Банктер өз қызметтерін орындау кезінде функционалдық (экономикалық),
салалық (министерствовалар, компания, фирмалар) және аумақтарды (
жергілікті орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланысты жұмыс
істейді.
2-Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуын талдау және жетілдіру
жолдары
2.1 Орталық банк оның қызметтерін талдау және жетілдіру жолдары
Ұлттық банкінің республикадағы банк жүйесінің жоғары
(бірінші) деңгейіндегі банк,өз қызметін Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі туралы Заң күші бар Жарлығы бойынша жүргізеді және осы Жарлыққа сай
Президентке есеп береді. Сонымен қатар Ұлттық банк өз қызметінде Қазақстан
Республикасының Конституциясын және басқа заңдарды, халықаралық шарттар мен
келісімдерді басшылыққа алады.
Ұлттық банк — заңды тұлға, дербес балансы бар, өзіне тікелей бағынатын
төменгі бөлімшелері мен бірге біртұтас орталықтандырылған құрылым,іс-
әрекетін толық шаруашылық есеп негізінде жүргізеді.Әр түрлі салық
жинаудан,баж салығын және кеден салығын төлеуден босатылады. Ол
республиканың кез келген жерінде және одан тыс жерлерде өзінің басқармасын
және басқада бөлімшелерін ашуға құқығы бар. Өз жұмысын үкіметпен келісіп,
үнемі кеңесіп жүргізеді.Үкімет Ұлттық банктің міндеттемелері бойынша
жауапты емес,дәл сол сияқты,егер өзіне белгілі бір жауапкершілік алмаса,
Ұлттық банк те үкіметтің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.Үкіметтің
өкілдік және атқарушы органдарының Ұлттық банк пен оның құрылымдық
бөлімшелерінің заңды қызметтерін атқаруға араласуға құқы жоқ.
Орталық банктiң қызметтерi:
- ежелден қалыптасқан мемлекеттiк өкiлi ретiнде заңды түрде банкнота
шығару;
- орталық банктiң ақша несие реттеу қызметi ол экономиканы ақша несие
айналымына әсер ету жолымен реттеу, яғни өкiметтiң экономикалық саясаттың
құрамдас элементi;
- орталық банктiң сыртқы экономикалық қызметi. Мемлекеттiк валюталық
саясатын жүргiзетiн және валюталық бақылау органы болып табылады.
- орталық банктiң банк iсi қызметi- негiзгi клиентi коммерциялық банкер
(бұл дегенiмiз коммерциялық банктерден айырмашылығы);
- орталық банк үкiмет банк iсi қызметi. Ол әрi кассирi, несие берушiсi,
қаржылық кеңесшiсi;
Мемлекеттiк борышты басқару деп- орталық банктiң зайымдарын орналастыру
және конверсия операциясын жүргiзу.
Орталық банктiң операциялары:
Олар екi түрге бөлiнедi: актив-ол осы қаражатты орналастыру операциялары.
Пассив- ол операциялар банктiң ақша қаражатын тартып банктер ресурстарын
құру операциялары.
Сонымен:
- мемлекет орталық банкпен тығыз байланысты. Оның саясатына шексiз ықпал
етедi;
- орталық банк- ол дербес заңды тұлға;
- ақша несиелiк валюталық тұрақтылықты сақтаудағы iс-әрекетiнiң
тиiмдiлiгiне қажеттi жағдай жасау;
- өкiметтiң экономикалық саясатының негiзгi элементi ақша несиелiк қаржы
саясатын орындау орталық банкiнiң қызметiнiң түйiнi болады.
Орталық банктiң мiндетi- ол Ұлттық ақша өлшемiнiң төлем қабiлеттiлiгiмен
валюталық курсын банк жүйесiнiң тиiмдiлiгiмен сенiмдiлiгiмен қамтамасыз
ету.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы Республика
Президентiнiң 1995 жылғы 31-шi тамыздағы заң күшi бар жарлығында
Қазақстандағы жоғарғы деңгейлi банк жүйесi бар дедi. Олар:
Ұлттық банк- мемлекеттiк орталық банк.
Басқа барлық банктердi заңда төменгi деңгейлi банк деп жазылған.
Ұлттық статистика көрсеткiшi бойынша 2011 жылдың басында 55 екiншi деңгейлi
банк анықталған. Оның iшiнде бiреуi мемлекеттiк, бiреуi мемлекет аралық 22
шетелдiк қатысуымен, 17 шетел өкiлдiгi ашылған. республикада тiркеуден
өткен 44 ломбард, 7 несиелiк серiктестiк және кейбiр банктiк операция
жүргiзетiн 46 мекеме бар.
Қазақстан Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы заңдарының негізінде өзінің
қызметіне қарай Ұлттық банк берген лицензия негізінде кейбір банктік
операция түрлерін жүргізетін барлық банктердің ,банктік емес қаржы
мекемелерінің міндетті түрде орындауы үшін нормативтік актілер шығарады.Ол
нормативтік актілер "Қазақстан Ұлттық Банкінің хабаршысының", "Вестник
Национального Банка Казахстана" атты қазақ және орыс тілдерінде шығатын
ресми басылымдарда жарияланады.
Ұлттық банктің негізгі міндеті — ұлттық валютаның ішкі және сыртқы
тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Сондықтан ол:
• ақша айналымы,несие,банктік есеп айырысу мен валюталық қатынастарды
ұйымдастырады;
• ақша,несие және банк жүйелерінің тұрақты қызметін қамтамасыз етеді;
• несие берушілер мен салымшылардың ,сондай-ақ шетел валютасын сатып алу-
сату және басқа ұйымдардың мүддесін қорғау және олардың жұмысын бақылау
сияқты мемлекеттің экономикалық саясатын жүргізеді.
Ұлттық банктің алға қойған міндеттері және оның атқаратын қызметтері:
Біріншіден,Қазақстан Республикасында мемлекеттік ақша-несие саясатын
жүргізу, яғни Ұлттық банк айналымдағы ақша массасының көлемін реттеумен
және ресми проценттік мөлшердің деңгейін өзгертумен шұғылданады.Егер ақша-
несиелік реттеу әдісімен инфляция деңгейін тежеу мүмкіндігі болмаған
жағдайда Ұлттық банктің несие салымдарын шектеуге және банк операциялары
бойынша проценттік мөлшерді өзгертуге құқығы бар. Сондай –ақ алты айға
дейінгі мерзімге шығарылған бірінші кластық жай және айналмалы
вексельдерді,чектерді сатып алып және қайта сатады.
Ұлттық банк өзінің бағалы қағаздарын шығарады, сонымен қатар мемлекеттік
бағалы қағаздарды, облигацияларды, депозиттік сертификаттарды, дисконттық
және өтер мерзімі бір жылға дейінгі проценттік бағалы қағаздарды сатып алу
және сатумен шұғылданады.Ұлттық банкте сақталатын міндетті резервтердің
нормативін белгілеп, айналымда жүретін төлем құралдарының түрлерін
анықтайды.
Екіншіден, Қазақстан Республикасында қолданылатын банкнота және монетаны
(теңге мен тиынды) эмиссиялау.Ол үшін Ұлттық банк номиналдардың
құрылымын,теңге мен тиындардың пішінін (дизайн), олардың қажет мөлшерін
анықтап,дайындығын қамтамасыз етеді.
Ұлттық банктің қолма қол ақша қаражатын шығаратын,теңге мен тиынның қолма-
қол ақшасыз эквивалентін алып сату арқылы айналысқа түсуді ұйымдастыратын
айырықша құқығы бар.Сондай-ақ қолданылған ақша белгілерін айналымнан
шығарып,оларды жаңасымен айырбастап,тозығы жеткендерін жоюмен шұғылданады.
Үшіншіден, банктердің банкісі қызметін атқару. Ол үшін Ұлттық банк
республикадағы қайта қаржыландыру жүйесін ұйымдастырып,бірінші класты (
жоғары өтімді,қауіпсіз) бағалы қағаздармен және басқа активтермен
қамтамасыз етілген несиені алты ай мерзімге береді.Ұлттық банк- екінші
деңгейдегі банктер үшін соңғы сатыдағы несие беруші.Несиені ұлттық
валютамен де, шетел валютасымен де, сондай-ақ қамтамасыз етілген,немесе
қамтамасыз етілмеген несиені Ұлттық банктің басқармасы белгіленген
тәртіппен және мерзімге береді.Қазақстан Республикасындағы есеп айырысу
формалары мен тәртібін анықтап,қазақстандық теңгемен жүргізілетін
банкаралық есептесуді өз уақытымен және тоқтаусыз жүруін қамтамасыз ететін
төлем жүйесінің қызметін ұйымдастырады.
Төртіншіден,үкіметтің және мемлекеттік органдардың банкі және агенті
қызметін атқару үшін кепілшісі үкімет болған республиканың ішкі және сыртқы
қарызын өтеуге қатысады, Қаржы министрлігінің шоттары бойынша дебеттік
қалдықты (сальдо) болдырмау үшін қажетті іс-шараларды қабылдайды.Қаржы
министрлігімен келісілген шарт негізінде мемлекеттік бағалы қағаздарды
орналастырып,олардың депозиторлық ісін жүзеге асырады.
Бесіншіден,банктердің ісін бақылау және қадағалау қызметі. Ол үшін
Қазақстан территориясында,сондай-ақ одан шет жерлерде банктермен олардың
филиалдарын ашуға рұқсат және банктік операциялар жүргізуге лицензия
береді.Барлық банктер,банк емес қаржы мекемелері және олардың клиенттері
міндетті түрде орындауы үшін банк ісі,есептеу,есептесу,валюта операцияларын
жүргізу мәселелері бойынша нормативтік актілер шығарып,олардың орындалуын
қадағалайды.
Банктердегі бухгалтерлік есеп айырысудың ,бухгалтерлік,банктік және басқа
есептің мерзімін,формасын,тәртібін және әдісін бекітіп, сондай-ақ олардың
орындалуын бақылайды. Банктер мен олардың филиалдарының қызметін жергілікті
жерде немесе аудиторлық ұйымдарды шакырып бакылайды. Ұлттық банк өзінің
бақылау қызметін атқару үшін банктердің балансын, есебін және басқа
құжаттарын тексереді.
Алтыншыдан, валюталық реттеу және валюталық бақылау қызметі. Оны атқару
үшін Ұлттық банк шетел валютасының және шетел валютасындағы бағалы
қағаздардың айналым аясын және тәртібін белгілеп, шетел валютасымен
жүргізілетін операцияларға қажетті кезде, оның ішінде проценттік мөлшер
деңгейіне шектеу қояды.
Резиденттер үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ____________________________ _____________________________1
1.Банк жүйесінің дамуының теориялық негізі___________________________4
1.1 Банк жүйесінің мәні, деңгейлері және қызметтері____________________4
1.2 Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің даму тарихы__________9
2.Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуын талдау және
жетілдіру жолдары____________________________ ____________________15
2.1 Орталық банк және оның қызметтері талдау және жетілдіру жолдары__15
2.2 Коммерциялық банк және оның қызметтерін талдау және жетілдіру жолдары
___________________________________ _____________________19
2.3 БТА Банкі АҚ-ның жүйесінің құрлымы__________________________22
2.4 БТА Банкі АҚ-ның қаржылық жағдайы мен ұйымдық құрылымы____25
2.5 БТА Банкі АҚ-ның активті және пассивті операцияларын талдау____28
3.Қазақстан Республикасындағы банк жүйесіндегі мәселелер және
жетілдіру жолдары____________________________ ____________________30
3.1 ҚРдағы банк жүйенін дамыту жолдары____________________________ 30
3.2 Бүгінгі және болашақтағы БТА Банкі___________________________33
ҚОРЫТЫНДЫ
___________________________________ ________________36
ҚОСЫМШАЛАР_________________________ ________________________38
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ_____________________________ 47
ЖОСПАР
КІРІСПЕ____________________________ _____________________________1
1.Банк жүйесінің дамуының теориялық негізі___________________________4
1.1Банк жүйесінің мәні, деңгейлері және қызметтері____________________4
1.2Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің даму тарихы__________9
2.Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуын талдау және
жетілдіру жолдары____________________________ ____________________15
2.1 Орталық банк және оның қызметтері талдау және жетілдіру жолдары__15
2.2 Коммерциялық банк және оның қызметтерін талдау және жетілдіру жолдары
___________________________________ _____________________19
2.3 БТА Банкі АҚ-ның жүйесінің құрлымы__________________________22
2.4 БТА Банкі АҚ-ның қаржылық жағдайы мен ұйымдық құрылымы____25
2.5 БТА Банкі АҚ-ның активті және пассивті операцияларын талдау____28
3.Қазақстан Республикасындағы банк жүйесіндегі мәселелер және
жетілдіру жолдары____________________________ ____________________30
3.1ҚРдағы банк жүйенін дамыту жолдары____________________________ 30
3.2 Бүгінгі және болашақтағы БТА Банкі___________________________33
ҚОРЫТЫНДЫ
___________________________________ ________________36
ҚОСЫМШАЛАР_________________________ ________________________38
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ_____________________________ 47
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекеттің экономикасында ірі кәсіпорындар,шағын және орта
кәсіпкерлікпен қатар мемлекеттің дамуының негізі – банк жүйесінің қалыпты
жұмыс істеуі екенін әлемдік практика көрсетуде.
Нарық экономикасы, шаруашылық жүйесі интеграциялану кезеңінде қаражат құрау
мен оны пайдалану үрдісі әртүрлі экономикалық тұлғалар арасындағы әр-қилы
қарым-қатынастарға сәйкес дамиды.Ондай тұлғалар – халықтың өзі,одан
кейінгісі: мемлекет және банк,басқа қаржылық делдалдар.
Банктің мазмұны мен атқарылымы оның экономикадағы маңызын көрсетеді.
Банктің маңызы оған жүктелген міндеттермен айқындалады. Банкке жүктелген
міндеттер мыналарды қамтамасыз етеді:
- өндірістің үздіксіздігін және оны жеделдетуін қамтамасыз етуге керекті,
бос ақша капиталды, ресурстарды шоғырландыру;
- ақша айналымын тәртіпке келтіріп, оны рационализациялау болып табылады.
Банк -өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін өзі қаржыландыру
негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қаражатын тарту, орналастыру
және басқа банктік операцияларды жүргізетін мекеме.
Уақытша бос ақша ресурстарды шоғырландыру атқарымынан, бір жағынан банк
уақытша бос ақша ресурстарын жинаушы, екінші жағынан, оларды басқа уақытша
қосымша қаражатқа мұқтаж шаруашылық жүргізуші субъектілерге беруші.
Банктердің ақша қаражатын шоғырландыру, кейіннен оларды қайта бөлу, өндіріс
пен айналымның үздіксіздігін қамтамасыз етіп қана қоймай, бүкіл ұдайы
өндірістің процессін жеделдетеді.
Банк ісінің ерте сатысының өзінде банктер ақша қаржысын сақтауды, оларды,
ішкі және сыртқы экономикалық, айналымдардан сауда операцияларына сәйкес
аударуды қамтамасыз еткен және олар елдің ақша белгісін, екінші елдің
валютасына айырбастаушы болып көрінген. Одан бері банктің ісінің
технологиясы айтарлықтай өзгерген.
Қазігі кезеңде нарықтық типпен дамыған елдердің барығында дерлік екі
денгейлі банк жүйесі құрылып, белсенді түрде одан әрі өрістеуде.
Қазақстан Республикасында Қазақстан Респубикасы банктер және банк қызметі
туралы республика Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы заң күші бар
жарлығында Қазақстанның екі денгейлі банк жүйесі бар бірінші деңгейдегі
мемлекеттің Ұлттық банкі, ал басқа банктердің барлығы екінші деңгейлі яғни
коммерциялық банктер делінген.
Банк және тауар ақша қарым қатынастардың даму тарихи тұрғыдан қатарлас
жүреді және өзара тығыз байланыста болады. Банк шаруашылық өмірдің
орталығы, барлық экономиканың негізгі түйіні болып табылады.
