Этнография -этнология ғылымының дамуы

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.5
І. Этнография ғылымының дамуы
1.1. ХІХ ғ. Қазақстанда жүргізілген этнографиялық зерттеулер ... ... ... ... ...6.14
1.2. Этнография ғылымы туралы түсінік және Ресей ғалымдарының қазақ халқы туралы зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.17
1.3. Этнология . этнография ғылымының кеңестік және тәуелсіз Қазақстанда зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.23

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24.26
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Тақырып: Этнография -этнология ғылымының дамуы
Жоспар:
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
-----------------3-5
І. Этнография ғылымының дамуы
1.1. ХІХ ғ. Қазақстанда жүргізілген этнографиялық
зерттеулер ... ... ... ... ...6-14
1.2. Этнография ғылымы туралы түсінік және Ресей ғалымдарының қазақ халқы
туралы
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...14-17
1.3. Этнология – этнография ғылымының кеңестік және тәуелсіз Қазақстанда
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-23

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4-26
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..27

Кіріспе
Этнология (этнография, халықтар туралы ғылым) – ғылым және пән ретінде
бір жарым ғасырдан бері көптеген Азия жеріндегі университеттерінде арнайы
пән ретінде оқытылып келе жатыр. Этнология ғылымы нені зерттейді? деген
сауалға тоқтамас бұрын этнология сөзінің мағынасына қысқаша анықтама
бергенді жөн көрдім. Этнология гректің этнос - халық графия - жазу,
үйрену деген екі сөзінен құралған. Өзінің мағынасы бойынша, этнология
–халықтардың қоғамдық құрылыстарын, олардың арғы тектерін, өзара қарым-
қатынастарын, заттай және рухани мәденитеттерін зерттейтін ғылым. Кейбір
ғалымдар этнографияны этнография және этнология деп екіге бөледі.
Этнография халықтардың арасынан деректерді жинаумен шектеледі де, ал
этнология – сол этнографтардың жинаған деректерінің негізінде ғылыми
еңбектер жазады деген түсініктерді айтады. Негізінде бұл - ғылымның екі
саласы.
Этнографтар, ең алдымен, өзінің зерттейтін халқының арасына барып,
сол халықтың тұрмысы мен мәдениеті жөніндегі деректер жинайды.
Этнография ғылымы – халықтардың шығу тегі, тұрсмысы және мәдениетімен
айналысатын ғылым болуы себепті, өзіне жақын көптеген ғылым салаларымен
тығыз байланыста дамиды.
Этногарфия халықтарды зерттеп, олардың өздеріне ғана тән: тіліндегі,
шаруашылығындағы, мәдениетіндегі және қоғамдық құрылысындағы
ерекшеліктеріне айрықша көңіл бөледі. Тарихи даму жолында әр елдің мәдени
деңгейі әр қилы дәрежеде болғаны мәлім. Халықтарды этногарфиялық жағынан
зерттегенде, қандай деректерге сүйенеді? Этнографтар, ең алдымен, өзінің
зерттейтін халқының арасына барып, сол халықтың тұрмысы мен мәдениеті
жөнінде деректер жинайды. Мысалы, әр ұлттың қоғамдық ақыл-ойын, ойлау
жүйесін, мәдениетін әлемдік деңгейге көтеріп, өркениетті қауымды өзімен
есептесуге мәжбүр ететін ұлы тұлғалар болады. Біздің тарихымыздағы
этнография, этнология ғылымына аса жоғары үлес қосып, қазақ мәдениетін
әлемдік деңгейге көтерген ұлы этнографтар – Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан,
К.Ақышев және т.б. көзінің тірісінде аты аңызға айналған тарихта көп
кездесе бермейді. Олар әсіресе ғылым саласында мейлінше аз. Тұтастай алар
болсақ ХХ ғасырды қазақ баласының білім-ғылым үшін жанталасқан ғасыры
деп пайымдауға толық негіз бар. Аты аталған этнографтар қазақ халқының
этникалық құрамын терең ұғынып, жергілікті қазақ халқының мәдениетін басқа
жақтан келген кірме халықтардың мәдениетінен айыра білді. Бұл біздің алдағы
дамуымыз үшін, қазақ халқының болашағы үшін аса маңызды еді.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Курстық жұмыс орындалу барысында
осы мәселе төңірегіндегі зерттеулерге көңіл бөліп, Қазақстанда жүргізілген
этнографиялық-этнологиялық зерттеулерге тоқталдым. Этнография – этнология
ғылымдары туралы айта келе, этнографияны ғылым ретінде биік зор белеске
көтерген қазақ халқының атақты ғалымдарының еңбектеріне тоқталдым.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
-этнография -этнология ғылымының дамуына ерекше тоқталып, оның дамуына әр
зерттеушінің қосқан үлесін анықтау;
-Қазақстандағы этнографиялық зерттеулер деңгейін нақтылау;
- Ресей ғалымдарының қазақ халқы туралы зерттеулерін ұсыну;
- этнология – этнография ғылымының кеңестік және тәуелсіз Қазақстанда
зерттелуін айқындау;
-этнография – этнология ғылымының қазіргі заманғы рөлін ашып көрсету және
т.б.
Зерттеу жұмысының материалдары: Курстық жұмысқа Ж.Артықбаев, Ә.Марғұлан,
У.Х.Шәлекенов пен М.У.Шәлекенов, Х.Мадановтың еңбектері қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытынды
мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Этнография халықтардың арасынан деректерді жинаумен шектеледі де, ал
этнология-сол этнографтардың жинаған деректерінің негізінде ғылыми еңбектер
жазады деген түсініктерді айтады. Негізінде бұл ғылымның екі саласы.
Этнография дегеніміз тарих ғылымының бір саласы болып, дүние жүзіндегі
халықтардың қоғамдық тұрмысын және мәдениетін түбегейлі зерттейді және
үйретеді. Халық болған соң оның өткені бар, сол өткенінің ізімен бүгінгі
күні өмір сүруде. Жер бетіндегі басқа халықтар сияқты қазақ халқының да
өзіне тән мәдениет болмыстары бар. Мәдениетсіз халық болуы мүмкін емес.
Әр халықтың мәдениеті мен шығу тегін зерттейтін ғылымның болғанына
шүкір, ал қалған өзекті мәселелерді сол ғылым дами отыра шындықты уақыт өте
келе ашатынына сенімдімін. Сондықтан адамзат эволюциясындағы осындай
заңдылықтарды танып, білгеннен кейін кез келген халық қазіргі таңда әлемдік
өркениеттің қай деңгейінде жүргеніне, халық болып қалыптасуының ерте-
кештігіне, мемлекеттігінің көне-жаңалығына ұарамастан, өзінің шығу тегін,
сол адамзаттың түпкі ортақ бастауынан шығып, ғұмырнама желісін үзбей,
сабақтастыра жалғастырып, бүгінге жеткізіп жатуы заңды құбылыс.
Кез келген ғылым саласы өмірлік қажеттіліктен туындайды, сол сияқты
этнография-этнология ғылымдары да жер бетіндегі жұмыр басты пенделердің
халықтық сипатын анықтатып, шығу тегін біліп, өткені мен бүгінінің және
ертеңінің сабақтастықта болуы үшін де қажет.
Республикамыздың этнография, этнология ғылымы саласына ерен еңбек
сіңірген ұлы тарихи тұлғалар Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан, К.Ақышев және
т.басқалардың семсердей сермеген, ұшқыр да өткір қаламынан шыққан төл
тарихтың қатпар-қатпар қойнауларын ашуға арналған еңбектері ел тарихында,
ғылым тарихында өшпес із қалдырып, қазақ халқының төл мәдениетінің әлемдік
деңгейде танылуына зор мүмкіндік жасады.

І. Этнография ғылымының дамуы
1.1. ХІХ ғасырда Қазақстанда жүргізілген этнографиялық зерттеулер
Халықтарды этнографиялық тұрғыдан топтаудың бірнеше түрі бар.
Антропологиялық нышан белгілеріне қарап, дүние жүзі халықтарын еуропоидтық,
монғолдық және негроидтық деп үш үлкен топқа болуге болады. Жер шарындағы
халықтарды өзара нәсілге бөлгенде, олардың ерте заманнан бері ата-бабасынан
сақталып келген сыртқы көріністерінің (физикалық дене және тіс
қыртыстарының) ерекшеліктеріне қарайды. Бұл белгілеріне анығырақ тоқталсақ,
шаштың сыртқы көрінісі, беттегі тыныс жолдарының даму дәрежесі, шаштардың
түсуі (пигмейтация), тері мен көздерінің түстері, бойдың ұзындығы, бас
сүйектің құрылыс тұрпаты, әсіресе, жақ сүйектің, жақ еттерінің орналасу
нышаны бойынша ажыратады. Адамдардың мұндай нәсілдік белгілері полеолит
(тас) замандарында пайда болған сияқты.
Этнографиялық ғылым – білімінің жинақталып, өзалдына ғылым ретінде
қалыптасуы өткен ғасырдың орта кезеңіне тура келеді. Бірақ этнографиялық
деректер мен мағлұматтар ерте кездерден бері жинақталып, топтала берген.
Х1Х ғ. екінші жартысында қазақ даласында көненің көздері Археологиялық
комиссияның, Тарих мұражайының, Этнография институтының назарын аудара
бастады. Осы кезде Талғар қаласының орнын, шеңгелдінің қираған үрдісін
суреттеп, Ш.Уәлиханов Жетісу тарихының археологиялық ескерткіштері туралы
маңызды жазбалар қалдырды 1, 334-339-бб.
Ш.Уәлиханов белгілі шығыстанушы А.И.Левшиннің Қырғыз-қайсақ немесе
қырғыз-қазақ ордалары мен даласы туралы жазбалар атты еңбегінің үшінші
бөліміне айтарлықтай анықтау, түзету енгізген 2, 196-б.
Мен ең алдымен өз халқымды, сонан соң россияны, одан кейін бүкіл
адамзат баласын сүйемін - 3, 51-б деген Ш.Шыңғысұлы қазақтың тұңғыш
этнограф ғалымы жөнінде орыстың аса көрнекті ғалымы Н.М.Ядренцев былай
деген: Чокан считал необходимым создание в родном краю серьезного
народного воспитания не в виде школ для толмачей и других административных
потребностей, а виде целой системы органов распространения европейской
науки и гуманности 4, 278-б.
Шоқанның өмірбаянына байланысты күрделі мәселелердің бірі оның
қоғамдық-саяси көзқарасы. 1985 ж. ол Гасфорттың Омбыдан Іле алатауына
дейінгі сапарына қатысады. Бұл сапар қарапайым халықтың өмірін танып-
білудің басы болды. 1857ж. Ш.Уәлиханов Алатау қырғыздарына сапар тағы да
сапар шегеді, онда көшпелі қырғыз халқының өмірімен, тұрмысымен бұрынғыдан
да жақсы танысып, оның тарихын, этнографиясын зерттеуге мүмкіндік алады.
Осы жолы ол қырғыз халқының энциклопедиялық дастаны Манасты зор ынта-
ықыласпен жазып алды. Ш.Уәлиханов шығыс халықтары материалдық мәдениетімен
ескерткіштеріне ерекше көңіл бөлді. Ыстықкөлге экспедиция кезінде өзі
тапқан ертедегі суландыру жүйесінің қалдықтары, сәулет ескерткіштері,
ертедегі қалалардың қираған жұрты арқылы қырғыздардың ежелгі ата-
бабаларының өмірін көз алдына елестетуге мүмкіндік алды. Осы деректемелерді
зерттеу кезінде Шоқан өткен ғасырларда бұл аймақта мәдениеті гүлденіп,
шаруашылығы дамыған бірқатар отырықшы қалалар болған деген қотырынды
жасайды.
Көршілес халықтардың тарихын, мәдениетін зерттеу Ш.Уәлихановтың өз елі
– қазақ халқының ертедегі және орта ғасырлардағы мәдениеті мен тарихының
беймәлім тұстарын анықтауына көмектесті. Алғашқы экспедициялар кезінде
жинаған барлық материалдардыы терең талдап, салыстыра келіп, ол орта
ғасырларда мұнда, әсіресе Іле алқабында отырықшылық кең таралған, Алмалық,
Қонақай, Қайнақ және Алматы қалалары бүкіл сауда бойынша белгілі болған
және Генуя көпестері Қытайға, қыпшақ елшілері ұлы ханға барған үлкен жолдың
бойында бекеттер қызметін атқарған деген тұжырым жасаған 5, 530-б.
Ш.Уәлиханов Ыстықкөлге экспедиция кезінде ғылыми деректермен қатар,
көненің көзі ерте заман бұйымдарының құнды үлгілерін жинады. Ыстықкөлге
барған сапардың күнделігі, Қытай империясының Батыс провинциясы және
Құлжа қаласы, Қырғыздар туралы жазбалар деген аяқталған тарихи
этнографиялық туындылары жоғарыда аталған сапарлардың нәтижесі болатын.
Ш.уәлихановтың ғылыми қызметінің жаңа кезеңі 1858 ж. қашғарияға ұүпия
сапары болды. Марко Поло мен иезуит Гоестен (1603 ж) кейін осы бір онша
мәлім емес елге тұңғыш рет барған шоқан Алтышаһардың немесе Қытайдың Нан-
Лу провинциясының шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы деген атақты
еңбегін жазды. Еңбекті Ресейде де, одан тыс жерлерде де шығыстанушы
этнографтар жоғары бағалады және көп ұзамай ағылшын тіліне аударды.
Ғылым, білімнің дамуымен жаңа географиялық жерлер ашылып, ол жерлердің
халықтары жөнінде этнографиялық мағлұматтар көбірек жинала бастады. 1946
жылы қазақстан ғылым академиясының құрылуына байланысты, көптеген
атқарылған жұмыстар Ш.Уәлиханов атындағы тарих археология, этнография
институтының этнология бөлімі жүргізді. 1946 ж. Қазақстан археологиясының
және этнологиясының дамуындағы жаңа жаңа кезеңнің басы болды.
Құрылған бөлімнің алғаш ұйымдастырған экспедициясы (ОҚАЭ) болды, оны
сол кезде академик Ә.Марғұлан басқарды. Бұл экспедиция осы кезге дейін
Сарыарқадағы көненің көздерін үнемі іздестіріп, зерттеп келеді.
Ә.Х.Марғұлан экспедициясының жұмысы жер аумағымен ғана емес, сонымен
қатар зерттелетін ескерткіштердің хронологиялық диапазонының кеңдігімен
де ерекшеленеді. Экспедиция неолит және энеолит дәуірлерінің тұрақтарын,
Андронов және бегазы-дәндібай мәдениеттерінің қоныстары мен зираттарын,
б.з.б. VII-I ғасырлардағы жерлеу ғимараттарын, түрік заманы қорғандарын,
ортағасырлық қалалар мен қоныстарды тауып, зерттеді. Ә.Х.Марғұлан орта
ғасырда Орталық Қазақстанның көшпелілер елі ғана емес, сонымен қатар
отырықшы және қала мәдениеті орталықтарының да бірі болғанын дәлелдеп
берді. Мұнда Нұра және сарысу алқаптарында, Ұлытау етегінен қолөнерінің,
сауда мен егіншіліктің орталықтары болған ортағасырлық мәдени дамыған
айғақтары табылды. Ә.Марғұланның 20-шы жылдардың соңында жазылып, жарық
көрген еңбегі Наймандар мен Адайлар (1929 ж.) деп аталады. Бұл
этнология институтының тұңғыш ғылыми еңбегі болып табылады.
Шығыстану мен қолжазбалар институтының ғылыми зерттеуі Ә.Марғұланның
Хандар жарлығы мен бәйзілерінің тарихи маңызы деген кандидаттық
диссертациясынан басталады. Бұл қазақ ғылымындағы қыпшақтанудың негізін
қалаған алғашқы зерттеу.
Қазақ халқының эпикалық жырлары атты докторлық диссертациясы (1945)
қазақ әдебиетінің тарихын жүйелеп зерттеудегі ұлы үрдіс. Ә.Марғұлан 1951 ж.
ежелгі Қазақстанның қалалары мен құрылыс өнері тарихынан атты
монографиясын жазды. Егер !.Марғұланның табандылығы мен ғылыми өрісі
болмаса, онда біз Ш.Уәлихановтың 5 томдық шығармалар жинағын былай қойғанда
Шоқанның негізгі еңбектерімен осы күнге дейін толық таныса алмас едік.
1951-1953 жж. жинақталған Саят құстары еңбегі этнография ілімінің
негізгі арнасына іргетас болып қаланды. Алтайдан бастап Аштарханға,
сарыарқадан бастап сарайшыққа дейін Ә.Марғұлан іздері сайрап жатыр.
Археология мәдениетіне Беғазы- Дәндібай мәдениеті деген ұғымды енгізіп,
мүлдем жаңа ғылыми тұжырым жасады. Ол қазақ халқының материалдық тарихынн
тас дәуірінен бастау алғанын Орталық Қазақстандағы Беғазы, Саңғыру,
Беласар қазбалары арқылы дәлелдеп шықты.
Ә. Марғұлан Қазақстан жеріндегі көне сауда жолдары мен көш соқпақтарын
байлай өтіп, кең-байтақ шөлді далалардан, құлазыған құмдардың ондаған жаңа
археологиялық ескерткіштер тауып, оларды ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттеп,
ғылым әлеміне белгілі етті.
Оның жан-жақты жүргізген этнографиялық зерттеулерінің нәтижесі 1950жылы
басылып шыққан Қазақстандағы көне қалалар тарихы жайындағы көлемді
монографиялық еңбегі болды.
Ә.Марғұлан көп жылдар бойы қазақ халқының мәдениет тарихы жайында
жұргізген сан қырлы зерттеулерінің нәтижесі есебінде ол 1945 жылы Қазақ
халқының этникалық жыллары туралы докторлық диссертация қорғап, бірнаша
ғылыми еңбектер жазды. Оның қазақ халқының мәдениеті мен тұрмысын, әдет-
ғұрпын, салт-санасын жан-жақты терең білгірлігі, көшпенділік өмірдің қыр-
сырына қанықтығы оның эпикалық жанрдағы зерттеулерінің жан-жақтылығы мен
ғылыми тереңдігінің басты шарты болды.
1946 ж. СССР Ғылым академиясының Қазақ филиалы Қазақ ССр ғылым
академиясына айналды да, республиканың көрнекті ғұлама ғалымы Ә.Марғұлан
академияның корреспондент-мүшесі, ал 1958 жылы толық мүшесі болып сайланды.
1960 жылы профессор атағы берілді.
Ә.Марғұлан астана қаласының маңайындағы Бұзоқ қалашығында зерттеу
жүргізген.
30 жылдан аса уақыт ішінде Ә.Х.Марғұланның басшылығымен Орталық
Қазақстанда жүйелі түрлі археологиялық, этногарфиялық қазба жұмыстары
жүргізіліп, қола дәуірінің және алғашқы көшпелі тайпалардың мәдениеті жан-
жақты зерттелді. Ә.Марғұланның басқаруымен және оның тікелей қатысуымен
жазылған фундаментальды монографиялық еңбек орталық Қазақстанның көне
мәдениетін талдауға арналған.
Бұл зерттеу 1967 жылы Ш.Уәлиханов атындағы Қазақ ССр Ғылым
академиясының сыйлығына ие болды. Орталық Қазақстанда археологиялық
зерттеудің екінші кезеңі Беғазы-Дәндібай мәдениеті туралы арнайы
монографиясы мен 5 томдық Қазақ ССР тарихында қарастырылған. Қазақ ССР
тарихының 5 томдығына жетекші автордың бірі ретінде Ә.Марғұлана 1982 жылы
Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығы берілді.
Ә.Марғұлан Орталық Қазақстандағы Беғазы-Дәндібай мәдениеті атты
жинағы, 1957-1967 жж. оның басшылығымен Ш.Уәлихановтың 5 томдық академиялық
жинағы басылып шықты.
Ә.Марғұлан 1961-1972 жж. Ш.Уәлихановтың 5 томдық шығармалар жинағын
дүниеге келтірді. Ол Шоқан және Манас атты монографияны жазуға қыруар
еңбек сіңірді.
Ә.Марғұлан 300-ден астам ғылыми зерттеу жұмыстарын жариялады және Үлкен
совет, Қазақ Совет энциклопедияларына 100-ден астам мақалалар жазды.
Ғылымдағы үздік табыстары үшін ол Ленин, Еңбек қызық Ту және халықтар
достығы ордені мен 1941-1945 жж Ұлы Отан соғысындағы ерлік еңбегі үшін,
Қазақ ССР жоғарғы Советінің грамоталарымен, КСРО, ЛКЖО ОК-ның еңбек
сіңірген ғылым қайраткері атағы берілді 6, 8-9-бб.
Қазақтың көрнекті ғалымы К.Ақышев ХХ ғасырдың екінші жартысында
археология, этнорафия ғылымына аса зор үлес қосты. 1954 жылы тарих,
археология және этнография институты болашақта Қапшағай су электр
станциясының суы астында қалатын аймақты зерттеу мақсатымен К.А.Ақышев
бастаған Іле археологиялық экспедициясын ұйымдастырды. Алғашқы бір
маусымның өзінде-ақ экспедиция сақтар мен усундер дәуірінің қорған
обаларының үлкен тобын тапты 7, 5-32-бб. Бұл аса зор археологияғ
этнология ғылымына әкелген жаңалық болды.
Этнография ғылымының дамыған келесі кезең 60-70 жылдарды қамтыды. Жаңа
ескерткіштерді анықтап, оларды алғаш суреттеуге байланысты зерттеулерді
кеңейтін қана қоймай, көп жылдар бойы тұрақты қазуды ұйымдастыру жолымен
тереңдете зерттей түсу үрдісі жүріп жатты. Ә.Марғұлан, ал одан соң,
М.Қ.Қадырбаев, С.М.Ақынжанов бастаған Орталық Қазақстан археологиялық
экспедициясы бұрынғысынша қола және ерте темір дәуірлерінің ескерткіштерін
зерттеуді өзінің басты міндеті деп білді.
Тасмола мәдениетінің обалары, Тасмола және Нұрманбай шатқалдарында
андронов ескерткіштері және қола дәуірінің 30 қонысы зерттелді. Олардың
қатарында Атасу, Ортау, Бұғылы, Ақсу-Аюлы, Байбала, Жамантас, тағыбай-Бұлақ
қоныстарына жан-жақты археологиялық сипаттама жасалынды.
Х.А.Алпысбаев Қазақстанның оңтүстыгынде, Қаратау шатқалында, Сырдария
алабында тас ғасыр ескерткіштеріне жеделдете зерттеу жүргізді. 1 1979
жылы жарыққа шыққан монография сол жұмыстардың нәтижесі болатын, онда
палеолиттік Бөріқазған, Кемер, Қызылрысбек, Тоқалы, дарбаза тұрақтары мен
басқаларының материалдары жарияланды. Солтүстік-Балқаш өңірінің орталық
бөлігіндегі палеолиттік тұрақтарды А.Г.медоев басшылық еткен топ зерттеді.
К.А.Ақышев 60-жылдары өзінің сақтар мен усундермәдениетіне арналған
монографиясын жарыққа шығарды. А.К.Ақышев осы монографиясында сақтар мен
сақ мәдениетінің шығу мәселелерін қарастырып, жебе ұштарын хронологиялық
жағынан топтастырып берді. Есік қорғанындағы көмбенің ашылуы қазақстан
археология, этнологиясында дүниежүзілік маңызы бар даңқты оқиға болды, одан
табылған олжалар сақтар мәдениетін, олардың монографиясын, өнерін, жазуын,
әлеуметтік құрылысын зерттеуге тың тыныс берді 8, 17-б.
Орталық Қазақстандағы Тасмола мәдениеті деп аталатын сақ мәдениетінің
ескерткіштерін М.Қ.Қадырбаев зерттеді. Ғалым бұл мәдениеттің ескерткіштерін
көрсетіп, кезеңдерге бөлу мәселелерін талдап шешті, ежелгі тайпалардың
шаруашылығына талдау жасады.
К.А.Ақышев еңбектерінде Алакөлден Таласқа дейінгі аймақтағы сақ
обаларын картаға түсіру материалдары бойынша жетісудің сақ қоғамын
стратификациялау туралы тезис дамытылады.
Жаңадан сақ өңірі заттарының табылуына байланысты сақ өнерінің шығу
тегі жөніндегі мәселелерді де қарастырды. К.Ақышевтың пікірінше, құлан
бейнеленген алтын сырғаның табылуы аң стилі жергілікті негізде қалыптасты
деуге мүмкіндік береді 9, 4-9-бб.
Бүгінгі таңда К.Байпақов этнография ғылымына зор еңбек сіңіріп, үлес
қосуда. Оның городище куйрыктобе, Некоторые социально-экономическое и
этнокультурные аспекты в изучении жилища Южного Қазақстана, Итоги и
перспективы развития казахстанской археологии және т.б. еңбектері жарық
көрді.
Этнографияның ғылым ретінде қалыптасқан уақыты XIX ғасырдың ортасына
тура келеді дедік. 1845 жылы Ресей Географиялық қоғамының VII-I
ғасырлардағы жерлеу ғимараттарын, түрік заманы қорғандарын, ортағасырлық
қалалар мен қоныстарды тауып, зерттеді. Жанында этнография бөлімі ашылып,
халықтардың тұрмысы мен мәдениетін тереңірек зерттей бастады. Шетелдерде
этнографиялық мағлұматтар антропология және т. б. табиғи ғылымдармен қатар,
бірге жинала бастаған. XIX ғасырдың 60-70 жылдарында Еуропа мен Америкада
Тэйлордың, Лебоктың, Мак-Леннаның, Спенсердің, Липпердің, Моргандардың
этнография ғылымына қосқан үлестері зор болған. Олардың эволюционизмдік
көзқарастары этнография ғылымында да кең өріс алған. Бұлардың пікірі
бойынша, коғам бірте-бірте күрделі жолдан өту арқылы дамыды деген пікірді
ұстанады.
Этнография ғылымы Қазан революциясынан кейін бұрынғы КСРО-да кең
көлемде дами бастады. Кеңестік эгнография ғылымы тарихи материализм
тәсіліне негізделіп, батыстық этнографияға сын көзбен қарай отырып, оның ең
бағалы жақтарын орынды пайдалана білді. Батыстық этнографияның реакцияшыл
көзқарастарына қарсы шығып, ондай реакциялық пікірлердің ғылыммен қатысы
жоқ екенін үнемі әшкерелеп отырды.
Соңғы жылдары жер шарын мекендеген халықтардың саяси және этникалық
өмірлерінде ауыз толтырып айтарлықтай өзгерістер болды. Әсіресе, бұрынғы
кеңес халықтары - деген этникалық түсінік түбегейлі өзгеріп, әр халық
өздерінің этнонимдерімен аталатын болды.
Сондықтан, Әлем халықтарының этнологиясын жазғанда бұрынғы ССРО
халықтарының әрқайсысын бөлек-бөлек, өз этнонимдеріне сай қамтып жазу
табиғи және этникалық заңдылық екенін түсінудеміз. Шығыс славян халықтары;
Шығыс Еуропадағы славян емес халықтар; Сібір халықтары; Кавказ халықтары;
Орталық Азия халықтары. Аттары аталған халықтар т.б. бұрынғы Кеңес Одағының
құрамына енген сан жағынан үлкенді-кішілі халықтар бүгінгі күнде жер шарын
мекендеген елдермен қатар, өз алдарына Егеменді ел болып даму жолына
түскен. Бұл халықтар Кеңес Одағы кезінде кең көлемде этнологиялық тұрғыдан
зерттеліп, соның негізінде күрделі-күрделі этнологиялық ғылыми еңбектер,
арнайы оқу құралдары, этнологиялық атластар, карталар жарық көрді. Олардың
көпшілігі орыс тілінде зерттеліп, сол тілде жарияланған болатын.
Әлем халықтарының этнологиясымен, дүние жүзін мекендеуші халықтармен
жақын таныстыру және бір-бірімен салыстыра қарастыру біздің дүниеге
көзқарасымызды көптеп кеңейтеді. Әр халықтың келіп шығу тегі, этникалық
тарихы, шаруашылық түрлері, тұрмыстары және мәдениеттері жөнінде пікір
топтауға мүмкіндік туады.

1.2. Этнография ғылымы туралы түсінік және
Ресей ғалымдарының қазақ халқы туралы зерттеулері

Этнология ғылымы – халықтардың шығу тегі, тұрмысы және мәдениетімен
айналысатын ғылым болуы себепті, өзіне тетелес жақын, сабақтас, тамырлас
көптеген ғылымның тарауларымен тығыз байланыста дамып отырады. Этнография
ғылымының зерттейтін басты мәселелернің бірі халықтардың әр түрлі сатыдағы
өмірі мен мәдениетін тегіс қамтиды. Сондықтан да этнография өзіне жақын
болған ғылымның жетістіктерін пайдалануы керек. Ең алдымен, этнография
төмендегі ғылым салаларымен тығыз байланысты: археология, тіл, әдебиет,
музыка, сурет, сәулет өнері, антропология, география және тығы басқа
салалардағы пәндер. Осы ғылымдардың тараулары арқылы зерттеп жүрген ұлт
жөнінде тиісті мағлұмат алып, солардың жәрдемімен көптеген қиын мәселелерді
табысты шешуге болады. Себебі халықтардың өмірлері, тұрмыстары көп салалы,
алуан тараулы болғандықтан, олар көптеген ғылымдармен тығыз байланыста.
Этнография халықтарды зерттеп, олардың өздеріне ғана тән: тіліндегі,
шаруашылығындағы, мәдениетіндегі және қоғамдық құрылысындағы
ерекшеліктеріне айрықша көңіл бөледі. Бірақ әр халықтардың мұндай ерекшелік
қасиеттері, олардың рулық, ұлттық және этнопсихологиялық жағдайынан туып
жататыны сөзсіз. Сол халықтың әлеуметтік-экономикалық тарихи дамуынан келіп
шығатыны ешкімді таңдандырмайды. Ол қасиеттер де үздіксіз дамып, өзгеріп
отырады.
Этнография ғылымы дүние жүзіндегі үлкенді-кішілі ұлттардың бәрін
зерттей ме, жоқ тек олардың ішінен теріп алып, кейбіреулеріне ғана тоқтала
ма ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.