Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының тәрбиелік мәні
Қазақ этнопедагогикасының үлкен бір саясаты — қазақ халқының салт.дәстүрлері болып табылады. Халықтың игі әдеттері дағдылана келе әдет.ғұрыпқа, әсерлі әдет.ғұрыптар салт.дәстүрлерге, халықтың өмірінде қалыптасқан салт.дәстүрлер салт.сана болып қалыптасқан. Халықтың салт.дәстүрлері рәсімдер мен жөн.жоралғылар, рәміздер, ырымдар меи тыйымдар, түрлі сенімдер арқылы өмірде қолданыс тауып келеді. Оның бәрі дамып, толысып, жаңарып отырады.
Халықтың игі мәдени дәстүрлері; ізеттілік, қайырымдылық, мейірімділік, қонақ жайлылық, имандылық, иманжүзділік — барлык мәдени үлгі.өнегелі іс.әрекеттердің көрінісі — деп деп аталады. Қазақ халқының осы игі дәстүрлерін айқындап, дәлелдей келе, халықты рухани тазалығы жағынан альт, қазақ халқын әдепті, яғни қайырымды, мейірімді халық деп атауға әбден болады. Бұл — ұлт мәдениетінің ең озық көріністері. Халықтың әдеп — ұрпақ тәрбиесінің өзекті арқауы.
Игі әдеттердің өмір қолданысына айналуы — әдет.ғұрып, оның біржола өмір заңдылығына айналуы — салт.дәстүр деп аталады. Яғни дәстүр — қолданылмалы іс.әрекет. Ол қалыптасқан іс.әрекет ешкімнің "нұсқауынсыз" еркін мәжбүрлікпен орындалады. Өмірдің өркениетті дамуы дәстүрлердің толысып, не жаңарып отыруына себепші болады. Мысалы қыз ұзату, үйлену тойлары толысып, жаңарды да, ал "әменгерлік", "атастыру" салты бірте.бірте өмірге қолданылудан қалды.
Этнопедагогикадағы салт.дәстурлердің ұлттык санага сіңіп, біржола заңдандырылуы — салт.сана деп аталынады. Ұлттык санаға сіңіп, қалыптасқан салт.дәстүрлер сол ұлттың ой.санасының дәрежесін көрсетеді Ұлттық сананың қозғаушы күші — ұлттық намыс, ұлттық абырой. Ол жеке тұлғалардың перзенттік борышты өтеу дәрежесіне сап өмірден өз көріністерін байқатады. Сондықтан әрбір әдет.ғұрыптың, салт.дәстүрдің салт.санаға әсер ететін тәрбиелік мәні зор.
Халықтың игі мәдени дәстүрлері; ізеттілік, қайырымдылық, мейірімділік, қонақ жайлылық, имандылық, иманжүзділік — барлык мәдени үлгі.өнегелі іс.әрекеттердің көрінісі — деп деп аталады. Қазақ халқының осы игі дәстүрлерін айқындап, дәлелдей келе, халықты рухани тазалығы жағынан альт, қазақ халқын әдепті, яғни қайырымды, мейірімді халық деп атауға әбден болады. Бұл — ұлт мәдениетінің ең озық көріністері. Халықтың әдеп — ұрпақ тәрбиесінің өзекті арқауы.
Игі әдеттердің өмір қолданысына айналуы — әдет.ғұрып, оның біржола өмір заңдылығына айналуы — салт.дәстүр деп аталады. Яғни дәстүр — қолданылмалы іс.әрекет. Ол қалыптасқан іс.әрекет ешкімнің "нұсқауынсыз" еркін мәжбүрлікпен орындалады. Өмірдің өркениетті дамуы дәстүрлердің толысып, не жаңарып отыруына себепші болады. Мысалы қыз ұзату, үйлену тойлары толысып, жаңарды да, ал "әменгерлік", "атастыру" салты бірте.бірте өмірге қолданылудан қалды.
Этнопедагогикадағы салт.дәстурлердің ұлттык санага сіңіп, біржола заңдандырылуы — салт.сана деп аталынады. Ұлттык санаға сіңіп, қалыптасқан салт.дәстүрлер сол ұлттың ой.санасының дәрежесін көрсетеді Ұлттық сананың қозғаушы күші — ұлттық намыс, ұлттық абырой. Ол жеке тұлғалардың перзенттік борышты өтеу дәрежесіне сап өмірден өз көріністерін байқатады. Сондықтан әрбір әдет.ғұрыптың, салт.дәстүрдің салт.санаға әсер ететін тәрбиелік мәні зор.
II. ҚАЗАҚТЫҢ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕРІ МЕН ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ
Қазақ этнопедагогикасының үлкен бір саясаты — қазақ халқының салт-
дәстүрлері болып табылады. Халықтың игі әдеттері дағдылана келе әдет-
ғұрыпқа, әсерлі әдет-ғұрыптар салт-дәстүрлерге, халықтың өмірінде
қалыптасқан салт-дәстүрлер салт-сана болып қалыптасқан. Халықтың салт-
дәстүрлері рәсімдер мен жөн-жоралғылар, рәміздер, ырымдар меи тыйымдар,
түрлі сенімдер арқылы өмірде қолданыс тауып келеді. Оның бәрі дамып,
толысып, жаңарып отырады.
Халықтың игі мәдени дәстүрлері; ізеттілік, қайырымдылық, мейірімділік,
қонақ жайлылық, имандылық, иманжүзділік — барлык мәдени үлгі-өнегелі іс-
әрекеттердің көрінісі — деп деп аталады. Қазақ халқының осы игі дәстүрлерін
айқындап, дәлелдей келе, халықты рухани тазалығы жағынан альт, қазақ халқын
әдепті, яғни қайырымды, мейірімді халық деп атауға әбден болады. Бұл — ұлт
мәдениетінің ең озық көріністері. Халықтың әдеп — ұрпақ тәрбиесінің өзекті
арқауы.
Игі әдеттердің өмір қолданысына айналуы — әдет-ғұрып, оның біржола өмір
заңдылығына айналуы — салт-дәстүр деп аталады. Яғни дәстүр — қолданылмалы
іс-әрекет. Ол қалыптасқан іс-әрекет ешкімнің "нұсқауынсыз" еркін
мәжбүрлікпен орындалады. Өмірдің өркениетті дамуы дәстүрлердің толысып, не
жаңарып отыруына себепші болады. Мысалы қыз ұзату, үйлену тойлары толысып,
жаңарды да, ал "әменгерлік", "атастыру" салты бірте-бірте өмірге
қолданылудан қалды.
Этнопедагогикадағы салт-дәстурлердің ұлттык санага сіңіп, біржола
заңдандырылуы — салт-сана деп аталынады. Ұлттык санаға сіңіп, қалыптасқан
салт-дәстүрлер сол ұлттың ой-санасының дәрежесін көрсетеді Ұлттық сананың
қозғаушы күші — ұлттық намыс, ұлттық абырой. Ол жеке тұлғалардың перзенттік
борышты өтеу дәрежесіне сап өмірден өз көріністерін байқатады. Сондықтан
әрбір әдет-ғұрыптың, салт-дәстүрдің салт-санаға әсер ететін тәрбиелік мәні
зор.
БЕСІК - ТӘРБИЕ БАСТАУЫ
"Ел болу үшін, бесігіңді түзе" (М.Әуезов) деген сөздің мән-мағынасына
ой салсақ, ол — тәрбие ұрпақты дүниеге келтіруден басталады; сол тәрбиенің
дәстүрлік, салт-саналық бастаулары мен бағдарларын жан-жақты пайдаланып,
даналықпен дамыта білу керек деген өсиеттің мәнін ұғамыз. Нәрестелік
кезінен басталатын тәрбиенің қалыптасқан ұлттық рәсімдері мен төлімдік
тәсілдері ұлттық салтлен қолданылып жан жүйеге тәлім-тәрбиелік әсер етеді.
ШІЛДЕХАНА РӘСІМІНІҢ ӘДЕПТІЛІК МӘНІ
Шілдехана. Нәресте туған күннен бастап, үш күнге дейін, нәрестені әрі
күзетіп, әрі ананы қуаныш-шаттыққа бөлеп, ойын-сауық өткізу рәсімі. Ертеде
нәрестені үш күнге дейін жын-періден қорғап күзету" секілді діни рәсімге
байланысты туған, кейін шаттық тойына айналған бұл дәстүрдің өзіндік
әдептік және жанжүйелік мәні бар.
Жарық дүниеге жаңа келген нәрестенің әсем әуен, күмбір күй, анасының
үні қосылған дабыр арқылы сезім жүйесі онда түседі.
Шілдеханадағы шаттық ойын-сауық нәрестені қоршаған балалар мен ересек
адамдардың көңілін көтереді, бауырмашылығын арттырады, өнерін өркендетіп,
дарынын дамыта түседі.
Шілдехана жыры құтты болсын айту, бата беру рәсімінде жырланады:
Бөбектің бауы берік болсын:
Өскең сайын өрлесін,
Еш жамандық көрмесін,
Өзі жарық күн болсын,
Жасы ұзақ, мың болсың!
Соңғы кезде "Шілдехана" тойы бала туған соң жеті күннен кейін, немесе
бала қырқынан шыққан соң өткізіліп жүр. Халық салтында шілдехана тойында
ішімдікке жол беру — әрі обал, әрі күнә, әрі қылмыс болып табылады.
Кіндік шеше — босану кезінде анаға көмек көрсетіп, нәрестенің кіндігін
кесетін әйел. Кіндік шешені ана және оның жанашырлары (анасы, ата-енесі,
т.б.) күні бұрын тақуа, таза, мейірманды, жанашыр адамнан сайлайды. Ол,
көбінесе, өмірден көргені мол тәжірибелі адам болу керек.
Ана босанар алдында кіндік шеше дәрет алып, жуынып-шайынып, таза
киініп, кіндік кесуге дайындалады және кіндік кесу жабдықтарын тазалап
даярлайды, кіндік кесудің дәрігерлік, гигиеналық салтын сақтап, өз ісін
абыроймен орындауға жаүапкершілікпен қарайды.
Кіндік шеше бала жарық дүниеге келгенде алғаш оның кіндігін кесіп,
жөргекке орап алады. Қазақ халқының ырымында "бала кіндік шешесіне тартады"
деген сөз бар, Кіндік шеше — нәрестенің екінші анасы, сондықтан ол баланың
"ит жейдесін" кигізуден бастап, оның бесігін түзеп, киімінің бүтін, таза
болуына қамқорлық жасайды. Нәрестенің ата-анасы кіндік шешені жақын да
жаңашыр ана ретінде құрметтеп, оған сый-сыяпат көрсетеді. Кіндік шеше
қарызы (баланы жылына шыққанда киіндіру) бөбектің ата-анасының кіндік шеше
алдындағы парызы (оған сыйлық беру, құрмет көрсету) тұрмыстық ахуалға
лайықты сыйласымдық рәсімдерімен өтеледі.
Кіндік шеше рәсімдері адам қоғамының алғашқы даму кезеңінен белгілі. Ол
өз міндеттерін орындау арқылы аналық, мейірімділік қамқорлық сезімдерін
дамытып, ұрпақ тәрбиелеуге уәделі үлестерін қосады.
БӨБЕКТІ ҚЫРҚЫНАН ШЫҒАРУ РӘСІМІ
Бөбекті қырқынан шығару — бөбек туған соң, көбінесе, қырық күн
толғанда, оның шашын алып, бесікке салу рәсімі. Бөбекті қырқынан шығару
рәсімі ананың бой көтеріп, денсаулығының толысып, жетілген кезінде
өткізіледі (қыз бала, көбіне, ер баладан ертерек қырқынан шығарылады).
Бөбекті қырқынан шығарғанға дейін ана қалжаланып, денсаулығын түзейді,
емшекке уыз қатып қалмауы, емшек сүтінің мол болуы үшін ананы қалжалау
кезінде тамақтандыру тәртібіне қамқорлық жасайтын жаңашырлар (кіндік ана,
әже, абысын, т.б.) болуға тиіс.
Бөбек қырқымы толыса бастағанда, ол мазасызданып, жылауық болуы да
мүмкін. Қырқынан шыққан бөбектің ұйқысы тыньш, жан сезімі рахаттана
бастайды.
Бөбекті қырқынан шығару, көбінесе, бесікке салу рәсімшен бірге
өткізіледі. Бебекті қырқынан шығару кезінде, мүмкіндігінше, оны күміс
ыдысқа шомылдыру, ол шомылатын суға күміс теңгелер салу ырымының гигиеналық
мәні зор.
Бөбекті қырқынан шығарғанда оның қырқым шашын алу салтанаты ең сыйлы,
тәжірибелі, ардақты әйел орындайды. Бұл рәсімге жанашыр жақын әйелдер
шақырылады. Оларға, бүл кішігірім той кезінде, сый-сыяпат көрсетіледі. Бала
шомылдырылып, сыланған соң бесікке бөленіп, бесік жыры айтылады.
БАЛАҒА АТ ҚОЮ РӘСІМІ
Балаға ат қою рәсімі, көбінесе, шілдехана ойын-сауық кешінде
орындалады. Ертеде нәрестеге ат қою рәсімін, негізінен, жануадағы ең үлкен
ұлағатты кісі орындаған. Мұсылман дінінің рәсімі бойынша балаға "азан
шақырып ат қою" рәсімін қарт діндардан қажыға дейін құдай жолына берілген,
иманы кәміл, адал жанды, ардақты адам орындайды. Тұрмыстық және әлеуметтік
жағдайға байланысты, балаға ат қою рәсімін ата дәстүрінен аумай, салтанатты
турде өткізудің мәні зор. Жанұяда балаға ат қою рәсімін орындаушылар
кезегі: баба, ата, өке, аға, ана, т.б. Егер баланың бабасы бар болса, ол —
үлкен бақыт. Батасын беріп, бабасы ат қойған ұрпақ, кейін бабасын
мақтанышпен еске алады, оның бауырмашылдығы, үлкен адамды құрметтеуі
басқалардан басым болады.
Балаға ат қоюда қазақ халқы, көбінесе, атақты адамдардын атын қоюды
дәстүрге айналдырған. Мысалы: елін сүйген ерлердей болсын деп халық ұл
балаларын: Алпамыс, Төлеген, Бауыржан, Тоқтар деп атаса, қыз балаларын:
Мәншүк, Әлия деп атайды, мөлдір махаббат пен асқан сұлулықты қастерлеген
халық қыз балаларын көбінесе: Баян, Жібек, Ақтоқты, Қарашаш, Айгерім,
Ақбала деп атайды.
Ертеде баласы тұрмай, шетіней берген соң ата-ана ырым етіп, балаларына
— Итбай, Байбор, Итемген, Күшікбай, т.б. ат қойған.
Аттың атау кезінде жан жүйеге әсер ететін, әдептілікке бейімдейтін
қасиеттері сол аттың өз мәніне байланысты болады.
Балаға ат коюда ұлағаттылық пен жауаптылық қажет. Кейде баланың
бастапқы аты ол осе келе түрлі себептерден "дуалы" ауыздардан шыққан
қосымша атаулармен өзгеріп отырады (Әбілмәмбет — Сабалақ — Абылай, Ыбраһим
— Абай, Сәдуақас — Сәкен т.б.).
Негізгі бөлім
Қазақ этнопедагогикаеы - нысанды ақикат заңдылықтарын бейнелейтін,
дәлелді теориялық жүйеде түзілген ілімдердің философиялык қисынды құрылымын
көрсететін, яғни қазақ халык педагогикасы мен ұлттық педагогикалык ойлар
тарихын баяндайтын ғылым.
Қазақ этнопедагогикасының ғылыми-теориялық негіздері атты
диссертацияның бірінші бөлімінде қазақ халкының этникалык болмысының тарихи
қалыптасуына, халык педагогикасының ұлттық ерекшеліктеріне байланысты
жүйеленіп тұжырымдалды.
"Этнос" (ру, тайпа, ұлт) және "педагогика" (оқыту, тәрбиелеу туралы
ғылым) сияқты екі сөзден құралып, этнопедагогика деп аталған бұл ғылым
жалпы педагогика ғылымдарының түп негізгі, ғылыми зерттеу жүйесіндегі бір
саласы. Әрбір ұлттың этнопедагогикасы сол ұлттың өз атауымен аталатын ғылым
болу үшін, ол ғылымның ғылыми қалыптасқан алғышарттары болады,
Қазақ этнопедагогикасының ғылыми алғышарттары, біздіңше, мынадай:
1. Қазак этнопедагогикасы қазақ халкының ұлттық ерекшеліктерін
айқындап, оның өмір тәжірибесі аркылы тәлім-тәрбиелік, дүниетанымдык құралы
ретінде қалыптасқан ғылым. Яғни әрбір халықтың немесе ұлттың өз
ерекшеліктеріне сәйкес тәлім-тәрбие жүйесі қалыптасқан. Ол "қалыпты" ешбір
"ғаламдастыру" бұза алмайды. Ықлым замандардан бері қазақ халқының тарихи
қалыптасқан ерекшеліктері: ақынжандылық, өнерпаздык, шешендік, жадына
сақтау қасиеті, имандылық, инабаттылық, меймандостық, қайырымылық,
дарындылық. Қазақ халқының ақындық қасиеттері этнопедагогиканың тіректі
саласы ауыз әдебиетін жан-жақты дамытуға түрткі болғандығы айдан анық
көрініп тұр. Ал қолөнерімен қатар, ән, би, спорттық өнер т.б. өнердің алуан
түрлерін игеріп, оны дамыта білген халықтың өнерпаздығы өткен ғасырдан бері
дүниежүзіне танылып келеді. Қазақ халқының шешендік өнеріне ешбір елдің сөз
өнері тең келмейді. Қазақ халқының жадында сақтау қабілетінің арқасында
ауыз әдебиетінің бай қазынасы ел аузында сақталған. Мысалы, ғұлама ғалым
жазушы М.Әуезов атап көрсеткендей, ұлы ақын Жамбылдың жадындағы алты
миллион тармаққа жуық (60 томдық) жырлардың тек екі томдығын ғана ақынның
аузынан жазын алуға үлгердік (ол кезде ұнтаспаға жазып алу техникасы
дамымаған болатын).
Қазақ халқының дарындылығы мен қайырымдылығы, меймандостығы туралы В.В.
Радлов т.б. шығыстанушылар XIX ғасырда-ақ жан-жақты дәлелдеп кеткен
болатын.
2. Этноледагогика жалпы ұқсастығымен дүниежүзіндегі барлық
халықтар мен ұлттарға тән ғылымның атауы болғанмен, ол жеке бір халықтың,
не ұлттың өзіне тән тәлім-тәрбиелік (педагогикалық)
ерекшеліктерді айқындап көрсетеді. Ол ерекшеліктер әрбір халықтың ауыз
әдебиетінен, салт-дәстүрінен, тұрмыс-тіршілігінен айқын
көрінеді. Сондықтан этноледагогика туралы "жалпылық" түсініктер мен
тұжырымдар бұл ғылымның этникалық мәні туралы жалпылау ұғымның аты ғана, ал
этнопедагогика (этностың педагогикасы) жеке этностың (ұлттың, халықтың,
тайпаның) педагогикасы болғандықтан оның атауы сол ұлттың атымен аталуы
қажет. Ол үшін сол ұлттың тарихи қалыптасқан ұлттық, халықтық педагогикасы
болу керек. Ал, қазақ халқының халық педагогикасы ғасырлар бойы қалыптасып,
негізделген. Яғни қазақ халық педагогикасының негіздері; ауыз әдебиеті,
салт-дәстүрлер, ұлттық тіл, өнер, мәдениет, тәрбие, т.т.
3. Жеке халықтың немесе ұлттың (этностың) этаопедагогикасын (яғни
ұлттық педагогикасын) ғылым ретінде дәлелдеу үшін, біз ең әуелі сол
халықтың, негізгі ұлттық этностың болмысын, тілін, тілім-тәрбиелік
құралдарын жан-жақты зерттеп, құрылымын айқындап, содан кейін бұл
этнопедагогика сол ұлттың өзіне тән ғылым екендігін дәлелдеп, өз атымен
атаймыз. Қазақ халқының этностық болмысы ерте замалпан белгілі. Қазақ халқы
түркі тектес халықтардың ішіндегі жауынгерлігімен, бірлігімен,
талапкерлігімен ерекшеленген халық. Ақын, педагог Мағжан Жұмабаев айтқандай
қазақ тілі "түркі тілдерінің ішіндегі ең бай тіл". Қазак
этнопедагогикасы ғылымының жасалуына негіз болған қазақ тілінің қолдану
ауқымы, даму тарихы, ұлттық ерекшеліктері жан-жақты талданып, оның
этнопедагогикалық мәні ашылды.
4. Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан бастап зерттеліп, ғылыми
жағынан дәлелденген қазақ этнопедагогикасы ғылым ретінде қалыптасты да, пән
ретінде оқу-тәрбие ісінде қолданылмалы құндылыққа айналды.
5. Қазақ этнопедагогикасы ғаламдағы барлық еркениетті елдердің
этнопедагогикалық құндылықтарын бойына сіңіріп өз этникалық
ерекшеліктерімен айқындалып, дами беретін ұлттық тәлім-тәрбие туралы ғылым.
6. Қазақ этнопедагогикасы - С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева,
К.Қожахметова, Қ.Белеев т.б. ғалымдардың зерттеуімен теориялық негіздері
жасалынып, теориясы практикамен ұштасқан ғылым.
7. Қазақ этнопедагогикасы оқу-тәрбие ісіндегі қолданбалы ғылым. Осындай
ғылыми-теориялык алғышарттары толымды айқындалған этнопедагогика ғана сол
ұлттың (этностың) халықтық педагогикасы (этнопедагогикасы) әлемінде
ғылымдық атауға ие бола алады. Қазақ этнопедағогикасы ғылыми ұлттық мәні
айқындаған иедагогикалық мазмұны дәлелденген ғылым.
1.Қазақ халқының тарихи болмысы, тұрмыс-тіршілігі мал өсірумен,
егіншілікпен, аң аулаумен, ел қорғаумен байланысты болды. Оның үстіне қазақ
жерінде Түркістан, Тараз, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ этнопедагогикасының үлкен бір саясаты — қазақ халқының салт-
дәстүрлері болып табылады. Халықтың игі әдеттері дағдылана келе әдет-
ғұрыпқа, әсерлі әдет-ғұрыптар салт-дәстүрлерге, халықтың өмірінде
қалыптасқан салт-дәстүрлер салт-сана болып қалыптасқан. Халықтың салт-
дәстүрлері рәсімдер мен жөн-жоралғылар, рәміздер, ырымдар меи тыйымдар,
түрлі сенімдер арқылы өмірде қолданыс тауып келеді. Оның бәрі дамып,
толысып, жаңарып отырады.
Халықтың игі мәдени дәстүрлері; ізеттілік, қайырымдылық, мейірімділік,
қонақ жайлылық, имандылық, иманжүзділік — барлык мәдени үлгі-өнегелі іс-
әрекеттердің көрінісі — деп деп аталады. Қазақ халқының осы игі дәстүрлерін
айқындап, дәлелдей келе, халықты рухани тазалығы жағынан альт, қазақ халқын
әдепті, яғни қайырымды, мейірімді халық деп атауға әбден болады. Бұл — ұлт
мәдениетінің ең озық көріністері. Халықтың әдеп — ұрпақ тәрбиесінің өзекті
арқауы.
Игі әдеттердің өмір қолданысына айналуы — әдет-ғұрып, оның біржола өмір
заңдылығына айналуы — салт-дәстүр деп аталады. Яғни дәстүр — қолданылмалы
іс-әрекет. Ол қалыптасқан іс-әрекет ешкімнің "нұсқауынсыз" еркін
мәжбүрлікпен орындалады. Өмірдің өркениетті дамуы дәстүрлердің толысып, не
жаңарып отыруына себепші болады. Мысалы қыз ұзату, үйлену тойлары толысып,
жаңарды да, ал "әменгерлік", "атастыру" салты бірте-бірте өмірге
қолданылудан қалды.
Этнопедагогикадағы салт-дәстурлердің ұлттык санага сіңіп, біржола
заңдандырылуы — салт-сана деп аталынады. Ұлттык санаға сіңіп, қалыптасқан
салт-дәстүрлер сол ұлттың ой-санасының дәрежесін көрсетеді Ұлттық сананың
қозғаушы күші — ұлттық намыс, ұлттық абырой. Ол жеке тұлғалардың перзенттік
борышты өтеу дәрежесіне сап өмірден өз көріністерін байқатады. Сондықтан
әрбір әдет-ғұрыптың, салт-дәстүрдің салт-санаға әсер ететін тәрбиелік мәні
зор.
БЕСІК - ТӘРБИЕ БАСТАУЫ
"Ел болу үшін, бесігіңді түзе" (М.Әуезов) деген сөздің мән-мағынасына
ой салсақ, ол — тәрбие ұрпақты дүниеге келтіруден басталады; сол тәрбиенің
дәстүрлік, салт-саналық бастаулары мен бағдарларын жан-жақты пайдаланып,
даналықпен дамыта білу керек деген өсиеттің мәнін ұғамыз. Нәрестелік
кезінен басталатын тәрбиенің қалыптасқан ұлттық рәсімдері мен төлімдік
тәсілдері ұлттық салтлен қолданылып жан жүйеге тәлім-тәрбиелік әсер етеді.
ШІЛДЕХАНА РӘСІМІНІҢ ӘДЕПТІЛІК МӘНІ
Шілдехана. Нәресте туған күннен бастап, үш күнге дейін, нәрестені әрі
күзетіп, әрі ананы қуаныш-шаттыққа бөлеп, ойын-сауық өткізу рәсімі. Ертеде
нәрестені үш күнге дейін жын-періден қорғап күзету" секілді діни рәсімге
байланысты туған, кейін шаттық тойына айналған бұл дәстүрдің өзіндік
әдептік және жанжүйелік мәні бар.
Жарық дүниеге жаңа келген нәрестенің әсем әуен, күмбір күй, анасының
үні қосылған дабыр арқылы сезім жүйесі онда түседі.
Шілдеханадағы шаттық ойын-сауық нәрестені қоршаған балалар мен ересек
адамдардың көңілін көтереді, бауырмашылығын арттырады, өнерін өркендетіп,
дарынын дамыта түседі.
Шілдехана жыры құтты болсын айту, бата беру рәсімінде жырланады:
Бөбектің бауы берік болсын:
Өскең сайын өрлесін,
Еш жамандық көрмесін,
Өзі жарық күн болсын,
Жасы ұзақ, мың болсың!
Соңғы кезде "Шілдехана" тойы бала туған соң жеті күннен кейін, немесе
бала қырқынан шыққан соң өткізіліп жүр. Халық салтында шілдехана тойында
ішімдікке жол беру — әрі обал, әрі күнә, әрі қылмыс болып табылады.
Кіндік шеше — босану кезінде анаға көмек көрсетіп, нәрестенің кіндігін
кесетін әйел. Кіндік шешені ана және оның жанашырлары (анасы, ата-енесі,
т.б.) күні бұрын тақуа, таза, мейірманды, жанашыр адамнан сайлайды. Ол,
көбінесе, өмірден көргені мол тәжірибелі адам болу керек.
Ана босанар алдында кіндік шеше дәрет алып, жуынып-шайынып, таза
киініп, кіндік кесуге дайындалады және кіндік кесу жабдықтарын тазалап
даярлайды, кіндік кесудің дәрігерлік, гигиеналық салтын сақтап, өз ісін
абыроймен орындауға жаүапкершілікпен қарайды.
Кіндік шеше бала жарық дүниеге келгенде алғаш оның кіндігін кесіп,
жөргекке орап алады. Қазақ халқының ырымында "бала кіндік шешесіне тартады"
деген сөз бар, Кіндік шеше — нәрестенің екінші анасы, сондықтан ол баланың
"ит жейдесін" кигізуден бастап, оның бесігін түзеп, киімінің бүтін, таза
болуына қамқорлық жасайды. Нәрестенің ата-анасы кіндік шешені жақын да
жаңашыр ана ретінде құрметтеп, оған сый-сыяпат көрсетеді. Кіндік шеше
қарызы (баланы жылына шыққанда киіндіру) бөбектің ата-анасының кіндік шеше
алдындағы парызы (оған сыйлық беру, құрмет көрсету) тұрмыстық ахуалға
лайықты сыйласымдық рәсімдерімен өтеледі.
Кіндік шеше рәсімдері адам қоғамының алғашқы даму кезеңінен белгілі. Ол
өз міндеттерін орындау арқылы аналық, мейірімділік қамқорлық сезімдерін
дамытып, ұрпақ тәрбиелеуге уәделі үлестерін қосады.
БӨБЕКТІ ҚЫРҚЫНАН ШЫҒАРУ РӘСІМІ
Бөбекті қырқынан шығару — бөбек туған соң, көбінесе, қырық күн
толғанда, оның шашын алып, бесікке салу рәсімі. Бөбекті қырқынан шығару
рәсімі ананың бой көтеріп, денсаулығының толысып, жетілген кезінде
өткізіледі (қыз бала, көбіне, ер баладан ертерек қырқынан шығарылады).
Бөбекті қырқынан шығарғанға дейін ана қалжаланып, денсаулығын түзейді,
емшекке уыз қатып қалмауы, емшек сүтінің мол болуы үшін ананы қалжалау
кезінде тамақтандыру тәртібіне қамқорлық жасайтын жаңашырлар (кіндік ана,
әже, абысын, т.б.) болуға тиіс.
Бөбек қырқымы толыса бастағанда, ол мазасызданып, жылауық болуы да
мүмкін. Қырқынан шыққан бөбектің ұйқысы тыньш, жан сезімі рахаттана
бастайды.
Бөбекті қырқынан шығару, көбінесе, бесікке салу рәсімшен бірге
өткізіледі. Бебекті қырқынан шығару кезінде, мүмкіндігінше, оны күміс
ыдысқа шомылдыру, ол шомылатын суға күміс теңгелер салу ырымының гигиеналық
мәні зор.
Бөбекті қырқынан шығарғанда оның қырқым шашын алу салтанаты ең сыйлы,
тәжірибелі, ардақты әйел орындайды. Бұл рәсімге жанашыр жақын әйелдер
шақырылады. Оларға, бүл кішігірім той кезінде, сый-сыяпат көрсетіледі. Бала
шомылдырылып, сыланған соң бесікке бөленіп, бесік жыры айтылады.
БАЛАҒА АТ ҚОЮ РӘСІМІ
Балаға ат қою рәсімі, көбінесе, шілдехана ойын-сауық кешінде
орындалады. Ертеде нәрестеге ат қою рәсімін, негізінен, жануадағы ең үлкен
ұлағатты кісі орындаған. Мұсылман дінінің рәсімі бойынша балаға "азан
шақырып ат қою" рәсімін қарт діндардан қажыға дейін құдай жолына берілген,
иманы кәміл, адал жанды, ардақты адам орындайды. Тұрмыстық және әлеуметтік
жағдайға байланысты, балаға ат қою рәсімін ата дәстүрінен аумай, салтанатты
турде өткізудің мәні зор. Жанұяда балаға ат қою рәсімін орындаушылар
кезегі: баба, ата, өке, аға, ана, т.б. Егер баланың бабасы бар болса, ол —
үлкен бақыт. Батасын беріп, бабасы ат қойған ұрпақ, кейін бабасын
мақтанышпен еске алады, оның бауырмашылдығы, үлкен адамды құрметтеуі
басқалардан басым болады.
Балаға ат қоюда қазақ халқы, көбінесе, атақты адамдардын атын қоюды
дәстүрге айналдырған. Мысалы: елін сүйген ерлердей болсын деп халық ұл
балаларын: Алпамыс, Төлеген, Бауыржан, Тоқтар деп атаса, қыз балаларын:
Мәншүк, Әлия деп атайды, мөлдір махаббат пен асқан сұлулықты қастерлеген
халық қыз балаларын көбінесе: Баян, Жібек, Ақтоқты, Қарашаш, Айгерім,
Ақбала деп атайды.
Ертеде баласы тұрмай, шетіней берген соң ата-ана ырым етіп, балаларына
— Итбай, Байбор, Итемген, Күшікбай, т.б. ат қойған.
Аттың атау кезінде жан жүйеге әсер ететін, әдептілікке бейімдейтін
қасиеттері сол аттың өз мәніне байланысты болады.
Балаға ат коюда ұлағаттылық пен жауаптылық қажет. Кейде баланың
бастапқы аты ол осе келе түрлі себептерден "дуалы" ауыздардан шыққан
қосымша атаулармен өзгеріп отырады (Әбілмәмбет — Сабалақ — Абылай, Ыбраһим
— Абай, Сәдуақас — Сәкен т.б.).
Негізгі бөлім
Қазақ этнопедагогикаеы - нысанды ақикат заңдылықтарын бейнелейтін,
дәлелді теориялық жүйеде түзілген ілімдердің философиялык қисынды құрылымын
көрсететін, яғни қазақ халык педагогикасы мен ұлттық педагогикалык ойлар
тарихын баяндайтын ғылым.
Қазақ этнопедагогикасының ғылыми-теориялық негіздері атты
диссертацияның бірінші бөлімінде қазақ халкының этникалык болмысының тарихи
қалыптасуына, халык педагогикасының ұлттық ерекшеліктеріне байланысты
жүйеленіп тұжырымдалды.
"Этнос" (ру, тайпа, ұлт) және "педагогика" (оқыту, тәрбиелеу туралы
ғылым) сияқты екі сөзден құралып, этнопедагогика деп аталған бұл ғылым
жалпы педагогика ғылымдарының түп негізгі, ғылыми зерттеу жүйесіндегі бір
саласы. Әрбір ұлттың этнопедагогикасы сол ұлттың өз атауымен аталатын ғылым
болу үшін, ол ғылымның ғылыми қалыптасқан алғышарттары болады,
Қазақ этнопедагогикасының ғылыми алғышарттары, біздіңше, мынадай:
1. Қазак этнопедагогикасы қазақ халкының ұлттық ерекшеліктерін
айқындап, оның өмір тәжірибесі аркылы тәлім-тәрбиелік, дүниетанымдык құралы
ретінде қалыптасқан ғылым. Яғни әрбір халықтың немесе ұлттың өз
ерекшеліктеріне сәйкес тәлім-тәрбие жүйесі қалыптасқан. Ол "қалыпты" ешбір
"ғаламдастыру" бұза алмайды. Ықлым замандардан бері қазақ халқының тарихи
қалыптасқан ерекшеліктері: ақынжандылық, өнерпаздык, шешендік, жадына
сақтау қасиеті, имандылық, инабаттылық, меймандостық, қайырымылық,
дарындылық. Қазақ халқының ақындық қасиеттері этнопедагогиканың тіректі
саласы ауыз әдебиетін жан-жақты дамытуға түрткі болғандығы айдан анық
көрініп тұр. Ал қолөнерімен қатар, ән, би, спорттық өнер т.б. өнердің алуан
түрлерін игеріп, оны дамыта білген халықтың өнерпаздығы өткен ғасырдан бері
дүниежүзіне танылып келеді. Қазақ халқының шешендік өнеріне ешбір елдің сөз
өнері тең келмейді. Қазақ халқының жадында сақтау қабілетінің арқасында
ауыз әдебиетінің бай қазынасы ел аузында сақталған. Мысалы, ғұлама ғалым
жазушы М.Әуезов атап көрсеткендей, ұлы ақын Жамбылдың жадындағы алты
миллион тармаққа жуық (60 томдық) жырлардың тек екі томдығын ғана ақынның
аузынан жазын алуға үлгердік (ол кезде ұнтаспаға жазып алу техникасы
дамымаған болатын).
Қазақ халқының дарындылығы мен қайырымдылығы, меймандостығы туралы В.В.
Радлов т.б. шығыстанушылар XIX ғасырда-ақ жан-жақты дәлелдеп кеткен
болатын.
2. Этноледагогика жалпы ұқсастығымен дүниежүзіндегі барлық
халықтар мен ұлттарға тән ғылымның атауы болғанмен, ол жеке бір халықтың,
не ұлттың өзіне тән тәлім-тәрбиелік (педагогикалық)
ерекшеліктерді айқындап көрсетеді. Ол ерекшеліктер әрбір халықтың ауыз
әдебиетінен, салт-дәстүрінен, тұрмыс-тіршілігінен айқын
көрінеді. Сондықтан этноледагогика туралы "жалпылық" түсініктер мен
тұжырымдар бұл ғылымның этникалық мәні туралы жалпылау ұғымның аты ғана, ал
этнопедагогика (этностың педагогикасы) жеке этностың (ұлттың, халықтың,
тайпаның) педагогикасы болғандықтан оның атауы сол ұлттың атымен аталуы
қажет. Ол үшін сол ұлттың тарихи қалыптасқан ұлттық, халықтық педагогикасы
болу керек. Ал, қазақ халқының халық педагогикасы ғасырлар бойы қалыптасып,
негізделген. Яғни қазақ халық педагогикасының негіздері; ауыз әдебиеті,
салт-дәстүрлер, ұлттық тіл, өнер, мәдениет, тәрбие, т.т.
3. Жеке халықтың немесе ұлттың (этностың) этаопедагогикасын (яғни
ұлттық педагогикасын) ғылым ретінде дәлелдеу үшін, біз ең әуелі сол
халықтың, негізгі ұлттық этностың болмысын, тілін, тілім-тәрбиелік
құралдарын жан-жақты зерттеп, құрылымын айқындап, содан кейін бұл
этнопедагогика сол ұлттың өзіне тән ғылым екендігін дәлелдеп, өз атымен
атаймыз. Қазақ халқының этностық болмысы ерте замалпан белгілі. Қазақ халқы
түркі тектес халықтардың ішіндегі жауынгерлігімен, бірлігімен,
талапкерлігімен ерекшеленген халық. Ақын, педагог Мағжан Жұмабаев айтқандай
қазақ тілі "түркі тілдерінің ішіндегі ең бай тіл". Қазак
этнопедагогикасы ғылымының жасалуына негіз болған қазақ тілінің қолдану
ауқымы, даму тарихы, ұлттық ерекшеліктері жан-жақты талданып, оның
этнопедагогикалық мәні ашылды.
4. Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан бастап зерттеліп, ғылыми
жағынан дәлелденген қазақ этнопедагогикасы ғылым ретінде қалыптасты да, пән
ретінде оқу-тәрбие ісінде қолданылмалы құндылыққа айналды.
5. Қазақ этнопедагогикасы ғаламдағы барлық еркениетті елдердің
этнопедагогикалық құндылықтарын бойына сіңіріп өз этникалық
ерекшеліктерімен айқындалып, дами беретін ұлттық тәлім-тәрбие туралы ғылым.
6. Қазақ этнопедагогикасы - С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева,
К.Қожахметова, Қ.Белеев т.б. ғалымдардың зерттеуімен теориялық негіздері
жасалынып, теориясы практикамен ұштасқан ғылым.
7. Қазақ этнопедагогикасы оқу-тәрбие ісіндегі қолданбалы ғылым. Осындай
ғылыми-теориялык алғышарттары толымды айқындалған этнопедагогика ғана сол
ұлттың (этностың) халықтық педагогикасы (этнопедагогикасы) әлемінде
ғылымдық атауға ие бола алады. Қазақ этнопедағогикасы ғылыми ұлттық мәні
айқындаған иедагогикалық мазмұны дәлелденген ғылым.
1.Қазақ халқының тарихи болмысы, тұрмыс-тіршілігі мал өсірумен,
егіншілікпен, аң аулаумен, ел қорғаумен байланысты болды. Оның үстіне қазақ
жерінде Түркістан, Тараз, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz