Журналист этикасы туралы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Жоспары:

І. Кіріспе.

Журналист этикасы

ІІ. Негізгі бөлім

а) Халықаралық журналистика тәжірибесі

ә) Журналистің әлеуметтік ұстанымы мен кәсіби этикасысының нормалары

ІІІ. Қорытынды.

І. Кіріспе. Журналист этикасы

Журналист – ашық қоғамның, әділеттіктің салтанат құруының тілеулесі әрі
халық мүддесінің жанашыры. Сондықтан да олар қоғамдық ортада ерекше ілтипат
пен зор құрметке қашанда лайық. Публицистің абырой-атағын жоғары ұстау,
оған кір келтірмеу әрбір журналистің кәсіби парызы және этикалық нормасы
болуы тиіс.

Журналист сөзімен де, өзімен өзгеге үлгі боларлықтай ғылыми-теориялық
білімі терең, батыл да принципшіл, кішіпейіл әрі ашық мінезді иманды адам
болуы міндетті. Сонымен қатар оған жазу мәдениетін толық игерген жоғары
сауаттылық пен тума таланттылық, асқан дарындылық та өте қажет. Осы
қасиеттер арқылы белгілі бір журналистің қоғамдық-саяси ахуалға деген
ұстанымы мен көзқарасы, моральдық-этикалық тәлім-тәрбиесінің деңгейі
анықталады.

Этика – адамгершілік пен мораль туралы теориялық заңдар мен тәжірибелік
талап-тілектерді зерттеп, қалыптастыратын ғылым саласы. Яғни, адамдардың
қоғамдағы өмір сүру нормалары мен бір-бірімен қарым-қатынасы жайлы ұғымды
танытады. Еңбек сүйгіштік, адалдық, достық, сыйластық, сыпайылық, өзіңді-
өзің дұрыс ұстай білу, жақсы мінез – осының бәрі этика қағидаларын
анықтайды. Сөйтіп, этика жалпы алғанда адамгершілік міндеттерге бағынады.
Этика саналы адам болуды қалайды. Демек, журналист те осындай қасиеттерге
ие болу керек екені түсінікті. Өйткені журналистің кәсіби мамандығы мұндай
қасиеттерсіз табысқа жетуі қиын. Этикалық нормалалардың заңда жасалмаған
тұстарын журналист өз ақылымен, сана-сезіммен ұғып, білуге тиіс. Ол
адамгершілік идеал мен азаматтық парыздан туындайды.

Этика термині ежелгі гректің ethos (этос) деген сөзден пайда болған.
Алғашқыда бұл сөз мекен ету орта, үй, жануарлар апаны, құс ұяшығы деген
мағынаны білдіреді. Кейіннен бұл сөз әдет-ғұрып, салт-сананы, мінез-құлықты
білдіретін сөзге айналды. Бұл этос сөзінен ұлы Аристотель этикалық
деген түбірге қосымша енгізіп, адамзаттың ерекше қасиеттерін анықтайды.
Білім алудың ерекше түрі ретінде Аристотель ғылымға этика саласын
енгізді. Этикалық қасиетті кейде рухани қасиетке жатқызады. Адамдарда
рухани және этикалық қасиеттерде айырмашылықтар бар.

Аристотельдің этикасына Цицерон moralis (моральдық) деп анықтама
береді. Оның айтуынша, бұл сөз латыннан аударғанда мінез-құлық, сән, салт-
дәстүр деген мағынаны білдіреді. Яғни Цицеронның моральдық философиясы
Аристотельдің этикасымен дәлме-дәл сәйкес келеді. Сонымен IV ғ. б.з.д.
латын тілінде болған moralitаs мораль термині гректің этика сөзімен
бірдей мағынада қолданылады екен.

Кейбір зерттеуші ғалымдар этика және мораль терминдерінің тарихын неміс
тілінің Sittlichkeit терминімен (Sittе мінез, slichkeit өнегелі)
қарастырады. Этика, мораль, адамгершілік – бастапқы мәнде әртүрлі
сөздер болғанымен, бір терминдік ұғымдар. Уақыт өте келе бәрі өзгерді,
мәдениет дамыды. Этика – білім, ғылым саласының басты тармағы, мораль – сол
салаларды оқытатын пән болып табылады.

Мораль мен адамгершілік ұғымдары уақыт өте келе көп өзгерістерге
ұшырады. Мәселен, Гегель моральды адамгершілік іс-әрекет тұрғысында
қарастырады. Ал, Аристотель моральды адам жанының маңызды рөлі ретінде
анықтайды .

Ежелгі грек философы Сократ этикалық ұғымдарды (айбындылық, әділеттілік)
анықтаумен жалпыландырудың үлгісін жасады. Ұғымды анықтаудан бұрын әңгімеге
жол берілуі керек, соның барысында бірнеше сұрақтардың көмегімен
әңгімелеушінің сөздеріндегі қайшылықтар анықталмақ. Бұл орайда Сократ
майевтика (сөйлесу өнері) әдісін ұсынады. Сократтың этикасы рационалды:
жаңсақ әрекеттер білместіктен жасалады, ешкім де өз еркімен зұлым болмайды.
Адам өзіне үңілген сайын, өзінің білімсіздігін аңғармақ. Сократқа жүгінсек
Менің білетінім ештеңе білмейтіндігім қағидасының мәні ашыла түспек.

Ал, Сократтың шәкірті, ежелгі грек философы, Платонның пікірінше,
сезімдік танымның ақиқатты тану жолында ешқандай маңызы жоқ, себебі
түйсіктер арқылы алған мәліметтер заттардың өзіндегі құбылыстар туралы
білім емес, тек адамдардың пікірінде ғана қалыптасқан ұғымдар. Ал заттардың
көзге көрінбейтін шын мәнін тек ақыл-ойдың күші арқылы білуге болады.
Сондықтан шын ақиқатты түсініп білу үшін ақыл-ой заттар әлемінен
аластатылып, жанның идеялар әлемінде көргендерін есіне түсіруге мүмкіндік
алуы керек.

Ежелгі грек философы, энциклопедист-ғалым Аристотель адамның ақыл-
парасатының қабілетін этикадағы ең жоғарғы қозғаушы күш деп тапты.
Аристотельдің моральдық үлгісі – Құдай, яғни өзін ойлайтын ой – нағыз
кемелденген философ. Аристотель: Рақымшылдыққа ең алдымен дұрыс
бағытталған ақыл қызмет етеді . Демек, адам баласының сезімі дұрыс
бағытталса, онда ақыл-ойы да соған орай іс-әрекетке барады.

Әл-Фарабидің әлеуметтік-этикалық көзқарастарын білдіретін зерттеулері де
баршылық. Олар: Бақыт жолын сілтеу, Азаматтық саясат, Мемлекеттік
қайраткерлердің нақыл сөздері, Бақытқа жету жолында, Никомаха этикасы
деп аталатын ғылыми еңбектері. Әл-Фараби өз зерттеулерінде этика, мораль
мәселелеріне ерекше назар аударып отырған. Этиканың зерттеу объектісі –
мораль, мінез-құлық, әдептілік нормалары екенін жан-жақты дәлелдеген. Әл-
Фарабидің айтуы бойынша, этиканың ең жоғары категориясы бақыт болып
табылады. Сондай-ақ ол адам бойындағы ақыл-парасатты этикалық-адамгершілік
қасиеттерден бөліп қарауға болмайды дегендей пікір айтады. Этиканы ол, ең
алдымен, жақсылық пен жамандықты ажыратуға мүмкіндік беретін ғылым деп
қарады. Сондықтан оның этика жөніндегі тұжырымдамаларында жақсылық,
мейірбандық категориясы басты орын алады.

Журналист этикасы – қоғамда, әлеуметтік ортада бұқаралық ақпарат
құралдары өкілінің ұстанымымен, қызметімен, сондай-ақ, белгілі тұлғалар,
ұжымдық топтармен арадағы қарым-қатынастармен тікелей байланысатындықтан,
оның кәсіби шеберлігіне де ықпал етуші негізгі фактор бола алады. Өз
міндеті мен жауапкершілігін терең сезіне білу, іскерлікті,
кішіпейілділікті, мәдениеттілікті қастерлеу – журналистің кәсібіне,
күнделікті қызметіне әбден сіңісті болған этикалық қасиет болып табылады.
Жеке бастың мүддесін көздеп, өзінің қарақан басының қамы үшін баспасөз
мінберін пайдалануға әрекеттену БАҚ қызметкерлері арасында кездесіп жатады.
Мұны этикалық, моральдық жағынан азғындау деп таныған жөн.

Адал әрі әділ болу – журналист этикасының ең бір игі қасиеті. Өмірдің
объективтік шындығын көпке жеткізуші, сол арқылы қоғамдық пікірді
қалыптастырушы, төртінші билік иелерінің ешқашан да өтірік айтуға, жалған
ақпарат таратуға қақысы жоқ. Бұл екінші жағынан журналист этикасының да
қастерлі қасиеті болып табылады.

Журналистік мамандықтың бір ерекшелігі, әртүрлі көзқарастағы, сан қилы
мінез-құлықты көптеген адамдармен күнделікті жолығып, сөйлесіп, жақын
сырласудың арқасында ғана шығармашылық туындыларын жасайды. Сондықтан
адамдармен тіл табыса білетін, ақылды, байсалды, мінезі жайлы болғаны
дұрыс. Сонда ғана адамдардың сеніміне кіре алады, ой-пікірлерін айтқызады,
өзіне қажетті ақпараттарды табады. Мұндай қабілеттерді игеру үшін де
этикалық үлкен жауапкершілік, тәлім-тәрбие керек. Ешкімге тіс жарып
айтпаған, жақын-жуық туыстарына ашпаған сырларын адамдар журналистке ғана
сеніп жеткізетіндей ахуалды қалыптастыру – журналистің шеберлігі мен
дарындылығының сыртында оның этикалық деңгейіне, қарым-қатынасының биік
мәдениетіне тікелей байланысты. Ол үшін өзі де біреуге сене алатын, сол
арқылы өзгенің де сенімін ақтай білетін этикалық қастерлі қасиетті игерген
болуы абзал.

Егер журналистің қылығынан білгірсу, мақтаншақтық, кеудемсоқтық секілді
жағымсыз әрекеттер байқалып жатса, онда оның моральдық жағынан азғындай
бастағанының белгісі және оның салқыны әзірленген теле-радио бағдарламасын
да, жариялатқан шығармасына да тиері заңдылық. Сонымен қатар, мұндай кері
мінез журналистің дарынын да тежейтіні сөзсіз. Нағыз ақылды әрі білімді
және этикалық тәрбиелі журналист сапалы жақсы жарияланымдар жасаған сайын
сабырлы салмақты кейпін сақтай біледі, одан да артық туынды жасауға
талаптанып, іздене түседі.

Журналист кәсіби этиканы қашан да құрметтеуге, оны аяқ асты етпеуге
тиіс. Жазған жарияланымдары қаншалықты сәтті шығып, ел ықыласына бөленген
сайын ол соншалық кішіпейіл, елгезек, адал бола түсуі керек. Себебі,
журналист мамандығының бір ерекшелігі, ол үнемі елдің көзінде, халықтың
бақылауында болатындығында. Оқырман журналистің жазған әрбір мақаласына
баға беріп отырады. Оның жазған дүниелерінен менменсіген, мақтанған сыңай
байқалса, автордың өзінен бұрын оқырман дереу сезіп қояды. Біреу болмаса да
біреулер сырттай бақылап отыр дегенді журналист естен шығармауы керек.
Сондықтан, журналист адам өзінің жеке басының мүддесін ешқашан да қоғамдық,
халықтық ортақ мұраттан жоғары қоймайды.

Этика мәселесі – журналистердің басты назарында болатын мәңгілік
өлмейтін тақырыптардың бірі. Бұл бұрын да солай болып келген, адамзат
қоғамы тірі организм ретінде бар кезде алда да тұрақты көтеріліп, көптің
талқылауынан өте берері сөзсіз. Этикалық, моральдық процестердің дұрыс-
терісін, ақ-қарасын халық қана әділдікпен айырып бере алады. Сондықтан
этикалық нормалар жөнінде БАҚ құрғақ уағыздан гөрі нақты дерек пен
оқиғаларды көбірек жарыққа шығарса қоғамдық пікірдің дұрыс қалыптасуына,
имандылықтың орын алуына көмектескен болар еді.

Қазақстанда журналистік этика мәселесі Бұқаралық ақпарат құралдары
Заңында мазмұндалған. Аталған заңда этикамен бірге БАҚ-тың жұмыс істеу
міндеттері мен журналистердің құқықтары бірнеше бапта белгіленген. Сондай-
ақ, республикамызда Ұлтаралық қатынастарды жазып көрсетудегі этика
кодескі қабылданған. Мұнда БАҚ-тың, журналистің осынау мақсаттағы алар
орны мен рөлі айқындалған. Ал, Қазақстан Конституциясы мен басқа да кейбір
заң актілерінде БАҚ пен журналистикаға қатысты мәселелер қамтылған.

Журналист – баспасөз ісіндегі негізгі тұлға. Онсыз қандай баспасөз болса
да талапқа сай дайындалып, халықтың рухани талғамын қанағаттандыра
алмайтыны түсінікті. Сондықтан, ең алдымен журналист кәсіби тұрғыда
толыққанды маман ретінде еңбек етіп, танылуы керек. Ол өз қызметінде тек
қана шындықты жазып, барлық мәселені, объективті түрде қарау керек. Нағыз
журналист өмірде осылай еңбек етуге, осылай өмір сүруге тиіс. Бұл –
журналист алдында тұрған үлкен борыштардың бірі.

ІІ. Негізгі бөлім. а) Халықаралық журналистика тәжірибесі

Бүкіл өлемде болып жатқан қазіргі заманғы зор өзгерістерге байланысты
журналистика да жаңа көзқарасты, жаңа үғымды, жаңаша ойлауды қажет етеді.
Уақыт өткен сайын ішкі-сыртқы саясат баспасөз, радио мен
тележурналистиканың алдына тың міндеттер қояды Ондай міндеттерді орындау
үшін бүкіл коллектив болып,ізденістер жасау арқылы жұмыс істеу қажет. Бұл
орайда-журналистердің интеллектуалдық тәжірибесін қолданбай болмайды.
Әсіресе, бұл салада халықаралық тәжірибелерге ерекше назар аударып отыру
қажет. Мәселен, дамыған шетелдерде бүгінгі ақпарат құралдары қалай жұмыс
істейді, соған назар аударған жөн. Ол үшін олардың жұмысына, журналистік
творчествосына талдау жасап, қорыта білу керек. Мұндай тәжірибе алмасу
материалдар, хабарлар дайындауда түр мен стильді жаңартуға, уақыт
өзгерісіне сай хабарлар беруге мүмкіндік жасайды. Стандарттан қашып, тапқыр
әрі қызықты материалдар беруге пайдасын тигізеді. Газеттің, радио мен
телехабардың мазмұны мен характерін, тақырыбын, идеясын түрлендіруге,
дамытуға әсер етеді. Қоғамның моральдық-саяси ахуалын жақсартуға, ескі
ұғымда қалып қоймауға, жаңалықтарды дұрыс қабылдауға мүмкіндік береді. Ой
тереңдігіне, сөздің өткірлігіне, тележурналистердің барлық қабілеті мен
шеберлігін дамытуға ықпалы тиеді. Халықаралық тәжірибе мен жетістіктерге
сүйену, Сонымен бірге әрбір журналистің немесе коллективтің жетістігін онан
сайын толықтыруға, дамытуға игі әсер етеді. Демократиялық қоғам құру үшін
бұқаралық ақпарат кұралдары көп жүмыс істеуі тиіс. Бұл өмірге тереңдеп ену,
шындықты айту, қажетті де, актуальді фактілерді таба білу, оны зерттеп,
халыққа ұсыну үлкен жауапкершілікті тілейді.
Әрине, шетел журналистикасына назар аударғанда бәрін бірдей ала беру,
үйрене берудің негізі жоқ. Ең жаңашыл, бұрын айтылмаған нөрселерді таңдай
білген жөн. Алдымен халыққа не қажет және нені айту керек, соны байқаған
дұрыс. Бұл үшін өткен мен жаңаны, сондай-ақ өзімізде не бар, не жоқ соны
біліп барып ажырата білу керек. Қажеттісін алып, қажет емесіне сын көзбен
қараған дұрыс. Бұрын біздің елмізде шетел журналистикасының төжірибесіне
назар аударылмайтын. Ал бүгінде бәрі басқаша. Халықаралық қатынастар бейбіт
түрде, бірін-бірі түсінушілік жағдайда дамып келеді. Яғни, сенім мен
қауіпсіздік, жер бетінде бірлесе өмір сүру тенденциясы байқалады. Демек,
бұрынғыдай елдердің бір-біріне сенімсіздікпен қарауы бірте-бірте өзара
түсінушілік қарым-қатынасқа айналып келеді. Бұл орайда ақпарат құралдары да
өзгеріссіз қалуы мүмкін емес. Сондықтан мына жайларды атап айту керек:
1. Бұқаралық ақпарат құралдары қай елде болмасын, халықаралық тәжірибеге
сүйене отырып, бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста ашық жұмыс істеуі керек.
Бұл ретте географиялық, ұлтгық шекаралар шеңбері тосқауыл болмауы қажет.
2. Әр ел өзінің тарихын, мәдениетін, тілін, ұлтын сақтай отырып, жер
жүзілік цивилизацияға үлес қосуы тиіс. Адамзаттық бүкіл құнды қасиеттерге
араласу керек. Әділдік, шыншылдық, достық және гуманизмді қадірлеу жөн.
3. Қоғамдық дамудың объективті заңдылықтарын көрсетіп отыру қажет. Жер
жүзілік прогресті дамытуға ақпарат құралдарының белсенді қызметі қажет.
4. Экология, атом қарулары зардаптарын жоюға және соғысты болдырмауға
баспасөз, радио, телевидение ерекше қызмет етуі тиіс.
5. Әлемдік хабарлардың оперативтілігін жақсартуға ұмтылу керек. Бұл орайда
көптеген елдер бірлесе әрі тұрақты жұмыс атқаруы жөн.
6. Үкіметпен бірге, халықтық дипломатияны дамытуға ақпарат құралдары
белсене араласуы қажет. Дөңгелек үстелдер, телекөпірлер арқылы жер
жүзілік маңызды оқиғалар мен бейбітшілік инициативаларды дер кезінде
жариялап, көрсетіп, насихаттап отырған дұрыс.
Әрбір елдің ақпарат құралдары өз тәжірибесіне қоса, халықаралық
журналистика тәжірибесін біліп, зерттеп, қорытып, одан әрі даму жолында
пайдалана білуі керек. Әсіресе, қазір жер жүзі журналистикасында орын алып
келе жатқан дамыған елдер – Американың және Еуропаның Англия, Франция,
Германия мен баска да елдерінің тәжірибелік жұмыстары назар аударады.
Радио мен телевидениенің тез дамитынын өмірдің өзі көрсетіп
отыр. Әрісін айтпағанда осыдан 20-30 жыл бұрын ғана түрлі-түсті
телевизордың пайдаланылуы бүгінгідей дәрежеге жетеді деп ешкім ойламаған
еді. Әрине, мұның қоғамның әлеуметтік қажеттілігінен туатыны белгілі.
Бүгінде телевидение бүкіл әлемде өтпелі кезеңді бастан кешіріп отыр. Ақ-
қара түсті телевизордың орнына қазір түрлі-түсті телевизорларды пайдалану
көбейіп келеді. Ал мұның өзі телехабарларды беруді жаңа бір сатыға көтеріп
отыр. Түрлі-түсті телевидениені айтқанда, қазір бүкіл әлемде бұл орайда
радио мен телевидение жүйесінде үлкен өзгерістер болып жатқанын айту керек.
Мәселен жаңадан жер серігі (спутниктік) және кабельдік телевидениенің пайда
болуы соның айғағы. Бұл радио мен телевидение дамуының стратегиялық мәнін
айқындайды. Әсіресе, Еуропа елдері мен Америкада қоғамдық телевидение
монополиясын бұзып, жаңадан коммерциялық телевидениені еңгізу өріс алып
отыр. Алайда телевизиялық ұйымдардың көбеюі телепрограммалардың көбеюіне
жағдай жасай ма, жоқ па, оны өмір көрсетпек. Ал анализге жүгінсек, жаңа
коммерциялық программалар негізінен жарнама берушілердің талабын
қанағаттандырып, қаржы табудың көзіне айналатын сияқты. Олар тек
көңілдендіретін хабарлар берумен шектеліп қалатындары да бар. Әрине,
көңілді хабарлар да керек шығар, бірақ, қоғамдық телевидение болса мұндай
көңілді хабарлардың орнына көбіне халықты жаңалық хабарлармен және
танымдық, білімдік программалармен қамтуға тырысады.
Міне, спутниктік және кабельдік телевидениенің өмірге келуі
көрермендер аудиториясын жіктеуге әкеліп соқты. Бұл өсіресе, Франция,
Ұлыбритания, Германия республикасында орын алып отыр. Осы елдерде бұрын
қоғамдық телевидение болса, коммерциялық телевидение тез өмірге келеді деп
ешкім ойамаған. Батыс Еуропа елдерінде жағдай дабыл қағарлық. Өйткені
олардың телевидениесінде Американың 40 процентке жуық драмалық жанрдағы
программалары беріледі. Әсіресе Португалия мен Голландияда ол 80 процентке
жеткен. Күн сайын Ұлыбритания, Франция, Германия телевидениесінде кемінде
үш сағат АҚШ хабарлары беріледі. Ал, АҚШ-та бұрыннан-ақ кино және
телеиндустрия қалыптасқаны белгілі. Бұл салада мол тәжірибесі бар. Біздің
заманымызда телерадио каналдары арқылы берілетін программаларда бәрінен де
ең көп орын алатыны және берілетіні, сондай-ақ жер жүзі халықтарының
күтетіні де күнделікті берілетін жаңалық хабарлар. Бұл қай елдің радиосы
мен тедевидениесін алсақ та анық байқалатын тенденция. Сондықтан
журналистикада жаңалық хабарлар туралы айту және оның шетелдерде сондай-ақ,
өзімізде қалай беріліп жүргені үлкен проблема. Адамзат еш уақытта өмірде,
планетамызда болып жаткдн оқиғалардан, жаңалықтардан құр қалмауы тиіс. Бұл
өмір тудырып отырған қажеттілік. Сондықтан әлемде осы ғасырдың басында
хабар жанрларының берілуі екі есе өспек. Ал спутниктік және кабельдік
телевидение арқылы хабар жанрын беру енді 5-6 жылдың ішінде 30 есе ұлғаяды
деп есептеледі. Демек, бұл салада қай елдерде айтарлықтай әрі тәжірибесі
мол каналдар жұмыс істейтініне тоқталайық. Айталық тәулік бойы жұмыс
істейтін АҚШ телекомпаниясы Си-Эн-Эн тек жаңалықтар берумен әлемге аты
жайылып отыр. Сондай-ақ, Жапонияның телекомпаниясы Эн-Эич-Кей де белгілі.
Ал Ұлыбританияның, Францияның, Германияның және басқа елдердің
телехабарлары көбіне осы жаңалықтар туралы беруге өте құштар екеніне сөз
жоқ. Тіпті, бұл. біздің республикамыз Қазақстан мен Россияда да солай.
Мұның себебін мына жағдайлармен байланыстырып қараған жөн сияқты.
1. Глобальды проблемалардың пайда болып, оған тек әрбір ел мен халықтың
ғана емес, бүкіл жер жүзі мемлекеттеріне қатысты екені;
2. Қоғамдық өзгерістердің жүзеге асуы мен тарихи процестердің жаңаша дамуы;
3. Казіргі адамзаттық интеллектуалды өмір салты мен оның мәдениеті мен
ойламының өсу эволюциясы;
4. Халықтардың саяси сана-сезімінің аса жетілуі;
5. Жаңа типті, яғни, бүкіладамзаттық ой-өрістің және көзқарастың пайда
болуы...
Міне, осы жайлар күнделікті жаңалықтарсыз адамзаттың өмір сүруі мүмкін емес
екенін айғақтайды. Сондай-ақ, демократияның дамып, қай елде болмасын
экономикалық және әлеуметтік саясаттың кең еріс алып отырғаны, тіршіліктің,
өмір сүрудің мәні тек бір елге немесе бір адамға ғана қатысты емес, бүкіл
әлемге байланысты екенін жоққа шығаруға болмайды. Алайда, жаңалықты,
фактіні, кейбір өмір құбылыстарын журналистік шеберлік тұрғысынан бере білу
де өнер. Оған творчестволық көп еңбек ету керек. Хабарларды оперативті
түрде беру және көрермендер үшін жаңалықтың ең қажеттісін таңдай білу
керек. Мәселен жер шарының бір жерінде болған оқиғамен екінші бір жақтағы
телевизор көрушілерді хабардар ету, соған ортақтастыру, яғни, назарын
аударуға күш салу қажет. Бұл ретте кейде хабарды өте боямалап, көп
сөзділікке салынбай, нақты жаңалықтың өзін сол болған күйінше көрсете білу
адам ықыласына, ойына, санасына әсер етпек. Шындықты, нақты фактіні өзінің
бар болмысымен көрсету дұрыс болмақ. Қысқа әрі қызықты, сонымен бірге нақты
мағлұмат беретін хабарларды журналистер телекөрермендерге,
радиотыңдаушыларға жеткізе білсе мақсаттың орындалғаны. Бұл жерде
редактордың, режиссердің, оператордың, еңбегі бірлесуі қажет. Өйткені
көрермендер мен тындаушылар әртүрлі талғамдағы адамдар болатыны түсінікті.
Сондай-ақ, жаңалық хабарлар тасқынын көріп-тыңдайтын аудитоияда адамдардың
жас ерекшелігі, әлеуметгік жағдайы, әйел не ер адам болуын білудің де
маңызы зор.
Қазір жаңалық хабарлар беруде жер жүзі телерадио компаниялары бір-бірімен
бәсекеге түсуі заңды. Кім тапқыр, кім жедел қимылдайды, кім ерекше назар
аударатын жаңалықгарды таба біледі, сол ұтатыны белгілі. Мысалы, әлемге
белгілі АҚШ-тың жер жүзі жаңалықтарын беріп тұратын Си-Эн-Эн компаниясын
сол елдің телевизия қайраткері Тернер ұйымдастырған болатын. Расын
айтқанда, алғашқыда бұл программага ешкім мән бермей, басқа телекомпаниялар
оны тіпті, банкротқа ұшырайды деп ойлады. Бірақ өмір көрсеткеніндей олай
болған жоқ, керісінше осы Си-Эн-Эн тек соңғы жаңалықтар берумен ғана ең
күшті телекомпанияға айналды. Демек, кейде осылай батыл ізденістер жасау
табысқа жеткізбек. Си-Эн-Эннің хабарлары тұрақты түрде әрі күн сайын
беріліп тұрады. Оның тілшілері планетаның кез-келген жерінен хабарлар
береді. ОперативтІ жедел түрде жұмыс істейді. Ол басқа елдердің жаңалықтар
беруіне қарағанда анағұрлым алда жүреді. Оның тақырыптары да әралуан.
Саясат, экономика, табиғат апаттары, терроризм, өкімет басшылары туралы
т.б. Сондықтан ол беретін хабарларды жұрт қызыға тыңдайды. Ең ақырында жер
жүзінің бүкіл ауа райы туралы күн құрғатпай баяндап тұрады. Әрине, мұндай
жұмыс атқару оңай емес, ол үшін көп еңбек, журналистік тапқырлық, техника
жетістіктерін пайдалану қажет. Көптеген телекомпаниялар мұндай жұмысты
орындай алмайтыны белгілі. Ал, Си-Эн-Эн болса бәріне де үлгереді, соған
байланысты табысы да жетерлік, бай компания болып саналады. Си-Эн-Эннің
хабарлары біздің Қазақстанда да беріле бастады. Оны республика жұртшылығы
көруде. Хабар әрине, спутниктік жүйе бойынша қабылданады. Бұл да болса
техника жаңалығын пайдалану деген сөз. Си-Эн-Энннің әсіресе, хабар
ұйымдастыру тәсілдері кез-келген елдің телевидениесі үшін үлкен төжірибе
бола алады.
Ұлыбританияда Би-Би-Сидің үлкен орны бар екені, оның сапалы программалар
беріп, әсіресе, жаңалықтар мен қоғамдық-саяси және деректі хабарлар
ұйымдастырып тұратыны, оған жаңадан бастық болып келген Джон Берттің де
қалаған нәрсесі еді. Келген бойда ол өзінің жаңа жұмыс жоспарын жариялады.
Онда әдеттегідей, бұрынғы эфир арқылы берілетін телевидениенің орнына енді
кабельдік жөне спутниктік телевидениеге мән берілетіні айтылды әрі
жаңалықтар мен драмалық хабарлар, яғни, телефильмдер мен телеспектакльдер
көбірек берілетінін алға тартты.
Міне, осылайша ақпарат хабарларын ұлғайтуға байланысты, енді корпорация
құрамында жаңадан ұлттық радиостанция ашу да көзделді. Ол – Рэйдио ньюс
деп аталатын болды. Бұдан бұрын 5 радиостанция болса, енді оған тағы бір
радиостанция қосылмақ. Бұл радиостанция тәулігіне 24 сағат, яғни, күні-түні
бірдей жұмыс істейді деп есептелді. Бүған дейін Би-Би-Си Әлемдік
радиохабарлары қызметі арқылы басқа елдерге тәулік бойы хабар таратуға
жеткен еді. Керісінше, өз еліне ғана мұндай көлемде хабар бере алмай келген
болатын. Енді тек радио ғана емес, Ұлыбританияның телевидениесі де басқа
елдерге хабар таратуды тәулік бойына жүргізуге күш салмақ. Бүгінде
телевидениенің алдында жаңа міндеттер тұр. Ол – жаңа жүйе жоғары айқындық
жүйесі болып табылады. Бұл жөнінде қазір көп айтылып жүр. Соңғы 15 жылдың
көлемінде Жапонияның кейбір фирмалары осы жоғары айқындық жүйесіне
зерттеу жасады. Мұнда 1125 жолдық, 60 өріс қолданылып, экрандағы көріністің
сапасы артты. Бұл 35 миллиметрлік пленкадағы кинокөрініске қарағанда
анағұрлым жақсы. Осы жүйені жасау үшін Жапония фирмалары 500 миллион доллар
қаржы жұмсаған. Әсіресе, Сони, Тошива фирмалары жоғары айқындық
телевидениесі үшін аппараттар үлгісін жасады Мысалы, кинокамерапар,
кинескоптар, бейнемагнитофон, дискілер және т.б.
1988 жылы Сеулдегі (Оңтүстік Кореяның астанасы) жазғы Олимпиададан
Жалонияға спутниктік байланыс арқылы жоғары айқындық телевидениесімен күн
сайын 4 сағат хабарлар берілген. Мұндай жаңа жүйе Жапонияда қазір тұрақгы
жұмыс істеуде.
Жоғары айқындық жүйесімен телевидение құру қазір АҚШ-та да
жүргізіліп жатыр. Олар мұның бірнеше нұсқасын жасады. Жапония сияқты АҚШ-
та жүздеген миллион доллар жұмсаған. Ал осы жаңа жүйені жасауда Еуропа
аздап артта қалып келеді. Сондықтан олар Жапония мен АҚШ-қа жету үшін бар
күштерін салуда. Айталық ФРГ, Ұлыбритания, Швейцария, Бельгия, Франция,
Нидерланды, Дания, Италия сияқты елдердің 30-дан астам өндіріс корпорациясы
осы жүйені жасау үшін жұмыс істеуде. Сондықтан бұл жүйе енді Еуропада да
қолданылуда. Осыған байланысты ТМД елдері де аталған жүйеге көшуді
ойластыруда. Қазір бұл ретте мамандар жұмыс істеуде. Демек, алдағы уақытта
Қазақстан да бұл жүйені қолға алатын болады.
Жаңа жүйе әрине, қай елдің телевидениесі болса да тиімді болатынына сөз
жоқ. Себебі, біріншіден, халықаралық қатынаста жоғары айқындық жүйесін
қолдануда бірлесу жағдайы туады. Және әртүрлі телевизиялык жүйелерден гөрі,
бірыңғай бейнекөріністердің сапасы артып, бұрынғыдан да анық бола түседі.
Қазір Москвада кабельдік сеттің пайда болуына байланысты көптеген программа
беруге мүмкіндік туып отыр. 20-дан астам каналда хабар берілуде. Ал
Еуропаның көптеген аймақтарында спутниктік байланыс арқылы 40-50 аралығында
программа қабылдауға болады. Батыс Еуропада Астра деп аталатын жаңа жер
серігі ұшырылған. Сол жер серігінен жердегі дыбыс қабылдау аймағында 50
сантиметрлік қана антенна қолдану жетіп жатыр. Ал Шығыс Еуропада оны
қабылдау 1-2 метрлік антеннаны қажет етеді.
Скандинавия елдері ұшырған жер серігі арқылы ТМД-ның Батыс аймағындағы
елдер хабарларды әлгіндей жарты метрлік антенналар арқылы қабылдай алады.
Міне, бұл да телевидение саласындағы жетістік болып табылады. Спутниктік
телевидение жүйе.сі қалай жұмыс істейді дегенге келсек, үшбұрышты схема
бойынша жүргізіледі. Хабар беруші (жерден) – спутник орбитада – антенна
(жердегі телеқабылдағыш).
Америкада спутниктік телевидениенің басталуы 1962 жылмен есептеледі. Сол
жылы Телестар жөне Релей деген жер серігі үшырылды. Сөйтіп алғашқы
хабарлар да берілді. Мысалы, Сиетл қаласындағы халықаралық көрме туралы,
Джон Кеннедидің (президент) пресс-конференциясы, Канаверал мүйісінен
космосқа ұшу репортажы, Біріккен Ұлтгар Ұйымынан репортаж, т.б. Ал
Еуропадан Париж, Лондон, Рим қалаларынан хабарлар таратылды. Міне, бұл
алғашқы екі континент аралығындағы космос спутнигін пайдалану арқылы
берілген хабарлар еді. Екі спутник ретранслятор ролін атқарып, елдердің
телехабарларын беруте мүмкіндік туғызды.
Ал Москвада бірінші рет 1967 жылы Орбита спутниктік жүйесі
бойынша телехабарлар бере бастады. Қазір жер жүзі космостағы ондаған
спутниктің күшімен телехабарлар беріп жүр. Сөйтіп, бұл орайда үлкен дамуға
жол ашылды.
Сонымен бірге кабельдік телевидение де Америкада 1940 жылдардың
аяғында қолданыла бастап, кейін 1975-ші жылдары оның екінші кезеңі өріс
алды. Телевидениедегі бұл екі сала қазіргі кезде онан сайын даму үстінде.
Мысалы, Францияда жаңа техника жетістігі кеңінен пайдаланылуда. Спутниктік
байланыс, кабельді телевидениемен бірге, бейнежазу мен телеин-форматика,
яғни, компьютерлер қолданылу үстінде. Бұл елде әсіресе, екінші программа А-
2 аудиторияны көп қамту мен программаның ұзақтығы жағынан ең бірінші орынға
шықы. Бұл – оның зор табысы деуге болады.
Франциядағы дәстүр бойынша қоғамдық телевидение пайдаланылатын. Соңғы_кезде
бұл дәстүр өзгеріп, коммерциялық каналдар ене бастады. Бұған басында
жұртшылық қарсы болған еді. Алайда Президент Ф.Миттеран жеке коммерциялық
ұлттық программалар құру жөнінде үндеу жасады. Соған байланысты екі
коммерциялық канал дүниеге келді. Оның біріншісі – көпшілікке арналған
жалпы хабарлар береді де, екіншісі – жастарға арналған музыкалық хабар
беретін программаға айналды. Міне, осылайша жер жүзі телевидениесінде жаңа
хабар беру тәсілдері жүзеге асырылды. Бүгінде жер жүзінде баспасөз
текстерін өндеудің жүздеген программалары жасалған. Ондай программалар
текст редакторлары деп аталады. Ал олардың көптігіне байланысты іріктеп
ала білу және қажеттісін тандай білу керек. Өйткені текст өндеу
программалары да әртүрлі операцияларды орындауға арналған. Мысалы,
сыйымдылығы 40 мегабайттық қатты дискіге 100 есе көп информацияны жазып,
оның кез-келген үзіндісін оңай табуға және қайта қарауға, өңдеуге болады.
Текст өңдеу программалары адамның уақытын алатын жұмыс процестерін айталық,
тексті жөндеу, жазудың көлемін өзгерту, жөнделген тексті қайта басу т.б.
автоматты түрде орындауға мүмкіндік береді. Бүл әсіресе, ұзақ текстерді
жазғанда және оны қағазға басуда уақытты өте аз жұмсауға пайдасын тигізеді.
Сондай-ақ кітап шығару баспаларындағы жұмыстарды жеңілдетеді. Мәселен
қолмен басатын механикалық жазу машинкаларымен журналистер жұмыс істегенде
әрбір грамматикалық, орфографиялық немесе стилистикалық жөндеулер жүргізу
үшін біраз уақыт кетіреді. Ал осындай жұмыстарды компьютер арқылы жедел әрі
оңай істеуге болатыны белгілі. Әдетте текст өңдеудің принципті түрде екі
типі қолданылады. Біріншісі – экрандағы текст бірыңғай көріністе ғана
беріліп, оның негізгі бейнесі қағазға түсірілгеннен кейін ғана белгілі
болады, ал екіншісінде – экрандағы текст қандай көріністе болса,
нәтижесінде де сондай көріністегі текст қағазға басып алынады. Яғни, бұл
нені көрсең, соны аласың дегенді білдіреді. Тексті өңдеу программаларының
негізгі қызметі мынадай жүйеде орындалады. 1. Тексті жадыға жіберу; 2.
Редакциялау; 3. Форматқа келтіру; 4. Тексті басу жұмысы.
Редакциялау жүмысында мышка арқылы курсорды жылжыта отырып, командаларды
орындауға болатыны түсінікті. Кейбір программалар арқылы текстің жалпы
көрінісін, тіпті, типографиялық сапаға дейін көтеруге болатынын өмір
көрсетіп отыр. Мұндай жағдайда әртүрлі шрифтілерді қолдануға болады.
Машинаның басу құрылысна қажетті арнаулы командалар беріледі. Мәселен,
басуды тоқтату, тексті бірнеше дана етіп шығару т.б. Компьютердің жадына
информацияны, тексті енгізгеннен кейін, оны автоматты түрде өңдеуге қол
жетеді. Бұл ретте автоматтандырылған анықтамалықтарды және
автоматтандырылған корректорларды қолдануға болады. Автоматты
анықтамалықтар сөздерді дұрыс таңдауға, ауыстыруға мүмкіндік берсе (мысалы,
синоним, антонимдерді т.б. табуға), ал автоматты корректор грамматика,
орфографияны, тіпті, стилистика элементтерін бақылауға мүмкіндік береді.
Компьютер жадындағы сөздіктен әрбір сөздің дұрыс жазылуын салыстырып қарау
қиын емес. Редакциялауды автоматтандырғанда текстегі орташа келемдегі
сөйлемдерге анализ жасауға да мүмкіндік туады. Бұл орайда программа бойынша
текст құрылысының индексі анықталып, кейбір окуға дұрыс келмейтін сөздер
мен фрагменттерді бөліп шығару керек және түзету қажет.
Жалпы бүгінгі журналистикаға қатысы бар тағы бір мәселе – столдық
баспа жүйесінің пайда болуы екенін бөліп айту жөн. Яғни, бұл баспа
жұмысындағы компьютерге қатысы бар жаңа эра деуге болады. Баспа мен
типографияға жаңалық ретінде келген осы техникалық жетістік мерзімді
баспасөз бен кітап басу ісінде адам еңбегіне көптеген жеңілдіктер әкелді.
Компьютерде жаңа арнаулы тіддерді жасап шығару мен лазерлік принтерлердің
пайда болуы – типографияға өте жақын сапалы бейнелерді қолдануды қамтамасыз
етті. Бұл полиграфиялық баспа жұмыстарына да қатысты еді. Баспа жуйесіне
арналған верстка жасау жөнінде (беттерді қаттау) екі негізгі программа түрі
бар. Оның бірі – иллюстрация, графикаларды қолдана отырып, шағын
материалдар дайындауға арналса, екіншісі -үлкен көлемдегі текстер
дайындауға, яғни кітаптар басуға арналған. Бұл орайда процессордың
көмегімен және версткаға арналған программалар арқылы басылатын нәрсенің
макеті жасалып, басуға беріледі немесе фототерімге жіберіледі.
Столдық баспа жүйесін қолданатындарды үш категорияға бөлуге болады.
Оның біріншісі – бір-екі беттік ондаған, жүздеген дана документтер
дайындаушылар болса, екінші категорияға – мыңдаған тиражбен басылатын
мақалалар жинақтары, авторефераттар, брошюралар шығаратын үкімет
мекемелері, жарнама агенттіктері ұйымдарының жұмыстары жатады. Ал үшінші
категорияға – осы алдыңғы айтылғандардан күрделі әрі көлемді түрде жұмыстар
орындайтын газет-журналдар редакциялары жатады. Олар мыңдаған тіпті,
миллиондаған тиражбен баспасөздерді шығарып отырады. Сөйтіп, компьютердің
қазіргі замандағы аса зор мүмкіндігі журналистика өмірінде кеңінен
пайдаланылу үстінде.

ә) Журналистің әлеуметтік ұстанымы мен кәсіби этикасысының нормалары
Кейінгі жылдары журналистік этика, яғни кәсіптік әдеп туралы сөз
баспасөз беттерінде сирек те болса айтылып жүр. Журналистің кәсіптік әдебін
терең біліп, оны зерттеу – Қазақстан журналистикасы үшін зәру мәселелердің
бірі. Өйткені, бұл – соңғы жылдар көлемінде ғана назар аударыла бастағаны
болмаса, әлі ғылыми тұрғыдан да, кәсіптік шеберлікке қатысты да байыптап
үлгерілмеген тың да күрделі мәселе.Алғаш қоғамдағы моральдық қарым-
қатынастарды жан-жақты зерттеп, әр түрлі пікірлерді жинақтаған Аристотель
деп айтуға болады. Оның Никомахова этика атты еңбегін зерттеушілер этика
ғылымының бастауы деп біледі. Ал, ұлы ойшыл Әл-Фараби этиканы, ең алдымен,
жақсылық пен жамандықты ажыратуға мүмкіндік беретін ғылым деп қарады.
Сондықтан оның этика жөніндегі тұжырымдамаларында жақсылық, мейірбандық
категориясы басты орын алады. Ғұламаның этикалық ойларынан терең
гуманизмнің лебі еседі, ол адам баласын жаратылыстың, бүкіл жан иесі
атаулының биік шоқтығы, сондықтан да оны құрметтеу, қастерлеу керек деп
түсінеді.
Журналистің кәсіби этикасы – ғылымның ең кенже салаларының бірі. Оның
тарихы соңғы жиырма жылдан бастау алады. Оған дәлел ретінде осы уақытқа
дейін журналистің кәсіби этикасы жайлы оқулықтардың жарыққа шықпауын атап
көрсетуге болады. Ал, педагогикалық мақсатта тек ғылыми монографиялар
қолданылады. Соңғы жылдары Ресей ғалымдары журналистикадағы этикалық
ғылымға көңіл аудара бастады. Мәселен, ғалым Р.Г. Бухарцев қазіргі таңдағы
кәсіби этиканың табиғатын, кәсіби этика мен журналистің шығармашылық даму
үрдісінің байланысын ашық дәлелдесе, зерттеуші В.А. Казакова журналистің
жұмыс істеу барысындағы әдептілік қарым-қатынастардың түрлерін жан-жақты
атап көрсетті. Ал, ғалым В.М.Теплюк журналистің әлеуметтік мәселелердегі
жауапкершілігі мен дерек, дәйектерді қолданудағы этикалық нормаларды
қарастырды. Баспасөз зерттеушілері Г.В. Лазутина мен Д.С. Авраамов
журналистің кәсіби этикасын бүгінгі жаңа тұжырымдар мен көзқарастар
негізінде қарастырса, ғалым М.А.Федотов журналист этикасын БАҚ туралы
заңның негізгі тармақтарымен байланыстыра отырып зерттейді. Ал, бүгінгі
журналистің кәсіби этикасы жөнінде елімізде өте аз зерттелген. Осы маңызды
мәселемен арнайы айналасып жүрген ғылыми мамандар да жоқтың қасы. Сондықтан
алдағы уақытта журналист этикасы туралы мәселелерді жан-жақты терең зерттеу
қажеттілігі бүгінгі өмірден туындап отыр.
Этика кәсіби моральдың құрылымын зерттейтін ғылым десек, журналистке
моральдық нормаларды ұстану – ең бір қажетті қасиет. Журналистердің жазған
еңбектері, ең бастысы одан шыққан қорытындылары көптеген бұқара халықтың
мүддесіне тиісті болып табылады. Себебі бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
қоғамның көзқарасы, оқиғаны түсінуі үнемі өзгеріп отырады. Журналистке
қойылатын моральдық талаптың қиындығы жоқ, тек талапты дұрыс пайдалана білу
қажет. Тіпті, егжей-тегжейлі қабылданған кодекстің өзі журналистің аяқ-асты
тап болған оқиғасына түсінік бере алмауы мүмкін. Бұл кезде тек журналистің
кәсіби этикасы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.