Соңғы жылдары Қазақстан Республкасының экономикалық ахуалына қарамастан, ҚР
дамушы мемлекеттердің белгілерімен сипатталады. Бұл белгілер ұлттық
валютаның әрекет етумен шектелмейді және ол мемлекет тарапынан тыс еркін
конвертацияланбайды, бағалы қағаздар нарығының төмен денгейіндегі
өтімділігімен сипатталуда.
Қазақстан Республикасы Үкіметі жалпы экономикалық тұрақтылық және
инвесторлар сенімін өсіруді қамтамасыз ету үшін бірқатар шараларды
қолдануда. Бірақ, Қазақстандағы болашақ экономикалық тұрақтылықтың
перспективалары мәнді түрде Үкіметпен, Қаржы Министрлігімен, Ұлттық Банкпен
және басқа да мекемелердің қабылдаған бірқатар экономикалық шараларға
тікелей тәуелді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі –
Қазақстан банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуын анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы ролін жүйелі түрде зерттеп, оларды дұрыс ұйымдастыру
және банк жүйесін нақтылы талдау, банк жүйесінің қызметтерін жетілдіру
мәселелерін анықтап, оларды әрі қарай дамыту мәселелері.
Дипломдық жұмыстың міндеттері – банк жүйесінің теориялық дамуының
негіздерін зерттеу, Қазақстан Республикасында банктік жүйенің дамуын
талдау, банктік жүйесінің даму перспективаларын анықтау.
Дипломдық жұмыстың пәні – ол Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
құрылымы мен дамуы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың объектісі – банк жүйесі.
Қазақстан Республикасының экономикасы, соның ішінде банк жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы, жоғарғы дәрежеде даму үстінде. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы №2444 заңының 3-бабында Қазақстан
Республикасының банк жүйесі туралы былай деп жазылған:
а) Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банк жүйесі бар;
б) Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және ол банк
жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейіне жатады;
с) Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген ерекше құқықтық
мәртебесі бар Қазақстан Даму Банкін қоспағанда өзге банктердің бәрі банк
жүйесінің төменгі (екінші) деңгейіне жатады;
д) мемлекет аралық банк – халықаралық шарт (келісім) негізінде құрылып,
жұмыс істеп тұрған, құрылтайшылары Қазақстан Республикасының Үкіметі
(немесе ол уәкілдік берген мемлекеттік орган) мен сол шартқа (келісімге)
қол қойған мемлекеттердің үкіметтері болып табылатын банк.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет ретінде дамуы, оның экономикалық
қауіпсіздігі, мемлекеттік басқару органдарының мемлекеттік кәсіпорындар мен
мекемелердің үзбей және тиімді жұмыс істеуі елдің стратегиялық маңызы бар
банк жүйесінің жай-күйі мен тұрақтылығына әрі орнықтылығын қамтамасыз ету
мәселелеріне тікелей байланысты болады. Қазақстан Республикасының банк
жүйесінің құрылуы өзіне тән біртұтастық және құрылымдық ерекшеліктерге
бнайланысты болады. Осында иерархиялық, біртұтастық және құрылымдық сипаты
мен мәні банк жүйесінің тиісінше қалыптасуына септігін тигізді. Қазақстан
Республикасының қазіргі заманғы банк жүйесі өз ауқымындағы мемлекеттік
банктік менеджмент мән-жайларымен ғана емес, сонымен бірге өзіндік
(кооперативтік) басқаруға және ұйымдастыруға қабілеттілігімен ерекшеленеді.
Бүгінде нарықтық талаптарға және халықаралық банктік стандарт ережелеріне
сай жетілдірілген Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі барлық банктер
бірыңғай кредиттік-қаржылық механизм ауқымында өзара іс-әрекеттері мен
өздеріне тиесілі кәсіби қызметін, экономикалық-қаржылық банктік
операцияларын жүзеге асыруда.
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ, себебі
республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банк жүйесінің тарихы КСРО
революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келеді.
Біздің елдің банк жүйесі екі деңгейден тұрады:
a) Бірінші деңгейі егемен Қазақстанның орталық банкі болып табылатын
Қазақстанның Ұлттық банкі тұрады.
b) Екінші деңгейлі банктер: мемлекетаралық банктер, резидент банктері,
резидент емес банктер, шетелдік қатысуы бар Қазақстан Республикасы резидент
банкі – аралас капиталы бар банктер құрайды.
Қазақстан Республикасының осындай нарықтық үлгідегі банк жүйесінің құрылуы
және оның нормативтік құқықтық негіздерінің айтарлықтай қалыптасуы елімізде
үзбей жүргізіліп жатқан экономикалық және құқықтық реформаның жемісті
нәтижесіне жатады.
Соңғы 10-15 жылда банктің қызметінде операциялардың жаңа түрлері белең ала
бастады. Олар: лизинг, факторинг, қаржылық тұрақты операциялар.
Дипломдық жұмысты жазу барысында, қарастырылған Сейітқасымов Ғ.С. және
Мақыш С.Б. кітаптардың, “Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк туралы”
және “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР
заңдарының негізінде осы тақырыпты көптеген әдебиеттерде кең және жан-жақты
баяндалатынын айтуға болады. Қазақстанның қазіргі экономикалық даму
жағдайында банктердің ресурстарын басқарудың теориялық және тәжірибелік
аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: С.Б. Мақыш, Ғ.С. Сейітқасымов,
О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова, Ш.Р. Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, А.Б.
Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е. Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, С.С.
Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова, Ә.Д. Шелекбай, Г.Т.
Абдрахманова, А.А. Мусина, Т.Ж. Демесинов және т.б. еңбектерінде кездеседі.
1. Банк жүйесінің дамуының теориялық негізі
1.1 Банк жүйесінің мәні, деңгейлері және қызметтері
Банк (италянша bankо — үстел) — ақша қаржылары мен қорларын
жинақтау, кредит беру, мемлекеттер, кәсіпорындар (фирмалар), мекемелер және
жеке адамдар арасындағы өзара төлемдер мен ақшалай есеп айырысуда
делдалдықты жүзеге асыру, ақшаның белгілі бір түрін айналымға қосу, ақша
мен құнды қағаздар шығару, алтынмен, шетелдік валютамен түрлі операциялар
жасау және басқа да қызметтер атқаратын қаржы мекемесі. Банк— ерекше
кәсіпорын. Егер кәсіпорын қызметінде ақша төлем рөлін атқарса, ал банк
қызметінде ол тауар орнына жүреді. Банктер уақытша пайдаланылмай тұрған бос
ақша қаражаттарын өзіне жинақтау, клиенттерге есепшот ашып, кассалық қызмет
көрсету, қысқа және ұзақ мерзімге несие беру, кредит бөлу, инвестициялық
қызмет атқару (ұзақ мерзімді күрделі шығындарды қаржыландыру, құнды
қағаздар шығару) т.с.с. өзіндік арнаулы қызметтерге қоса, нарықтық
экономика жағдайында лизингтік, факторингтік, трастық, кеңесшілік,
ақпараттық, т.б. қызметтерді де атқарады. Банк жүргізетін операциялар
пассивті (ресурстарды банктегі есепшотқа енгізу) және активті (банк
ресурстарын орналастыру) болып бөлінеді. Негізгі пассивті операциялардың
қатарына Банктің өзіндік капиталы (жарғылық қор, резервтік қор), депозиттер
қабылдау және банк аралық ақша пиасасынан (рыногынан) қосымша ресурстар алу
жатса, ал, негізгі активті операцияларға банкаралық кредит беру,
инвестициялық (тікелей және портфельді) қаржы бөлу, т.б. жатады.
