Сыныптан тыс жұмыс барысында тәрбиенiң рөлi

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кiрiспе
I. Тәрбиелік жүйе ұғымы мен тарихы
1.1. Тәрбие жұмыстарының негізгі формалары
1.2. Сыныптан тыс жұмыс барысында тәрбиенiң рөлi
II. Тәрбие жұмысын жоспарлау технологиясы.
2.1. Тәрбие жүйесін жоспарлаудың ерекшелігі
2.2. Оқушыларды тәрбиелеуде жаңа әдiстердi пайдалану
Қорытынды

Кіріспе

Тəрбие əдістері – бұл тəрбие көздеген мақсатқа жетудің жолдары,
тəсілдері. Мектеп тəжірибесіне орай əдістердің жəне бір анықтамасы –
қажетті сапаларды қалыптастыру мақсатымен тəрбиеленушілердің санасына,
еркіне, сезіміне жəне қылық-əрекетіне ықпал жасау тəсілдері.
Əдістер түрі сан-алуан да шексіз көп. Ал оның нақты көрінуі өз
шəкірттерінің білімдік күш-қуаты мен жалпы мүмкіндіктерін жете танып,
оларды өтілетін материал сипатына байланыстырып жəне басқа да көп оқу
жағдаяттарын зерделі саралай білген педагог əрекетіне тəуелді. Қай тұлға,
қанша тұлға араласса, əдіс формасы да сондай əрі сонша – бұл заңдылық.
Əлбетте, əдістердің бəрі бірдей тиімді деп айту қиын. Ол үшін сол əдістің
түзілу, қолдану жағдайларын білу қажет. Нақты мақсатқа байланысты
дайындалған көп əдістердің ішінен біреуі ғана тиімді болуы мүмкін. Тəрбие
тəжірибесі алдымен ежелден келе жатқан дəстүрлі əдістерге арқа сүйегенді
тəуір көреді. Алайда, көптеген жағдайларда олардың да тиімсіз болып
қалатыны бар, сондықтан да тəрбиеші əрдайым тəрбиенің нақты шарттарына сай
келер көздеген мақсатқа үлкен үнем жəне мол табыспен, жылдам жеткізетін
жаңа əдістерді іздестіруге мəжбүр. Тəрбие əдістерін құрастыру, таңдау жəне
дұрыс қолдану – педагогикалық шеберлік шыңы.
Тəрбие тəсілі – жалпы əдіс бөлігі, нақты жақсаруға жеткізетін жеке əрекет.
Көркемдеп айтатын болсақ, тəсіл- оқытушының өз шəкірттерімен бірге мақсатқа
тезірек жету үшін таптап өткен соқпағы. Егер осы тəсілмен басқа да
оқытушылар пайдалана бастаса, тəсілдер уақыт озуымен даңғыл жолға -
əдістерге айналады. Əдістер мен тəсілдер байланысының тығыз екені осыдан
көрінеді. Тəрбие жеке ықпалдарды байқатса, құрал-жабдықтар тəсілдердің
жиынтығынан құралады. Мысалы, еңбек –тəрбие құралы, ал көрсету, еңбекті
бағалау, жұмыс қателігін білдіру –тəсілдер. Сөз (кең мағынада) – тəрбие
жабдығы, ал ілікпе сөз, əзіл ескертпе, ескертпе теңеу – осы жабдық
құрамындағы тəсіл. Бұл тұрғыдан кейде тəрбие əдісін көзделген мақсат үшін
қолданылатын тəсілдер мен құрал-жабдықтар жүйесі деп те атайды.
Əдіс баламалары өте көп. Олар арасынан мақсаттар мен нақты жағдайларға сай
келетіндерін таңдап алу үшін оларды қандай да бір ретке келтіріп,
топтастыру, яғни классификациялау қажет. Əдістер классификациясы дегеніміз
қандай да белгісі бойынша бір топқа келтірілген əдістер жүйесі. Осы
классификацияға арқа сүйеп, педагог барша жүйені анық білуімен бірге оның
қажеті мен өзіне тəн сипаттарын тереңірек түсінеді.
Тəрбие əдісі- көп өлшемді құбылыс, оның жүйелесуіне негіз болар белгілер
сан-алуан. Солар арасында аса танымал болғандарын атап өтейік. Сипаты
бойынша əдістер – сендіру, жаттықтыру, мадақтау жəне жазалау. Мұндағы
сипат мəні – əдістің бағыт-бағдарын, қолдану аймағын, ерекшеліктерін жəне
т.б. білдіреді.

I. Тәрбиелік жүйе ұғымы мен тарихы

1.1. Тәрбие жұмыстарының негізгі формалары

Тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты,
жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға
меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын
қоғамдыдтарихи өмірде жинаңталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие
процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды
дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі
түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси
және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардың өмір сүру
тәртібін меңгереді.
Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу тәжірибелерін қорытып, тәрбиелеу және
дамыту үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Қорыта айтқанда, тәрбие - қоғамның тарихи әлеуметтік-экономикалық
жағдайларынан туатын объективтік процесс. [1.12б]
Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға тиіс.
Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.
Мақсат дегеніміз - бір нәрсеге ұмтылу, іске асыру. Бұл тұрғыдан
алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін
тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау. Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі
мемлекеттің саясаты мен экономикасына тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір
мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері
дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста ересектер балаларды еңбекке
дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын үйретті. Таптық қоғамда
тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі мақсатына айналды. Құл иеленуші
қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс құралдары (жер, еңбек құралдары) - құл
иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тәрбиенің мақсаты құл иеленушінің
мүддесіне бағындырылып, балаларды басқыншылық соғыс өнеріне тәрбиеледі.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудық нақтылы
мәселелері мен әдістері қарастырылады. Мұғалім қандай адамды
қалыптастыратынын дәл білуі керек. К.Д.Ушинский өз қызметінің айқын
мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс материалдарын бір жерге үйіп тастап,
одан не алғысы келетінін білмейтін архитектормен салыстырады. Тәрбиеші жас
ұрпаққа берілетін білім, іскерлік, дағдыны, тәрбиелейтін сезімді біліп,
жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын жүргізеді.
Я.А. Коменский "Тәрбие мақсаты және міндеттері, маңызы, жүзеге асыру
жолдары адамның қоғамда алатын орнымен анықталу керек", "Келесі ғасырдың
қандай болатындығы сол ғасыр үшін тәрбиеленген азаматтарға байланысты.[3.3-
4б]
Дүние - аналардың көптігімен бақытты" - деген ойлар айтты. Осы
ойларын "Ана мектебінің" кіріспесінде өрбітеді. "Тәрбие - адамды
қалыптастыратын және жетілдіретін үйлесімді процесс" - деп Коменский тәрбие
мақсатын төмендегідей негізгі элементтерге бөлді:
• адамға барлық заттарды білгізу -"ғылыми білім";
• заттардың және өзінің қожасы ету - "адамгершілік";
• құдайға, заттарға құлшылық ету - "діни тәрбие";
• тән саулығы - "дене тәрбиесі".
И.Г. Песталоцци тәрбиенің мақсаты балаға бастауыш білім, еңбек, ақыл-
ой, дене тәрбиесін беріп, жан-жақты және үйлесімді дамыту деген.
Неміс педагогы А. Дистервег педагогикалық мәселелерді шешудегі сословиелік
және шовинистік саясатқа қарсы күресіп, "Мектептің міндеті - адамзатты және
өз халқын сүйетін саналы азаматтарды тәрбиелеу" - деген.
К.Д. Ушинский тәрбиенің мақсаты қоғамға пайдалы, адамшылығы бар адамды
тәрбиелеу деген. Ол адамгершілік тәрбиесін ақыл-ой, еңбек тәрбиесімен тығыз
байланысты қарастырады. П.П.Блонский тәрбие мақсаты балаға жалпы
адамзаттың және ұлттың мәдениетті меңгеруге көмектесу, жеке тұлғаның жалпы
адамзаттық идеалдарын қалыптастыру деген. 1941-1990 жылдардағы
педагогикалық әдебиеттерде "жан-жақты даму" ұғымына ақыл-ой, политехникалық
оқу және өндірістік еңбек, адамгершілік тәрбиесі, дене және эстетикалықт
әрбие салалары енгізілді. А.С.Макаренко тәрбиенің мемлекеттік міндеті
негізінде педагогикалық міндет қойып, педагогтардың жұмысын бақылауға алуға
болатындығын атап көрсетті. Ол "Тәрбиенің негізгі мақсаты баланы жан-жақты
дамыту" - деген ұсынысты қолдады, В.А.Сухомлинский оны жүзеге асырды.
Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымына да қойылды. Ұлы ұстаз Әбу
Насыр әл-Фараби "Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз
берілген білім - адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат
әкеледі"-деді.
Ы.Алтынсарин - "өмірдің негізгі мәні — еңбек, ол адамның адамгершілік
қасиетін мәртебелендіреді, өмірдің шын қадірін тек еңбексүйгіш адам ғана
түсіне алады. Мәнсіз еңбек, мағынасыз бейнетқорлық адамның жігерін
мұқалтады, өз еңбегінің қызығын, рақат-ләззатын көре білу - кісіліктің
басты белгісі"-деген. Абай Құнанбаев талап, еңбек, терең ой, қанағат,
рақым сынды жеке тұлғалық жақсы сапаларды қалыптастыру мақсатын қойып,
өсек, өтірік, маңтаншақтың, еріншектік, бекер мал шашпақ сияқты зиянды
әдеттерді жоюға шақырады.М.Жұмабаев "Көркем денелі, түзу ойлайтын, дәл
пішетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден,
ляззат алып, жаны толқынарлық болса, баланың дұрыс тәрбие алып шын адам
болғандығы" – деп жазды. Мәтжан Мақсымұлы Тілеужанов өзінің "Қазақ
тағылымы" атты монографиясында (1994) қазақ тағылымының негізгі бағыттарын
атап көрсетті. Олар: ар-ождан тазалығын сақтау; ақыл-ойлы, парасатты болу;
барлық әрекетінен, сөйлеген сөзінен, қарым-қатысынан, көзқарасынан ғибрат
иісі аңқып тұру; ерте тұрып, кеш жату; аз сөйлеп, көп тыңдау; иманды,
инабатты, қайырымды болу; жас ұрпаққа тәрбие беруден жалықпау; халық
дәстүріне берік болу; оны жаңарту; әдет-ғұрыпта жоқ нерселерден аулақ
болу; сегіз қырлы, бір сырлы болу; халқының рухына кір салмау; ел берекесін
сақтап,оның баюына үлес қосу.[4,55б]
Сонымен дәстүрлі педагогикада жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі мақсаты "жан-
жақты үйлесімді дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру" - деп жазылды. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы "Мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы
балалардың тәрбие тұжырымдамасы" халықаралық адам құқығы туралы нормаларға
сәйкес жазылған.
Қазақстан Республикасында халыққа білім, тәрбие берудің Негізгі
мақсаты-Қазақстанның егемендігін қамтамасыз ететін, оны бүкіл дүние жүзіне
мойындататын, онымен тең қарым-қатынас жасап, Қазақстандық патриотизмді,
саяси бостандықты қамтамасызыз ететін нарықтың іргетасын қалап,
экономикалық бостандыққа қол жеткізетін, жан-жақты дамыған адамдарды
тәрбиелеу.
Тәрбиенің мақсатынан келесі міндеттер туындайды.
Дүниетаным - тәрбиенің маңызды міндеттерінің бірі. Дүниетаным -
адамның табиғат пен әлеуметтік орта, қарым-қатынас, іс-әрекетінің бағыты
туралы көзқарастары. Дүниеге көзқарас ғылым негізінде дүниенің даму
заңдылықтарын танып білу. Тәрбиенің түрлеріне тоқталатын болсақ, келесі
тәрбие түрлерін атап өтуге болады:
Ақыл-ой тәрбиесі - оқушылардың ойлау қабілетін, дүниеге ғылыми
көзқарасын қалыптастыру, ғылыми білім жүйесін меңгерту. Ақыл-ой тәрбиесінің
басты міндеттері: оқушыларды табиғат және қоғам жайындағы ғылыми
білімдермен қаруландыру; ойлау қабілеттерін жетілдіру арқылы (абстракттілі,
ой операциялары талдау, синтез, салыстыру, жинақтау, саралау, т.б.) таным
іс-әрекетін (іскерлік, дағды, бақылау, жазып алу, өзін-өзі бақылау,т.б.)
дамытып, ғылыми көзқарасын қалыптастыру.[5,24-25б]
Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері: гуманизм, адалдық, батылдық,
төзімділікті қалыптастыру; адамға сүйіспеншілік, құрмет, қайырымдылық
сезімін дамыту; оқушыларды өз міндетіне, өзгенің мүддесіне байыпты қарауға
үйрету; өз Отанын сүюге, ұлттар достығын құрметтеуге тәрбиелеу;
Еңбек тәрбиесінің негізгі міндеттері:
а) оқушыларды іскерлікке, еңбек дағдысына үйрету;
ө) оқушыларды халық шаруашылығының басты салаларымен, еңбек түрлерімен
таныстырып, мамандықтаңдауға тәрбиелеу;
б) озық еңбек дәстүріне тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбие міндеттері:
• бейнелеу өнері (кескіндеме, графика, мүсін) көркемөнер шығармашылығы
(көркем өдебиет, музыка, театр, кино) арқылы баланың сезімдері мен
талғамдарын дамытып, сұлулық туралы ұғымдарын қалыптастыру
• эстетикалық құралдарды пайдалануға дағдыландыру.
• әсемдікке үлесін қосуға тәрбиелеу.
Дене тәрбиесі міндеттері: оқушылар ағзасын дамыту; жастарды еңбекке,
Отанды қорғауға даярлау, төзімділікке, батылдыққа, ептілікке,
іскерлікке,тәрбиелеу.
Тәрбие процесінің мәні - баланың ұжым және қоғаммен қатынастарының
жүйесін құру, педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін
талдау, жоспарлау жұмысын реттеу; Тәрбие процесінің жобасын құру және
жүзеге асыру; тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу;
қорытынды, есепке алу және бақылау.
Тәрбие диалектикасы сыртқы ықпалдық (объективті) адам санасына
(субъективті) өтіп, іс-әрекет барысында көрінетін құбылыс. Адамның қоғамдық
мәнінің қалыптасуында әлеуметік іс жағдай маңызды рөл атқарады.
Тәрбие процесінде адамның қоғамдық мәнінің қалыптасуына сыртқы және ішкі
қарама-қайшылықтар ықпал етеді.
Сыртқы қарама-қайшылықтар:
• Қоғамдық ережелер мен адамдардық тәртібі арасындағы сәйкессіздік.
• Мұғалімнің талабымен оқушының тәртібінің арақатынасы.
Ішкі қарама-қайшылықтар:
• Тәрбиешінің талабы мен тәрбиеленушінің мүмкіндігінің ара- қатынасы.
• Тәрбиеленушінің қажеттіліктері мен қанағаттандыру тәсілдерінің ара
қатынасы.[6,22б]
Тәрбиенің негізгі зандылықтары. Педагогикалық құбылыс пен үрдіс
арасындағы байланысты заңдылықтар деп атайды.
1.'Тәрбиенің қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына, демократиялық
принципті іске асыруына, адам құқығын қорғау мәселелеріне тығыз
байланыстылығы.Осы заманғы тарихи жағдайларға байланысты халықаралық
қауымдастық дүниежүзі тарихында халықаралық стандарт болып табылатын жалпы
адамзаттың құндылықтар мен адамның негізгі құқығы, бостандығы ашылып
көрсетілген ("БҰҰ адам құқығының жалпыға бірдей декларациясы" "Бала
құқығының Конвенциясы") құжаттарын жасады. Олар осы заманғы тәрбие теориясы
мен әдістемесіне, тәрбие мұраттары мен рухани құндылықтарға жаңаша бағыт
береді. Қазақстан Республикасының "Білім туралы" (1999) Заңына сәйкес бұл
құжаттар еліміздің білім саласындағы мемлекеттік саясатының негізі болды.
2. Тәрбиенің оқыту мен білім берудің сапасына байланыстылығы.
Оқыту - тұлғаны қалыптастырудық құралы. Тәрбиенің мазмұны, түрі және әдісі
тәрбиеленушілердің даму дөрежесіне байланысты іріктеледі.
3. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу бірлігі. Жеке адамның дамуы мен
қалыптасуында белсенділіктің рөлі зор. Іс-әрекет барысындағы белсенділіктің
түрлері: қарым-қатынас белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу
белсенділігі.Қарым-қатынас белсенділігі тұлғаның мінез-құлқын, жүріс-
тұрысын қалыптастырады.Таным белсенділігі - заттар мен құбылыстардың мәнін,
ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарды терең түсінуге, оны тәжірибеде қолдана
білуге үйретеді. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным
белсенділігінің дамуына бағыт беріп отырса, онда олардың талпынғыштық және
бақылағыштық қасиеттері қалыптасады.
Өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі - тәрбиеші өзін-өзі тәрбиелеуге баланың
ынтасын оята алғанда тәрбие жұмысы нәтижелі жүреді.
Тәрбиенің принциптері:
Принцип дегеніміз - адамның іс-әрекетінде басшылыққа алатын алғы шарты,
негізгі ережесі. Бүгінгі күннің талабына сай ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын,
әдіс тәсілдерін және ұйымдастыру жүйесінің іргетасын қалайтын негізгі
қағидалар:
1.Тәрбиенің идеялылығы мен мақсаттылығы. Тәрбиенің негізгі мақсаты - дені
сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті,
парасатты, ар-ождан мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттері
қалыптасқанадамдытәрбиелеу. Мектептің бүкіл іс-әрекеті, қоғамдық өмірі
осыған қызмет етуі керек.
2. Жас ұрпақты іс-әрекет пен қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу - балаларды
ақыл-ой әрекетімен қатар іскерлік пен пысықтыққа машықтандыру, өнімді еңбек
етуге бейімдеу, ата-ана мен бала, Тәрбиеші мен тәрбиеленуші, үлкен мен кіші
арасынғы қарым-қатынасты өзара сенімге, қайырымдылыққа, имандылыкқа, бір-
біріне сый-құрметпен қарауға негіздеу, тәрбие барысында психологиялық
жайдарылық, үйлесімділік ахуал туғызу, жас азаматтың өзіне сенімін арттыру,
қамқоршылық сезімін дамыту.
3.Тәрбие барысында жеке тұлғаға қойылатын талап пен көрсетілетін құрметтің
бірлігі. [7,35б]
Жаңашыл ұстаз Құмаш Нүрғалиев "Мұғалім мен оқушы арасында үзілмейтін
алтын желі болуы тиіс. Ол баланың ұстазына деген сенімі, мұғалімнің баланы
сүюі" – деген болатын. Тәрбиеленушіні құрметтеу және оған талаптар қою -
баланың мықты және нашар жақтарын біліп, оның өсуіне қажетті жағдайлар
жасау. Талап қоюдан оқушыға құрмет, күші мен қабілетіне сенім көрінеді.
Мұғалім оқушы бойынан рухани қасиетті жобалап, оған сүйеніп, оқушының
өзтәжірибесін дамытуына көмектесу керек.
Тәрбиелік ықпалдардық тізбектестігі, жүйелілігі, үздіксіздігі.
Тәрбие тәжірибесі балаларға қойылатын талап пен педагогикалық ықпал бірлігі
қажет екенін дәлелдеді.Ұрпақ тәрбиесінің нәтижелілігі - тәрбие
мекемелеріндегі талаптың бірлігі, іс-әрекеттің сабақтастығы.
Оқушылардың жас және жеке ерекшелігін есепке алу.
Оқушылардың жеке ерекшелігі - денсаулығы, ақыл-ойы, адамгершілік
қалыптасуы, сыртқы әсерлерге жауабы, қабылдауы, т.б. Біреулері өзінің
байсалдылығымен ескертулерді дұрыс қабылдаса, кейбіреулеріне керісінше әсер
етуі мүмкін, сондықтан оқушылардың тәрбиелік дәрежесін дер кезінде анықтап
отыру қажет. Тәрбие жұмысының барлығы білім мен сенімнің, сөз бен істің
үздіксіздігі негізінде құрылады.
Бала - педагогикалық қамқорлықтың ең жоғары мақсаты. Баланың ішкі
мүмкіндіктерінің ашылуы адамдардық сүйіспеншілік сезімі мен қарым-
қатынасына байланысты. Баланы тең адам санап, оған еркіндік бергенде ғана
ол өз пікірін ашық айта алады, үлкендердің балаға деген құрметі олардың
сенімін арттырады. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік санасы жаңа
қалыптасып келе жатқандықтан, олар негізінен мұғалімнің ықпалында болады.
Жасөспірімдер жедел дамып келе жатқандықтан тәрбиесі бірқалыпты жағдайға
ауысып, өзін-өзі тәрбиелеуге қажеттілігі артады.
Баланы ұжымда, ұжым арқылы тәрбиелеу - тәрбие жұмысындағы жетекші
принциптердің бірі. Мұны екі түрлі көзқарас тұрғысынан қарау керек.
Бірі - ұжымдық тәрбие қоғамның негізгі қаруы. Бала берік ұйымдасқан,
ынтымақты, өлеуметті, рухани таза ұжымда болуы қажет.
Екіншісі - тәрбиеленушінің педагогтың ықпалымен, көзқарасымен
шектеліп қалмауы. Педагог - тәрбиеші қосарланған ұғымына А.С.Макаренко
қарсы болып, оны ұжымның жан-жақты тәрбиелік әсерімен бекітуді ұсынған.
Бірлескен іс-әрекетте, орынды ұйымдастырылған ұжымдық жұмыстарда өзара
тәуелді, жауапкершілікті қатынастар туындайды, баланың тәжірибе және
ұжымдық өмір дағдыларын жинау процесі жүреді.
Тәрбие процесінде мұғалім, мектеп, отбасы және қоғамдық ұйымдардық күш-
қуатын үйлесімді педагогикалық бірізділікке бағыттау.[8,102б]
Тұлға өзін өмірде сирек кездесетін ерекше феномен деп қарайды. Бұл
принцип мектеп мұғалімдерінің, отбасының және қоғамның педагогикалық күш-
жігерінің бірлігімен қызмет етуін қажет етеді. Бала тәрбиесінде отбасының
рөлі көп жағдайда жаңа әлеуметтік қатынастарға байланысты. Ол ата-аналар
мен мектептің және қоғамның арасындағы нарықтық еңбек жағдайында қатасады.
Отбасындағы тәрбиеге көмек ретінде елімізде демеушілер мен қайырымдылық
жасаушылар, әлеуметтік құқық қорғау бөлімдері мен қамқорлық қорғау
кеңестерінің жұмысы да ұмытылуда.
Тұлғаның сапаларын қалыптастыру бір мезгілде, кешенді түрде
жүргізілетіндіктен, педагогикалық ықпал да кешенді сипатқа ие болуы тиіс.
Жасөспірімдердің өздеріне сын көзбен қарамауы, жауапкершілік сезінбеуі ата-
аналары мен мұғалімдерді босқа мазасыздандырып отырған жоқ.
Мектеп пен отбасындағы балалар тәрбиесінің ең маңызды міндеті - оларды
қажетті өмір сүру процесіне дайындау.
Өзін-өзі тәрбиелеуді көбіне ұнамсыз жайды сезініп, сонымен күресуден
бастайды. Біреуі - бойындағы берекесіздіктен, екіншісі - дөрекіліктен,
үшіншілері-тұйықтықтан, ұялшақтықтан арылғысы келеді. Мақсат қою, күш-жігер
жұмсау, өзін-өзі бақылау мен өз ісіне талдау жасап отыру - өзін-өзі
тәрбиелеудің міндетті элементтері. Оқушылар өзін-өзі тәрбиелеу
бағдарламасын қалай жасауды жақсы елестете алмайтындықтан, оларға жиі-жиі
көмек көрсетуге тура келеді. Олар өзінің ойлау ерекшелігі мен мінез-құлңына
талдау жасауға қиналады. Тәрбиешілер оқушыларға өзін-өзі тәрбиелеудің
маңыздылығын түсіндіретін арнаулы әңгімелер немесе пікірталастар өткізеді.
Өзін-өзітәрбиелеуәдістері:
• Жеке міндеттеме - белгілі мерзім аралығында өзі атқаратын міндеттерді
таңдап алып, есеп жүргізу, өзіне-өзі қызмет көрсету. Иландыруға ұқсас өзін-
өзі міндеттеу әдісі. Оны бала өз кемшілігін жою үшін қолданады. Үй
тапсырмасын әркез орындауға, таза жазуға, оларды байсалдылықпен ойланып
істеуге жаттығып, оны әр уақытта қайталап, орындауға күш-жігерін
жұмылдырады. Оқушы белгілі бір міндетін орындауда енжарлық көрсеткенде өзін-
өзі міндеттеу, өзіне-өзі бұйыру әдісін қолданады.
• Өзіндік есеп беру - қоғамдық жұмысты атқару, баланың өз іс-қылығына
жауаптылығы, жолдастарымен тәжірибе алмасуы.
• Өз іс-қылығына талдау жасау - өзінің кейбір қылықтарына сын көзбен
қарап, себебін білгісі келуі, оны жоюға тырысуы.
• Өзін-өзі бақылау - кемшіліктерін болдырмау үшін жағымды мінез-құлықтарын
дамыту мақсатында күнделік жүргізу.
Өзіне баға беру - мінез-құлықтарының кемшіліктерін жою үшін баланың өзін-
өзітәрбиелеуі. К.Д.Ушинский жасаған өзін-өзі тәрбиелеу ережелері:
• Өте сабырлылық, тіпті болмағанда, сыртқы сабырлықты сақтау.
• Турашылдық.
• Ойлы әрекет.
• Шешімділік.
• Өзің туралы қажет болмаса, бір сөз айтпау. Санасыз бос уақыт өткізбеу.
• Не істесең де еріктісің, бірақ, кездейсоқ істен сақ бол.
• Қажетті немесе керекті іспен ғана айналыс, көрсеқызар болма.
• Бітірген ісіңе еш уақытта мақтанба.
• Әркез ағыңнан жарылма, өз ісің туралы өзіңе жауап беріп отыр.
• Бұл журналды ешкімге көрсетуші болма. [9,65б]
Бұл ережелерді байытуға болады. Көп ретте адам өз алдына ислгілі бір биік
мақсат қойып, өз бетімен ізденіп, өзін-өзі тәрбиелеп жетілдірудің жолдарын
өзі қарастырады. Содан әсерленіп қанатталған ішкі сезімдері арқылы білімді
қажетсініп, нәтижесінде мақсатына жету үшін табандылықпен ізденеді.
Адам баласының тарихында ондай мысалдар баршылық. Демосфен жас кезінен
шешендік өнер меңгеруді армандайды. Алайда, көпшілік алдындағы алғашқы
сөзінде-аң сәтсіздікке ұшырайды. Оның дауысы тым бәсең, сөздері үйқаспай,
тілі күрмеліп, шәлкем-шалыс келе береді. Соны сезген қауым оны, тыңдамай,
ысқырып, тыжырынады. Оның орнында басқа біреу болса, бұл масқарадан кейін
тауы шағылып, қолын бір-ақ сермеп ' жайына кете барар еді. Демосфен
өйтпеді. Ол елден оқшауланып, теңіз жағасынан үй салып, дауылды күндері,
бүрқ-сарық, болып жағаны ұрып жатқан толқынға қарап, сағаттап, суырып салма
сөздерін қарша боратып, бар дауысымен сөйлейтін. Тіліндегі кемістігін жою
үшін, тілінің астына малта тастар салатын болған. Сондай жан қиярлық
табандылық пен ерік-қайрат Демосфенді дегеніне жеткізді. Ол әлемнің айтулы
ұлы шешеніне айналады.
Талай ұлы адамдар өз мінездерін жаман әдеттерден арылтып, жақсы
қасиеттерді дарыту мақсатымен жұмыс істеген. Соқтықпалы соқпақсыз жерде
өсіп, мыңмен жалғыз алысқан ұлы Абай өзін-өзі тәрбиелеп,өзін-өзі білімдар
еткен адам. С.М.Торайғыров " Жұлдыз болып көрмеймін елдің бетін, болмасам
толып тұған толық айдай" немесе "Қараңғы қазақ көгіне күн болмағанда кім
болам", - деген романтикаға толы батыл жолдарды өзіне және болашақ жастарға
арнап айтқан .
Профессор С.Я.Долецкий айтқандай, біз өз қателігімізді ойша айтамыз да
өзімізге өзіміз кешірім жасап, кейін оны ұмытып кетміз Егер біз оны
дауыстап айтатын болсақ, онда өзіне-өзі кешірім жасау қиынырақ болады, -
дейді.

1.2. Сыныптан тыс жұмыс барысында тәрбиенiң рөлi
Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:
Өзін-өзі сендіру. Оқушы өзін жақсы ұстап, жаман қылық жасамауға
сендіреді. Темекі тартуды қойғысы келетін адам "Мен енді темекі тартпаймын"
- деп, өзіне-өзі сенімді түрде әркез айтуы тиіс.
Өзін-өзі сынау әдісі - дөрекілігі үшін өзін қатты сөгіп, сынға алу. Өз
тарапынан мұның мәдениетсіздік, жексұрындық екенін, тәрбиелі адамның ондай
іс істемейтінін, әбден өзі арылғанша қайталап айтумен болады.
Өзін-өзі тәрбиелеуде - өзін ойша өзгенің орнына қою арқылы өзгемен санаса
білудің (эмпатия) үлкен тәрбиелік мәні бар.
Өзін-өзі жазалау әдісі - алдына қойған міндетті орындау, ауытқымау. Мысалы,
9-сынып оқушысы қызықты киноға баруға билет алады. Алдында сабағына шала
әзірленіп, екі алып қала жаздағаны ойына оралып, келесі сабаққа жөнді
әзірленбегені есіне түсіп кинодан бас тартады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің құрамды бөлімдері:
• өз кемшілігіне сын көзбен қарау, мақсат қою.
• өзін өзі тәрбиелеудің бағдарламасын жасау.
• әдістерін анықтау.
• аутотренинг - жеке тұлғаның өзіне жаттығу жүйесін әзірлеуі.
• өзін-өзі бақылау. Тәжірибеде оқушы тәртібінде және мінез-құлқында
ауытқулар кездесіп отырады. Сондықтан тәрбиелеу жұмысында қайта тәрбиелеу
де үлкен орын алып, оқушы ауытқулардың алдын алуға және жеңуге бағытталады.
Қайта тәрбиелеу тұлға құрылымын қайта құру, адамның барлық психологиялық
сапаларын қайта жасау. Түзету - оқушы санасындағы жәнеіс-әрекетіндегі жеке
кемшіліктерді жеңу.
Қайта тәрбиелеу - тәрбиелік ықпалдар жүйесі барысында құлықтық даму мен іс-
әрекеттегі ауытқуларды түзетіп, қоғамның моральдық талаптарына сай тұлға
сапаларын қалыптастыру.
Қайта тәрбиелеу тұлғаның мотивтері мен қажеттіліктерінің, сезімдері мен
еркінің, түйсіктерінің, іс-әрекеті мен мінез-құлқының әлеуметтік-
психологиялық өзгеру процесі, қиын балалардың орынды сапаларын қалпына
келтіру, педагогикалық тұрғыда қараусыз қалған балалардың жүріс-тұрысындағы
кемшіліктердің орнын еңбектегі, спорттағы және басқа іс-әрекеттегі
нәтижелермен толтыру. Қайта тәрбиелеуде қайта ұғындыру, қайта оқыту, басқа
іс-әрекетке көндіктіру, күрт өзгерту, еріксіз көндіру сияқты әдістер
қолданылады.
Қайта ұғындыру - бұл тәрбиесі қиын балалар және педагогикалық тұрғыда
қараусыз қалған оқушылар бойындағы қате көз-қарастарын өзгерту әдісі.
Қайта оқыту - бұл теріс қажеттіліктер мен дағдыларды түзету әдісі.
Қазіргі мектептерде тәрбиенің сапасына, әдіс-тәсілдерінің мазмұнына,
мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар қалыптастырылуда. Жаңа
талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан қалыспай, терең білімді игеру.
Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту жүйесінде әлемдік және ұлттық
негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды жағдайлар жасалып, нәтижелері
көрінуде болашақ ұрпақты тәрбиелеу ең басты міндеттердің бірі- мектеп
оқушыларының іс-әрекетін ізгілендіріп, рухани дамуының дұрыс жолға қойылуы.
Ол үшін оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін гуманистік бағытта тәрбиелеп,
олардың алдын-ала шығармашылықпен дамытуына жол ашу.
Тәрбие берудің кез-келген жүйесінің негізгі мақсаты - білім алушы
(оқушы) тұлғасының дамуы жөнінде айта келе, ең алдымен қазіргі замандағы
педагогикалық психологияның негізгі ережелерінің бірін атап өту қажет, оған
сәйкес оқыту адамның психикалық және жалпы алғанда, тұлғалық дамуының шарты
ғана емес, сонымен катар оның негізі және құралы болып табылады. Оқыту мен
дамытудың ара қатысының сипаты туралы сұрақ та маңызды.
Тәрбие процесінің барлық кезеңінде белгілі бір сапалар қалыптасады,
бірақ әр жеке сыныпта тәрбие әдісі өзгеріп отыруы тиіс. Бірінші сыныпқа дәл
келетіні, үшінші сыныптағыларға сәйкес келмейді, ал бесінші сыныптағылар
оны қабылдамауы мүмкін. Тәрбиеленушілердің жекелік және түлғалық
ерекшеліктері.   Жалпы әдістер, жалпы бағдарламалар тәрбиелік өзара
әрекеттегі тек бастама ғана. Жекелік және тұлғалық түзетулер қажет.
Инабатты тәрбиеші өз әдістерінше әр тұлғаның өзіне тән қабілетгерін
дамытуға, оның өзіндік қасиеттерінің сақталуына, "мендік" белгілерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін әрекеттерді жасайды.
Тәрбие үрдісінің мақсаты:
Тәрбие-қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара қатынасын қамтамасыз
ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның жағымды
қасиеттерін дамыту болып табылады.Тәрбие маңыздылығы сондай, біздің болашақ
ұрпағымыз тәрбиеден ғана рухани байлық алып, тәрбие арқылы ғана Адам болып
қалыптасады. Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып
жатқан жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді.
Бүгінгі таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын
дамыту басты мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын
ең басты мәселесінің бірі-өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-
адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу.
Ал мұғалім мен мектептің ең қасиетті міндеті-рухани бай, жан-жақты дамыған
жеке, дарынды тұлғаны зерттеп, дамытып, қалыптастыру. Болашақты
гүлдендіріп, тәуелсіздікті нығайтатын ұрпақ алдымен рухани ұлттық тәрбие
нәрімен сусындауы қажет. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың ұлттық әдет-
салты, әдебиеті, мәдениеті, өнері, шыққан түп-тамырында жататыны белгілі
[6, 33 б.].
Сол ұлттың байлықты бүкіл адамзаттың өз ұрпағын тәрбиелеудегі, білім
берудегі озық ұстанымдарымен байланыстыра отырып, әр баланың қабілетін,
талантын ашу, өзіне-өзінің сенімін нығайтып, өзіне-өзінің жол ашуына түрткі
жасау. Міне, бүгінгі білім беру, тәрбие ісінің басты міндеті осы... Жаңа
білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес,
оның тұлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Ендеше, тәрбие-ауадай
қажет.   Егеменді еліміздің жарқын болашағы болар жас ұрпаққа терең
мазмұнды білім беру мен ұлтын сүйер патриот азамат етіп тәрбиелеу бүгінгі
алға қойған басты міндет. Ертеңгі ел тізгінін ұстар азаматтар-бүгінгі
мектеп оқушысы. Жас ұрпақ тәрбиесі қай заманда болмасын уақыт сөресінен
түскен емес. Тәрбие мәселесі адам баласының ғұмырындағы көнермейтін,
ажырамайтын баға жетпес құндылық, бала тәрбиелеу мәселесінің негізгі өзегі-
өміртәжірибесі,өз халқының әдет-ғұрпы.
Ақиқат пен аңыздың асқарында ғұмыр кешкен Бауыржан Момышұлы атамыздың мына
сөзі де менің жанымда жүреді. Жаудан да, даудан да қорықпаған қазақ едім,
енді қорқынышым көбейіп жүр. Балаларын бесікке бөлемеген, бесігі жоқ елден
қорқам. Екінші, немересіне ертегі айтып беретін әженің азаюынан қорқам.
Үшінші, дәмді, дәстүрді сыйламайтын балалар өсіп келеді. Солардан қорқам
деген атамыздың осы қорқынышын болдырмайтын, бесік жыры үнінің құдіретіне
тәнті болып өсетін баланың тәрбиеленуіне, ертегіні құмарта тыңдап, оның
қызығына тамсана білетін жеткіншектің көбеюіне, дәстүрімізді сыйлайтын
намысты ұл мен қыздың өсуіне тірек болатын тәрбие жұмысы ұлттық мінез,
ұлттық келбетіміздің ажарлануына жол ашады.
Заманымыздың заңғар жазушысы М. О. Әуезов: Адам баласы жан жемісін татпай,
өмірдің терең мағынасында шын мақсатын түсіне алмайды деген екен. Жан
жемісі алдымен оқу-білім, тәрбие десек, сол жемісті берер мәуелі ағашымыз
мектеп, ол мектептің жүрегі- мұғалімдер емес пе?!
Мектеп-білім ошағы, тәрбие ордасы, тағылым табалдырығы. Мектеп-тұлғаның
толық қалыптасуына жағдай жасайтын әлеуметтік орта. Әр жеткіншек-
зерттелмеген құпия. Сол зерттелмеген құпияны ашып, баланың басқаға
ұқсамайтын қасиетін тани білу-ұстаз атаулыға үлкен салмақ тастап отыр.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев білім мен ғылым қызметкерлерінің ІІ сьезінде
Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер-бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім
оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға
жүктелетін міндет ауыр,-деген болатын. Ендеше елдің ұлтжанды азаматын
тәрбиелеймін деген кез келген ұстаз ұлттық мәдениетпен, тарихи, мәдени
мәліметтер және құнды ата-баба мұраларымен қарулануы қажет [6,35б.].
Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек,-деп Абай
айтқандай, жүректің жылуы, махаббат, ар-намыс, қайрат-жігер деген сезімдері
бар рухтың мекені- мектеп мұғалімдерінің жүрегі болуға тиіс.
Қазіргі қазақ мектептері оқыту мен тәрбиенің сапасына, әдіс-тәсілдерінің
мазмұнына, мақсатына зор көңіл бөлуде және жаңаша көзқарастар
қалыптастырылуда. Жаңа талап негізі қарқынды өркениет бағыттарынан
қалыспай, терең білімді игеру. Осыған орай, қазақ мектептерінің оқыту
жүйесінде әлемдік және ұлттық негізде жеке тұлғаны дамыту үшін өте орынды
жағдайлар жасалып, нәтижелері көрінуде.
Ең бастысы, оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың тиімді жолдарын табу, оқушыны
іздену, үйрену әрекетіне жұмылдыру, педагогтің өз әрекетіне ішкі мотивтері
мен шығармашылық ізденісін байланыстыра отырып, кәсіби ілгерілеуіне түрткі
болатын инновациялық технологияларды іріктей білгендігінде.Жастардың
бүгінгі білімі-ертеңгі капиталы болатындай,ал қазіргі тәрбиесі-қазақтың
қадірлі қасиеттерін қастерлей білетіндей болуы тиіс.
Мәлік Ғабдуллиннің мына сөзі менің тәрбие туралы ойыма ой салды.
Тәрбие дегеніміз баланың үстіне кигізе қоятын дайын киім емес. Тәрбие
жұмысының мыңдаған түрі мен қыры бар. Олар тәжірибеде сынала келе нәтижеге
ие болады. Сондықтан тәрбие мәселесі мектеп өмірінде ешқандай маусымды,
үзіліс дегенді білмейді, үздіксіз жүргізіліп отыратын процесс.
Жаңа үлгідегі ұлттық мектеп моделін жасау және оның нәтижелерін жалпы білім
беретін мектептердің оқу-тәрбие үрдістеріне енгізудің ғылыми әдістемесін
қамтамасыз ету. [7,114б]
Қазіргі уақытта өмірлік дағдылар мен біліктілікті қалыптастыру-
тәрбиенің негізгі міндеті. Интеллектуалдық дамыған елді қалыптастырудың
өзекті бір жолы толыққанды жеке тұлға тәрбиелеумен, оқушының жаңа
ойлампаздығын дағдыландырумен, қазіргі ғылыми жетістіктердің негізін терең
біліктендірумен ұштасады. Ғылыми-эксперимент жұмысының аса маңызды саласы
сабақтан тыс тәрбие клубтары мен орталықтарын құру арқылы жүзеге асырылады,
әрбір баланы қайталанбас тұлға деп қарастырып, оның өзгеше қасиеттерін
дамыту мақсаты қойылған. Қай баланың болмасын бойынан жақсы қадір-қасиет
іздеп табу, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.