Коммерциялық Банктер бұлармен қатар делдалдық және сенімдік (коммандиттік)
операцияларды да жасайды. Атқаратын қызметі мен сипатына қарай — орталық
эмиссиялық (Ұлттық банк, оның жергілікті филиалдары),коммерциялық,
инвестициялық, салалық, ал меншік түріне қарай мемлекттік, акционерлік,
корпоративтік, аралас, мемлекетаралық банктер болып бөлінеді. Алғашқы
банктер орта ғасырда Солтүстік Италияда, кейінірек Германия мен
Нидерландтың сауда орталықтарында пайда болды. Банк ісінің ілгері дамуына,
әсіресе, 1716—1720 жылы Франциядағы Джона Ло банкінің ықпалы зор болды. Ол
алғаш рет ақша эмиссиясын жүзеге асырды. Оның шығарған банкноттары айналым
барысында мемлекетте қағаз ақшаға айналды. Басты мақсаты пайда табуды
көздеген ол өнеркәсіп пен сауда капиталистерінің мол ақша қаржыларын өзіне
тарта бастады. Олар қарызға металл ақша беруден енді ірі өндірісшілерге
борышқорлық міндеттемелер арқылы кредит беруге және клиентінің ағымдағы
есепшотына ақша аударуға көшті, сөйтіп қарыз капиталының қозғалысын
ұйымдастыратын ерекше қаржы кәсіпорны ретінде өріс алды. XX ғасырдың
басында банк ісі мен өнеркәсіптің шоғырлануы және монополиялануы Банктердің
рөлін едәуір өзгертіп, Банк белгілі бір салаға не кәсіпорынға жүйелі түрде
кредит беруге көше бастады. Олар, көбіне, ұзақ мерзімді қарыз беруге (8 —
10 жылға дейін) ұмтылды. Өнеркәсіп, транспорт, сауда және басқа да аyкцион.
қоғамдардың құнды қағаздарын (акциялар, облигациялар) рынокқа шығару және
орналастыру нәтижесінде банк өнеркәсіппен етене жақындасып, кәсіпорындардың
құнды қағаздарының бақылау пакетін өз қолына шоғырландырды. Осының
нәтижесінде XX-ғасырдың алғашқы ширегінде Ұлыбритания мен Германияд а ірі-
ірі банктер еpeкшелeніп шықты. Банк жұмысы барған сайын өркендеп, енді олар
жәй делдалдық рөлінен асып, барлық ірі саудагерлер мен ұсақ қожайындардың
бүкіл ақша капиталын жинап, белгілі бір елдегі өндіріс құрал-жабдықтары мен
шикізат көздерінің көбін билеп отыратын монополиялық құрылымға айналды.
Мысалы, 1979 жылы Жапониядағы 13 “қалалық банк” (Мицубиси бэнк, Сумитомо
бэнк, т.б.) бүкіл кредит жүйесіндегі активтердің 46%-ін өз қолында ұстады.
Ал Ұлыбританияның кредиттік жүйесін 4 банк монополиясы: Нэшнл Вестминстер
бэнк, Барклейз бэнк, Мидлэнд бэнк және Ллоидз бэнк билейді. Нью-Йорктегі
аса ірі банктер — Чейз Манхеттен бэнк пен Кемикл бэнк қаржылық-монополистік
Рокфеллер тобы арқылы жұмыс істеді. Ол ірі өнеркәсіп салаларын (“Боинг”,
“Геркулес”, “Монсанто” компанияларды, т.б.) өз уысында ұстап отыр.
Банк жүйесінін, маңызды элементі
— банктер болып табылады.Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа бан ктердің
қашан пайда болғандығы туралы ғана емес, сондай-ақ олардың
қандай операцияларды орындағандығы туралы да толық мәліметтер қалдырмаған
секілді.Кейбір ғалымдардың пікірінш е, алғашқы
банктер капитализмнің мануфактура тұсында және ен,
бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуя) XIV—XV ғасырларда
пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар шаруашылығының, ерекше
институты ретінде тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар-
ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша айналысын реттеу үшін пайда
болған делінеді.XVI—XVII ғасырларда
Венецияда,Генуяда, Миланда, Амстерд амда, Гамбургте, Нюрнбергте саудагер
клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін
жиробанктер құрылады. Жиробанктер өздерінін, клиенттері арасында белгілі
салмағы бар бағалы металдардан жасалған ақша бірліктері арқылы есеп
айырысулар жүргізді. Өздерінің бос ақша қаражаттарын жиробанктер
мемлекетке, қалаларға және артықшылығы бар компанияларға саудаға берді.
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде — феодализм тұсында пайда
болған деп айтады. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің төлемдегі
делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын тілге тиек
етеді.Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының мың
жылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.
Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылардың және
олардың айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы
банктердің Италияда пайда болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік
сауда орталығы болғандығын ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол
елге қарай ағылып, банкирлердің сауда операцияларына тікелей
қатысуына байланысты түсіндіріледі. Сонымен, бұл алғашқы банктік
операцияларды орындаған кімдер? — деген сұрақ туады. Тарихшылардың
пайымдауынша, олар жекелеген тұлғалар және қолында шоғырланған ақшалай
қаражаттары бар шіркеу мекемелері екен. Шіркеулер құндылықтарды сақтайтын
ең сенімді орындар болған. Сол уақыттары белгілі гректің шіркеулері
(Дельфа, Дело, Само, Эфсе) ақша сақтаумен айналысқан. Эфседегі Артемид
шіркеуінде кіші Азия жағалауындағы елдердің салымдары, ал Дельфадағы
Аполлон шіркеуінде барлық еуропалық Грецияның бос ақша қаражаттары
шоғырланыпты.Алғашкы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз
жатуға болмайтынын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу қажеттігін
түсінеді.Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым
иелеріне біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетті. Есеп айырысулар
банктердегі салым иелерінін. бір шотынан басқа бір шотқа аудару арқылы
жүргізілді.Банк қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан тыс
калмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті. Банктер ез
кезегінде клиенттер арасында жасалатын келісімшарттарды
құруда сенім қызметтерін көрсетіп, сауда-саттықта делдал қызметін
атқарды. Есеп айырысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің,
банктік билеттерін шығарды. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста
жүрді. Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк — Ағылшын банкі 1694 жылы
құрылып, үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады.
Әрине, мұның бәрі алғашқы банктердің
капитализмнің мануфактура жағдайын да, банкирлер үйлері
ретінде пайда болғанын куәландырмайды. Мұндағы несие беруші
мен қарыз алушылардың болуы банктердің пайда болуының тек алғышартын ғана
сипаттайды.Ендеше, осы жерде несие берушінің қандай жағдайларда банкке
айналғаны таңғалдырады. Сонымен бізге белгісіз болатын келесі бір нәрсе —
бұл несиенің жеке нысаны мен банктік несие арасындағы айырмашылықтың болуы.
Банктік несие бойынша несиелік қатынастың бір тарабы жеке тұлға емес,
несиелік мекеменің қалай болғаны түсініксіз болуы
мүмкін.Бұл сұраққа жауап беру үшін қазіргі кездегі сөздіктердегі
банк ұғымына мән берелік. Анықтамалық басылымдарда банк ірі несиелік
мекеме ретінде сипатталады. Несиелік істің даму деңгейіне байланысты және
несие берушілердің несиелік операциялары бір жүйеге айналу нәтижесінде жеке
несие беруші өзінің несие беруін тоқтатады. Несие тек қана
тұтыну мақсатына ғана берілмей, шаруашылық операциялардың қажеттілігін
де қанағаттандыра бастайды. Несиелік мәмілелер жасаумен бірге несие беруші
өзінің клиенттерінің тапсырмалары бойынша есеп айырысу және басқа да
операцияларды жүзеге асырады. Сөйтіп, банктер ақша шаруашылығының осы даму
сатысына өте отырып, барлық операцияларды бірдей көрсететін
біртұтас орталыққа айналады. Демек, алғашқы банктер капитализмнің
мануфактура сатысынан да бұрын, яғни мемлекеттің құрылуы кезеңінде пайда
болған дегенге негіз бар. Банктің пайда болуы туралы қарастырғандар
оның мәнін ашуға жақындайды, бірақ та банктің толық мәні әлі де
болса жұмбақ болып қала бермек. Банктік мекемелердің кызметі сан алуан.
Қазіргі қоғамда банктер әр түрлі операциялармен айналысады; Банктер
аркылы халық шаруашылығын қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату,
кей жағдайларда делдалдық мәмілелер мен мүлікті басқаруға
байланысты қызметтер жүзеге асырылады.Банктің мәнін ашуға екі жақты
тұрғыдан келуге болады: заңи және экономикалық. Бірінші жағдайда, ең
бастысы банктік операциялар ұғымының маңызы артады. Олардың қатарына банк
қызметі туралы заңда көрсетілген операциялар тізімі жатады.Қай жағынан
алсақ та банктің мәнін заң тұрғысынан карау жеткіліксіз болып табылады.
Банктің мәнін айқындау оның қызметінің заңмен қатынасын білумен ғана
шектелмейді. Банктің мәнін, оған рұқсат етілген операцияларын
анықтайтын заң емес, оны істің экономикалық жағы және банктің жаратылысы
анықтайды.Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы атқарған қызметтерін
(валюта айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоққа шығаруға болмайды. Жалпы,
кез келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды
орындайтыны немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің қажеті
шамалы, бұл жерде ең бастысы, оның сапасына және басқа институттардан
өзара айырмашылығына мән берген дұрыс.Банктің мәнін
басқа институттардан өзара айырмашылығына байланысты қарастырсақ, банк
ерекше өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын болып саналады. Ежелгі Русьте
кәсіпорын деп қандай да бір іспен немесе қызметпен айналысатын субъектіні
айтқан. Сондықтан да белгілі бір қызметпен айналысатын банк сияқты
субъектіге банк — бұл кәсіпорын деп айту, өзінше дұрыс нәрсе. Мұнымен
біз нүкте қоюға тиіс емеспіз, себебі кәсіпорын — бұл біздің ойымыздағының
бәрін толығымен ашпайды.Сонымен бірге ол дұрыс нақтылауды қажет етеді,
себебі, банк шын мәнінде фабрика да, зауытта емес.Ең бастысы — банктің
өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзара ажыратылатыны, оның
қызметінін, өндіріс саласы емес, айналыс және айырбас саласында жүзеге
асуына байланысты болуы. Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі
материалдық өндіріс сапасының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана
тауар шығармайды, оның тауары ерекше,яғни ақша, төлем құралдары түрінде
шығады.Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан
ерекшелігі оның несие беруінен байқалады. Оның негізгі өнімі несие
болғандықтан, банкті — несиелік мекеме деп атаған.
Сондай-ақ, банк өнеркәсіптік
кәсіпорындардан өзінің эмиссиялау сипатына да байланысты ажыратылады. Ол
тек қана акциялар мен басқа да бағалы қағаздар шығарып қоймайды, сол сияқты
басқа эмитенттердің бағалы қағаздарын есепке алу және
сақтауға байланысты операцияларды жасайды. Банкті сауда, делдал кәсіпорыны
десе болады. Жалпы, банктің саудамен ұқсас болуы кездейсоқтық емес.
Шынында да, банктер де ресурстарды сатып алып, оларды сатумен айналысады.
Сонымен,
қазіргі түсінікте коммерциялық банк — бұл ерекше өнім шығарумен
айналысатын кәсіпорын немесе қолма-қол және қолма-қолсыз ақшада төлем
айналысын реттеуді жүзеге асыратын ақша-несие институты болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы Заңнын, 1-бабына сәйкес, банк - осы заңға сай банктік қызметті
жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.
Банктік қызмет — бұл банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты
қызметті білдіреді. Аталған заңның 30-бабына сәйкес банктік операцияларға
яғни қызметтеріне мыналар жатады:
▪ заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
жүргізу;
▪ жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
жүргізу;
▪ банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың корреспондентік шоттарын aшy және жүргізу;
▪ заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
▪ кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта
санау, айырбастау, ұсату, сорттау, қаптау және сақтау;
▪ аударым операциялары:заңды және жеке тұлғалардың ақшаны
аударумен байланысты тапсырмаларын орындау;
▪ есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін
және өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
▪ заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару
шартымен ақшалай нысанда несиелер беру;
▪ заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент- банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысу
операцияларын жүргізу;
▪ сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша және
оның мүддесіне сай, ақшасын, құйма бағалы металын және бағалы қағаздарын
басқару;
▪ клиринттік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-
ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке
қатысушылардың таза ұстанымын анықтау;
▪ сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған бағалы
қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін керсету,
сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беру;
▪ ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын
мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
▪ төлем карточкаларын шығару;
▪ банкнот пен монеталарды және бағалы заттары инкассациялау және
жөнелту;
▪ шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдасытыру;
▪ төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельден басқаларын);
▪ чек кітапшаларын шығару;
▪ бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
▪ аккредитивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;
▪ ақшалай нысанда орындалуды көздейтін, банктік кепіл-хаттарды беру;
▪ үшінші тұлғаның атынан ақшалай нысанда орындалуды көздейтін
банктік кепілдеме беру.
1.2 Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің даму тарихы Кеңес
үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ, себебі
республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімдері қызмет етті.Осыған байланысты банктік жүйенің тарихы КСРО мен
революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келді. Патшалық
Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, қалалық
банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекемелер кірді.
Ресейдің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық несие
жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша шығарудың
монополиялық құқығына ие болды. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің Мемлекеттік
банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық банктердің салымдары мен
ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық операциялардың
13 бөлігіне жуығын жұмылдырды. Басқа елдердің орталық эмиссиондық
банктеріне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік банкі тек банктерді ғана емес,
сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды да несиелендірді.
1914 жылдың қарсаңында ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен мемлекеттік
қазынашылықтың 791 тіркелген кассасына иелік етті.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз капитал
нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1914 ж. шоғырланудың жоғары
дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік
мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық қоғамдық
банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті адамдарға
қызмет көрсететін несиелік копперация кеңінен танылды. Ол қарыз-жинақ
кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 ж. Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыруда мемлекеттік
монополия қағидасы іске асырылды. Елде Мемлекеттік банк құрылды, кейіннен
жеке коммерциялык және басқа да банктерді ұлтшылдандыру нәтижесінде, бәрі
бір мемлекетке жататын, салалық және аумақтық банктер кұрылды. Банктік
жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен бірге:
кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шетел
капиталының қатысуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер кұрылды. 1922
ж. деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген
несиелік және қарыздық-жинақ серіктестіктері мен олардың одағы
ұйымдастырыла бастады. 1924 ж. ауыл шаруашылық копперацияларына салым
қабылдау, қарыз беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік
операцияларды жүргізу рұқсат етілді. 1926 ж. 1 сәуір қарсаңынды КСРО-да 16
185 серіктестіктер құрылған еді, бұллардың ішінде 2426 – несиелік және
қарыздық жинақ, сондай-ақ 12424 – ауыл шаруашылық серіктестіктері болды.
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру үшін өзара несиелендіру
қоғамы, сонымен бірге, Оңтүстік-Шығыс мемлекеттік-капиталистік акционерлік
банк және шетел капиталының қатысуымен Ресейлік коммерциялық банк құрылды.
Экономикалық социалистік секторының дамуына қарай кооперативтік және жеке
несиелік органдар өз маңызын жоғалтты және қызметін тоқтатты. Ауыл
шаруашылығын ұжымдастыру несиелік кооперацияны қажет етпей, оны 1931 жылы
таратты. Жеке секторды сауда және өнеркәсіп саласынан ығыстыру өзара
несиелендіру қоғамы қызметінің оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік органдар
қызметтері мемлекеттік салалық банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всекомбанк,
Орталык ауыл шаруашылық банк және 1922-1925 жж. құрылған басқа да банктерге
көшеді.
КСРО-да 1930-1932 жж. жүргізілгең несиелік реформаның нәтижесінде жаңа
қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығының несиелендіру банкі – өнеркәсіп және
электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру банкі (Промбанк) болып
қайта құрылды. Ол 1959 ж. КСРО Құрылыс банкі болып қайта ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін қаржыландыру банкі (КСРО Ауыл шаруашылық банкі)
көптеген несиелік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық
банктердің орнына (1959 ж. оның кызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылысбанк
арасында үлестірілді) ұйымдастырылған.
Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекомбанк) жалпы Ресейлік
кооперативтік банк негізінде (1939 ж. Всекомбанк өз жұмысын тоқтатты, ал
оның активтері мен пассивтері 1959 ж. таратылған КСРО Сауда банкіне
берілді) құрылған.
Коммуналдық және тұрғын үй кұрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк) 1959 ж.
таратылды да оның қызметтері КСРО Құрылыс банк пен Мембанк арасында
үлестірілді.
Барлық салалық банктер саланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді
несиелендірумен айналысты. Ал КСРО Мембанкінде халық шаруашылығының барлық
салаларын кысқа мерзімді несиелендіру шоғырландырылды. КСРО Мембанкінің
барлық несие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі ролі одан ары
арта түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу мен ағымдық
шоттары КСРО Мембанкінде шоғырландырылды.
Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк
ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына
бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу
сақталды.
Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын шоғырландыру
қағидасы жүзеге асырылды, соның ішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым немесе мекеме
тек бір банкте ғана есеп айырысу
немесе ағымды шот ұстай алды. Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын
сақтады, несие және қолма-қол ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес
есеп айырысу операцияларын жүргізді.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жж. жүргізілді. Нәтижесінде, КСРО
Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін (Стройбанк) құру негізінде: Өнеркәсіп
құрылыс банкі (Промстройбанк), Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-
әлеуметтік (Жилсоцбанк); КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары
жүйесінің негізінде: Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда (Внешторгбанк) негізінде:
Сыртқы экономбанк (Внешэкономбанк) құрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен
ұйымдарға кассалық және несиелік-есеп айырысу қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол
елдің Орталық банкі деп жарияланды.
КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкіне (Промстройбанк) несиелік саясатты жүргізу,
несиелендіру жүйесінің тиімділігі, сондай-ақ өнеркәсіп, құрылыс, көлік пен
байланыстағы, КСРО Мембанкі жүйесіндегі есеп айырысу сияқты міндеттер
жүктеледі. Банк – шаруашылықтың осы салаларындағы кәсіпорындар мен
бірлестіктердің есеп айырысу, қарыздық және басқа да шоттарын жүргізді.
Осындай кешенді несиелік есеп айырысулар қызметін агроөнеркәсіптік
кешеніндегі кәсіпорындарға – КСРО Агроөнеркәсіп банкі; әлеуметтік және
сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарына – КСРО Тұрғын үй-әлеуметтік
банкі; халыққа қызметті – КСРО Жинақ банкі көрсетті. КСРО Сыртқы
экономбанкі экспорттық-импорттық операциялар бойынша есеп айырысуларды
ұйымдастыру мен жүргізуді қамтамасыз етті.
Мамандандырылған банктердің құрлымын әкімшілік-аумақтық принцип бойынша
кұрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер және облыстарда
банктерді басқару ұйымдастырылды. Банктердің аудандар немесе қала
деңгейінде өз мекемелері болды. Олар алғашында мына принцип бойынша
құрылды: ауданда клиенттері басымырақ болса, онда мамандандырылған
банктердің, осы ауданда бір мекемесі құрылды. Тек КСРО Жинақ банкі ғана
ерекшеленеді, себебі оның мекемелері әр ауданда, колхозда және совхозда
болды.
Мамандандырылған банктердің төменгі буыны (Жинақ банкінен басқалары) өзінің
мамандануына қарамастан, ауданның барлық клиенттеріне қызмет көрсетті.
Негізінен банктердің мамандануы тек басқару деңгейінде ғана көрінді, ал
төменгі мекемелері әмбебап несиелік мекемелерге айналды. Олардың ауданның,
яғни барлық саланың кәсіпорындарына қызмет көрсетулеріне тура келді.
Олар банктердің саны бойынша 4 несиелік жоспарға ие болды. Көрсетілген
банктердің салаларға жатуы, олардың клиенттерінің әмбебаптығымен қарсы
келді, бұл өз алдына ең алдымен несиелік ресурстарды құрумен байланысты
бірқатар мәселелерді тудырды. Бұл қаражаттардың өзара аймақаралық есеп
айырысу жүйесі арқылы банктен бақылаусыз банке тасқындай құйылуымен
күрделене түсті. Әрбір банк өз ресурстары шеңберінде жұмыс істеу үшін КСРО
Мембанкінде ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша банк аралық есеп
айырысуға көшу қажет болды.
КСРО Мембанкінен бөлінген коммерциялық банктер негізінен
мамандандырылғандар ретінде қызмет етті, әр банк белгілі бір салада
(өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда) монополияға ие болды.
Олар өз кәсіпорындарын қаржыландырып, несиелендіріп отырды, көбіне осы
кәсіпорындардың өміршеңділігін, пайдалылығын, негізделгенін ескермей төмен
пайыздармен қаржыландырды. Осы банктердің активтерінде залалды мемлекеттік
кәсіпорындардың уақыты өткен саласыз қарыздардың мөлшері басымырақ болады.
Жалпы алғанда банктердің мамандандырылуы банк жүйесінің жұмысын шатастырып
жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ, несиелік механизмге түбегейлі
өзгеріс енгізген жоқ, керісінше, аумақтырақ және көп бөлімді, шығынды
сипатқа ие болды, алғашқы бөлімнің әлсіреу кезінде бюрократтық аппараттық
жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты. КСРО Мембанкінің ролі әлде қайда
әлсіреп кетті, ол мамандандырылған банктердің жұмысына ықпал ете алмады.Осы
жағдайдан шығудың бір жолы банктік реформаны жүргізу, яғни банк жүйесін
батыстағы үлгідегідей екі деңгейлі жүйеге көшуін жүзеге асыру болып
табылады.Банктік құрылымды қайта құру банк ісіндегі КСРО Мембанкі
монополиясын жоюы керек еді. 1988 жылға дейін КСРО Мембанкі – Орталық,
коммерциялық және инвестициялық банктердің қызметін атқаратын әмбебап
несиелік мекеме болды. КСРО Құрылыс банкінің (Стройбанк) Қазақ
республикалық конторы қалада, өнеркәсіпте, көлік және басқа да шаруашылық
салаларына инвестициялық қызмет көрсетуді жүзеге асырды. Акционерлік
бастамаларда қызмет ететін КСРО Сыртқы сауда банкі (Внешторгбанк)
валютадағы және валютамен жасалатын операцияларға қызмет көрсетті.
70-жыл бойы КСРО-ның банктік жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда катаң
орталықтандыру мен шоғырландыру, несиелік-банкті ықпал ету әдістемелерінде
әкімшілік, өктемдік, ұсақ-түйек регламенттеу, сондай-ақ шаруашылық
органдардың қызметінде де ұсақшыл регламенттеу басым болды. Қалыптасқан
ақша-несиелік қарым-қатынастар тәжірибесі, пайда болып келе жатқан нарықтық
қатынастар шарттарына сай келмеді.
Тұрмысты социалистік тұрғыдан сараптау барысында ғасырлар бойы қалыптасқан
қаржы нарығының институттары мен құралдары мақсатты түрде жойылып отырды.
Утопиялық идеологиялық концепция негізінде үлкен КСРО Мембанкі түріндегі
бір деңгейлі банктік пирамида құрылды, ол өз астына несиелік жүйені
түгелдей басып алды және бәсекелестіктің элементтерін, жарыс пен
тәуекелдікті толығымен жойды.
Өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан бірден
нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік жүйесін
құруға кірісті. 1991 ж. қаңтарында, елдегі банктік реформаның бастамасы
болып табылатын, Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет туралы Заң
қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық баскармалары мен
бөлімшелері бар ҚР Ұлттық банкіне айналды.
Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкі акционерлік-коммерциялық Тұран
банкіне, Агроөнеркәсіпбанк – Қазақстан Республикасы акционерлік-
коммерциялық Агробанкіне, Республикалық Жинақ банкі – ҚР акционерлік-
коммерциялық Жинақ банкіне ауысты. 1993 ж. бұл банктер акционерлік банктер
болып қайта өзгерді, ал Жинақ банкі Қазақстан Республикасы Халықтық банк
деген атқа ие болды.
1989 ж. басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік, жеке
банктер пайда бола бастады. Осы жылы Интеринвестбанк Крамдс банк сияқты
және т.б. коммерциялық банктер құрылды. Қазақстанда КСРОМемлекеттік
банкінің 260, жинақ кассаның 4147 мекемесі жұмыс істеді.
Тек Қазақстан дербес мемлекетке айналғаннан кейін ғана елдің жеке банк
жүйесі құрылды, шетелдік ірі банктердің өкілдіктері ашыла бастады.
(Дүниежүзілік банк, Дойче банк, т.б.) Қазақстанда 1991 жылы басталған Банк
реформасының нәтижесінде қос деңгейдегі банк жүйесі құрылды. Жоғары
(бірінші) деңгейдегі Банк — ҚР Ұлттық банкі. Оның міндеттері, қызметінің
бағыттары, құқықтық мәртебесі және уәкілеттігі ҚР Президентінің “Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы” Заң күші бар Жарлығында (30.3.1995)
белгіленген. Өзге Банктердің бәрі банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейіне
жатады. Көбінесе олар “коммерциялық банктер” деп аталады. Себебі, олардың
жарғылық қорлары мемлекеттік меншіктен шығарылып, жарналық акционерлік
капиталдан құралады. Ұлттық Банк эмиссиялық айналымға ақша шығаруға, реттеп
отыруға құқылы. Сондай-ақ, коммерциялық банктер мен олардың бөлімшелері
үшін міндетті экономикалық нормативтерді белгілейді, қызметтерін бақылайды
және ақша мен алтын қорын сақтайды. Екінші деңгейдегі Банктер халық шарасы
мен халыққа сан-салалы қызмет көрсететін коммерциялық-несиелік мекемелерге
айналдырылған. Қазақстанда алғашқы коммерциялық банктер
(Интеринвестбанк, Крамдсбанк) 1989 жылдан пайда бола бастады. 1992 жылы
олардың саны 232-ге жетіп, 1994 жылы күрт қысқарды. 1999 жылдың
басында Ұлттық Банк пен Үкіметтің арнайы ақша-несие саясатының нәтижесінде
(жарғылық капиталды өсіру арқылы) банктер саны бұрынғыдан да азайып,
олардың өзіндік капиталы 53,7%-ке (41,2 млрд. теңге), активтерінің жалпы
көлемі 10,4%-ке (186 млрд. теңге) жетті. Депозит көлемі ұлттық валюта
есебінде 22 млрд-тан асты. Ұлттық Банктің перспективалық жоспарында
банктерді одан әрі шоғырландыра түсу көзделген. Осыған орай олардың
жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін 300 млн. теңгеге жеткізіп, оны
бірте-бірте 1 млрд. теңгеге дейін өсіре беру межеленген. Қазақстандағы
екінші деңгейдегі банктердің ең ірілері қатарынаҚазкоммерцбанк,
Қазақстанның халықтық банкі, Тұранәлембанк, т.б. жатады.
Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасқан алғашқы кезеңдерiнде сауатты,
кәсiпкерлiк деңгейi жоғары, бiлiктi мамандардың болмауы, банк саласының
қызметiн реттейтiн заңнамалардың толық жетiлмеуi банк қызметiн жүзеге
асыруда көптеген қателiктер жiберiп, банктердiң жабылып қалуына тiкелей
себебiн тигiздi.
Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банк жүйесiнiң қалыпты қызмет
етуiн қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында ''Заң күшi бар
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына өзгерiстер мен толықтырулар
енгiзу туралы''; 1998 жылдың 28 сәуiрiнде ''Қазақстан Республикасында
векселдер айналысы туралы''; 1997 жылдың 11 шiлдесiнде ''Банк қызметiнiң
мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы'' бiрқатар заңдары қабылданды.
1995 ж. Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудың бағдарламасын жүзеге
асыру, осы жүйедегi орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның
мақсаты мен мiндетi тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен
бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банкi ретiнде атқарған қызметi барысында
жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық
экономикаға сай келетiн ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу
мiндеттерiн жүктедi.
Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi
деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап
өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген
сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң
сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер
банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң,
олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi.
Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi
ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық
банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере
алмаған банктер жабылып қалып жатты.
Банктердің және тауарлы –ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи тұрғыдан
қатарлас жүрді және олар бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Банктер халық
шаруашылығы қызметтінің бардық деңгейіндегі басқару мен тікелей байланысты
болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдесіне қатысушылардың экономикалық
мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылды. Осы кезде банктер қаржылық
делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдардың халықтық жинақтарын
және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқада бос ақша қаражаттарын
тарта отырып қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп
айырысу жүргізеді және экономика үшін көптеген қызмет көрсетеді, соның
арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық өнімнің айналысына тікелей
ықпал етеді.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық, ауданаралық
үйлестіру мханизімін қамтамасыз ету арқылы маңызда халықшаруашылығы
қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады. Өз
қызметінің үрдісінде олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар мен
міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк
депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға
жаңа талап қойды. Осы жаңа міндеттемелер мен талаптарды жасау үрдісі
қаржылық делдалдықтың негізін құрайды. Несие беруші қарыз алушыға және
соған қатысты қаржылық институттар қызметінің қозғалысы орын ауыстыруы,
қаржылық ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.
Әр түрлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша
қаражаттарының тобын құрайды және де оларды жұмыс істеп тұратын капиталға
айналдырып, әр түрлі шарттардағы несиеге деген талаптарды қанағаттандыра
алады.
Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық несиелік қызмет көрсетуін
ұйымдастыру және несиелік жүйенің қызмет етуі шаруашылық құрылымдардың
дамуында маңызды роль атқарады.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық қаржылық
капитал арқылы нарықты басқарады. Олар тек делдалдық қызметтен шығып, ұдайы
өндірістің барлық фазасынын аясына ғана кіреді. Несиелік жүйе ертегідей
күшке ие бола отырып нақты өндіріске ең қауіпті түрде араласуы
мүмкін Банктер өз қызметтерін орындау кезінде функционалдық (экономикалық),
салалық (министерствовалар, компания, фирмалар) және аумақтарды (
жергілікті орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланысты жұмыс
істейді.
2-Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуын талдау және жетілдіру
жолдары
2.1 Орталық банк оның қызметтерін талдау және жетілдіру жолдары
Ұлттық банкінің республикадағы банк жүйесінің жоғары
(бірінші) деңгейіндегі банк,өз қызметін Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі туралы Заң күші бар Жарлығы бойынша жүргізеді және осы Жарлыққа сай
Президентке есеп береді. Сонымен қатар Ұлттық банк өз қызметінде Қазақстан
Республикасының Конституциясын және басқа заңдарды, халықаралық шарттар мен
келісімдерді басшылыққа алады.
Ұлттық банк — заңды тұлға, дербес балансы бар, өзіне тікелей бағынатын
төменгі бөлімшелері мен бірге біртұтас орталықтандырылған құрылым,іс-
әрекетін толық шаруашылық есеп негізінде жүргізеді.Әр түрлі салық
жинаудан,баж салығын және кеден салығын төлеуден босатылады. Ол
республиканың кез келген жерінде және одан тыс жерлерде өзінің басқармасын
және басқада бөлімшелерін ашуға құқығы бар. Өз жұмысын үкіметпен келісіп,
үнемі кеңесіп жүргізеді.Үкімет Ұлттық банктің міндеттемелері бойынша
жауапты емес,дәл сол сияқты,егер өзіне белгілі бір жауапкершілік алмаса,
Ұлттық банк те үкіметтің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.Үкіметтің
өкілдік және атқарушы органдарының Ұлттық банк пен оның құрылымдық
бөлімшелерінің заңды қызметтерін атқаруға араласуға құқы жоқ.
Орталық банктiң қызметтерi:
- ежелден қалыптасқан мемлекеттiк өкiлi ретiнде заңды түрде банкнота
шығару;
- орталық банктiң ақша несие реттеу қызметi ол экономиканы ақша несие
айналымына әсер ету жолымен реттеу, яғни өкiметтiң экономикалық саясаттың
құрамдас элементi;
- орталық банктiң сыртқы экономикалық қызметi. Мемлекеттiк валюталық
саясатын жүргiзетiн және валюталық бақылау органы болып табылады.
- орталық банктiң банк iсi қызметi- негiзгi клиентi коммерциялық банкер
(бұл дегенiмiз коммерциялық банктерден айырмашылығы);
- орталық банк үкiмет банк iсi қызметi. Ол әрi кассирi, несие берушiсi,
қаржылық кеңесшiсi;
Мемлекеттiк борышты басқару деп- орталық банктiң зайымдарын орналастыру
және конверсия операциясын жүргiзу.
Орталық банктiң операциялары:
Олар екi түрге бөлiнедi: актив-ол осы қаражатты орналастыру операциялары.
Пассив- ол операциялар банктiң ақша қаражатын тартып банктер ресурстарын
құру операциялары.
Сонымен:
- мемлекет орталық банкпен тығыз байланысты. Оның саясатына шексiз ықпал
етедi;
- орталық банк- ол дербес заңды тұлға;
- ақша несиелiк валюталық тұрақтылықты сақтаудағы iс-әрекетiнiң
тиiмдiлiгiне қажеттi жағдай жасау;
- өкiметтiң экономикалық саясатының негiзгi элементi ақша несиелiк қаржы
саясатын орындау орталық банкiнiң қызметiнiң түйiнi болады.
Орталық банктiң мiндетi- ол Ұлттық ақша өлшемiнiң төлем қабiлеттiлiгiмен
валюталық курсын банк жүйесiнiң тиiмдiлiгiмен сенiмдiлiгiмен қамтамасыз
ету.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы Республика
Президентiнiң 1995 жылғы 31-шi тамыздағы заң күшi бар жарлығында
Қазақстандағы жоғарғы деңгейлi банк жүйесi бар дедi. Олар:
Ұлттық банк- мемлекеттiк орталық банк.
Басқа барлық банктердi заңда төменгi деңгейлi банк деп жазылған.
Ұлттық статистика көрсеткiшi бойынша 2011 жылдың басында 55 екiншi деңгейлi
банк анықталған. Оның iшiнде бiреуi мемлекеттiк, бiреуi мемлекет аралық 22
шетелдiк қатысуымен, 17 шетел өкiлдiгi ашылған. республикада тiркеуден
өткен 44 ломбард, 7 несиелiк серiктестiк және кейбiр банктiк операция
жүргiзетiн 46 мекеме бар.
Қазақстан Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы заңдарының негізінде өзінің
қызметіне қарай Ұлттық банк берген лицензия негізінде кейбір банктік
операция түрлерін жүргізетін барлық банктердің ,банктік емес қаржы
мекемелерінің міндетті түрде орындауы үшін нормативтік актілер шығарады.Ол
нормативтік актілер "Қазақстан Ұлттық Банкінің хабаршысының", "Вестник
Национального Банка Казахстана" атты қазақ және орыс тілдерінде шығатын
ресми басылымдарда жарияланады.
Ұлттық банктің негізгі міндеті — ұлттық валютаның ішкі және сыртқы
тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Сондықтан ол:
• ақша айналымы,несие,банктік есеп айырысу мен валюталық қатынастарды
ұйымдастырады;
• ақша,несие және банк жүйелерінің тұрақты қызметін қамтамасыз етеді;
• несие берушілер мен салымшылардың ,сондай-ақ шетел валютасын сатып алу-
сату және басқа ұйымдардың мүддесін қорғау және олардың жұмысын бақылау
сияқты мемлекеттің экономикалық саясатын жүргізеді.
Ұлттық банктің алға қойған міндеттері және оның атқаратын қызметтері:
Біріншіден,Қазақстан Республикасында мемлекеттік ақша-несие саясатын
жүргізу, яғни Ұлттық банк айналымдағы ақша массасының көлемін реттеумен
және ресми проценттік мөлшердің деңгейін өзгертумен шұғылданады.Егер ақша-
несиелік реттеу әдісімен инфляция деңгейін тежеу мүмкіндігі болмаған
жағдайда Ұлттық банктің несие салымдарын шектеуге және банк операциялары
бойынша проценттік мөлшерді өзгертуге құқығы бар. Сондай –ақ алты айға
дейінгі мерзімге шығарылған бірінші кластық жай және айналмалы
вексельдерді,чектерді сатып алып және қайта сатады.
Ұлттық банк өзінің бағалы қағаздарын шығарады, сонымен қатар мемлекеттік
бағалы қағаздарды, облигацияларды, депозиттік сертификаттарды, дисконттық
және өтер мерзімі бір жылға дейінгі проценттік бағалы қағаздарды сатып алу
және сатумен шұғылданады.Ұлттық банкте сақталатын міндетті резервтердің
нормативін белгілеп, айналымда жүретін төлем құралдарының түрлерін
анықтайды.
Екіншіден, Қазақстан Республикасында қолданылатын банкнота және монетаны
(теңге мен тиынды) эмиссиялау.Ол үшін Ұлттық банк номиналдардың
құрылымын,теңге мен тиындардың пішінін (дизайн), олардың қажет мөлшерін
анықтап,дайындығын қамтамасыз етеді.
Ұлттық банктің қолма қол ақша қаражатын шығаратын,теңге мен тиынның қолма-
қол ақшасыз эквивалентін алып сату арқылы айналысқа түсуді ұйымдастыратын
айырықша құқығы бар.Сондай-ақ қолданылған ақша белгілерін айналымнан
шығарып,оларды жаңасымен айырбастап,тозығы жеткендерін жоюмен шұғылданады.
Үшіншіден, банктердің банкісі қызметін атқару. Ол үшін Ұлттық банк
республикадағы қайта қаржыландыру жүйесін ұйымдастырып,бірінші класты (
жоғары өтімді,қауіпсіз) бағалы қағаздармен және басқа активтермен
қамтамасыз етілген несиені алты ай мерзімге береді.Ұлттық банк- екінші
деңгейдегі банктер үшін соңғы сатыдағы несие беруші.Несиені ұлттық
валютамен де, шетел валютасымен де, сондай-ақ қамтамасыз етілген,немесе
қамтамасыз етілмеген несиені Ұлттық банктің басқармасы белгіленген
тәртіппен және мерзімге береді.Қазақстан Республикасындағы есеп айырысу
формалары мен тәртібін анықтап,қазақстандық теңгемен жүргізілетін
банкаралық есептесуді өз уақытымен және тоқтаусыз жүруін қамтамасыз ететін
төлем жүйесінің қызметін ұйымдастырады.
Төртіншіден,үкіметтің және мемлекеттік органдардың банкі және агенті
қызметін атқару үшін кепілшісі үкімет болған республиканың ішкі және сыртқы
қарызын өтеуге қатысады, Қаржы министрлігінің шоттары бойынша дебеттік
қалдықты (сальдо) болдырмау үшін қажетті іс-шараларды қабылдайды.Қаржы
министрлігімен келісілген шарт негізінде мемлекеттік бағалы қағаздарды
орналастырып,олардың депозиторлық ісін жүзеге асырады.
Бесіншіден,банктердің ісін бақылау және қадағалау қызметі. Ол үшін
Қазақстан территориясында,сондай-ақ одан шет жерлерде банктермен олардың
филиалдарын ашуға рұқсат және банктік операциялар жүргізуге лицензия
береді.Барлық банктер,банк емес қаржы мекемелері және олардың клиенттері
міндетті түрде орындауы үшін банк ісі,есептеу,есептесу,валюта операцияларын
жүргізу мәселелері бойынша нормативтік актілер шығарып,олардың орындалуын
қадағалайды.
Банктердегі бухгалтерлік есеп айырысудың ,бухгалтерлік,банктік және басқа
есептің мерзімін,формасын,тәртібін және әдісін бекітіп, сондай-ақ олардың
орындалуын бақылайды. Банктер мен олардың филиалдарының қызметін жергілікті
жерде немесе аудиторлық ұйымдарды шакырып бакылайды. Ұлттық банк өзінің
бақылау қызметін атқару үшін банктердің балансын, есебін және басқа
құжаттарын тексереді.
Алтыншыдан, валюталық реттеу және валюталық бақылау қызметі. Оны атқару
үшін Ұлттық банк шетел валютасының және шетел валютасындағы бағалы
қағаздардың айналым аясын және тәртібін белгілеп, шетел валютасымен
жүргізілетін операцияларға қажетті кезде, оның ішінде проценттік мөлшер
деңгейіне шектеу қояды.
Резиденттер үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz