Қожа Ахмет Яссауидің кесенесі

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.5

I.тарау: Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің тарихы

1.1. Қожа Ахмет Яссауи кесенесі . Түркістанда ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.9
1.2. Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің тарихи маңызы мен құрылысының сырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10.11

II.тарау: Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің тарихтағы орны

2.1. Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде кімдер жерленген? ... ... ... ... ... 12.16
2.2. Қожа Ахмет Яссауи кесенесіндегі жазулар сыры ... ... ... ... ... ... .17.19

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20.23
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Тақырып: Қожа Ахмет Яссауидің кесенесі

Жоспар:
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
-----------------3-5

I-тарау: Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің тарихы

1.1. Қожа Ахмет Яссауи кесенесі – Түркістанда------------------------ -------
----6-9
1.2. Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің тарихи маңызы мен құрылысының сырлары----
----------------------------------- ----------------------------------- ------
--10-11

II-тарау: Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің тарихтағы орны

2.1. Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде кімдер жерленген? --------------------12-
16
2.2. Қожа Ахмет Яссауи кесенесіндегі жазулар сыры-------------------------
17-19

Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
---------20-23
Қолданылған әдебиеттер------------------------- -----------------------------
---------24

Кіріспе

Қожа Ахмет Йасауи (? – 1166 ж) – қазақ халқының байырғы мәдениетінің
тарихында айрықша орыны бар мұсылман дінін таратып, уағыздаушылық қызметіне
орай берілген атау, ал соңындағы Йасауи ақынынң қай жерден шыққандығын
көрсетеді. Бірақ нақтылық үшін айтсақ, Йасы қаласы оның туған жері емес,
жастайынан жетім қалып, ағайын-туыстарының қолына келіп, бала кезінен өскен
жері. Ақынның туған жері – қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының сайрам
ауданы. Әкесі Ибраһим мұсылманша сауаты бар, сөз қадірін білетін білікті
адам болған. Шешесінің аты Қарашаш.
Ахмет Бұхара қаласында Юсуф Хамаданидан діни білім алғаннан кейін,
Түркістанға келіп, сол кезде Орталық Азияда кең тараған сопылық, діни-
мифологиялық идеялардың ірі насихатшысына айналады.
Жұмыстың өзектілігі: Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің тарихын ашып,
оның тарихи мәні мен маңызын, бүгінгі таңға дейінгі көрінісін ашып
көрсету.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Қожа Ахмет Яссауи кесенесі жөнінде
зерттей келе, оның атқаратын қызметін ашып көрсетіп, кесененің өмірлік
мақсатын дәлелдеу.
Жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспе, екі тарау және қорытынды мен
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
XI – XII ғасырлардағы жасаған атақты сопы, философ, ғұлама ғалым, ақын
Қожа Ахмет Яссауи атақты сопы Арыстан Баб шәкірті болған. Ахмат жеті жасқа
толғанда, жетімдік тауқыметін тартып жүрсе керек. Сондықтан болар Арыстан
Баб оның ұстазы, білім сапарындағы жетекшісі ғана емес, сондай-ақ әке
орнына әке болып, қанатының астына алып, тәлім – тәрбие беруші, қамқоршысы
ретінде кеңінен мағлұм.
Ахмет Яссауи жетіге толғанда (егер 1083 жылы туылса, онда Мұхамедтің
өлімінен кейінгі уақыт – 458 жылға тең), Алла аманатын тапсыру Арыстан Баб
Арыстан Бабқа тапсыру шамамен ислам діні үстемдік ала бастаған кездері,
яғни 630 жылдары болды деп болжасақ, онда аралық уақыт 470 жылға тура.
Бұдан байқалатыны жетпіс жасында Арыстан Баб құрманы тапсыруды міндетіне
алса, қалған 300 жүз жыл құрманы Ахметке сақтап, жеткізу үшін берілген
қосымша ғұмыр.
Арыстан Баб Қазақстан территориясындағы сопылардың алғашқы қатарын
құрайды. Ол Яссауи есімімен байланысты туған яссауилік оқудың тарихи
сахнаға шығуына алғы шарт жасаушы екені сөзсіз. Тіпті шежіреде, аңыздарда
400 жыл аралығында өмір сүрген сопыларды Арыстан Баб есімімен жинақтау –
оның Ахмет Яссауиді аяқтандыру қызметін ерекшелеуден туған сияқты. Сондай-
ақ аңыздарда арыстан бабқа қосымша 400 жыл ғұмыр телеуі арқылы Мұхаммед
пайғамбар мен яссауи жалғастығын аралық бір адамның – арыстан Баб есіміне
жинақтауда ауыз әдебиетінің өзіндік үлгісі танылса, бір жағынан Мұхаммед
пайғамбар – Арыстан Баб – Қожа Ахмет Яссауи байланысындағы Арыстан Бабтың
тікелей дәнекершілігін көрсету арқылы оның үлкен рөліне мән берілсе, екінші
жағынан, аралық үзбе тек Арыстан Бабтан тұрғандықтан, Яссауидің Алла елшісі
Мұхаммедтің тікелей ізбасары екенін, яғни екеуінің құдай алдында тең, бір
дәрежеде екенін таныту мәні жатыр.
Арыстан Баб ислам дінін, оның ішінде сопылық идеяларды танытуда
Яссауидің алғашқы ұстазы болумен қатар, араб, парсы тілдерін жетік біліп,
шәкіртіне үйреткен. Сондай – ақ яссауидің табиғат бергенақындық дарынының
көзін ашып дамытуда, жетілдіруде де өз үлесін қосқанын атап көрсету керек:
Сегізімде сегіз жаннан жол ашылды,
Хикмет айт деп, бұ басыма нұр шашылды.
Яғни, Яссауи жастайынан зікір, жад сияқты өлең формаларын айтуда,
өзінің ақындық дарынын уағыз – насихат жүргізуде пайдаланып, әр сөзін
өлеңмен нақыштауда Арыстан Бабтың тікелей ықпалы болғаны даусыз.
Қожа Ахмет яссауи пайғамбар жасына келгенде, бар дүние-мүлкін кедей-
епшіктерге таратып, қылует жасауға бел байлайды. Сөйтіп, Өлмес бұрын жан
бермектің дертін таптым (19-х) деген бір қағидасын негіздейді 1, 16-б.
Халық арасында аңызға айналған Қожа Ахмет Яссауи туралы әңгімелер көп.
Соны бірінде оның 63 жасқа келгеннен кейін, өзінің пайғамбар жасынан асып,
мына жарық дүниені көруін асылық санап, жер астынан мекен жасатып, қалған
ғұмырын қылуетте өткізді делінеді.
Түркістан қаласы Ахмет Яссауи өмірімен тағдырлас деуге болады, сесебі
Түркістан қаласында жерленген Қожа Ахмет Яссауи әзіреті сұлтан аталып,
басына XIV ғасырдың аяғында атақты Ақсақ Темір кесене орнаттырады. Бертінде
Қожа Ахмет Яссауидің өзі түрік халықтарының рухани атасына, ал күмбезі
түрік дүниесі табынатын кіші Меккеге айналады.
Сонымен Қожа Ахмет Яссауи сынды ұлы тұлғаның түркі халықтары тарихы
мен мәдениеттеріндегі орны бар екені, оның есімі түркі халықтарының жадынан
ерекше орын алғанына күмән жоқ. Ахмет Яссауи дәуірінен кейінгі 800 жыл
халық жадындағы көптеген мәліметтер бар. Бірақ жазба деректері жоққа тән,
тек Диуани Хикмет жаңа көңілге медеу. Соңғы жылдарындағы ізденістер
нітижесінде Қожа Ахметтің Диуани Хикметтен өзге шығармалары бар екені
белгілі. Мәселен: Шайх Хұдайдан ибн Ташмұхаммед Азизан ал-Бұхары жазған
Бустан ал-Мухиббин атты шығармада, Қожа Ахмет Яссауидің Фатафа – и
танбих атты шығармасы болғаны туралы деректер бар. Яссауидің рухани
мәдениеті мен мұрасы Х11 ғасырдың басы түркі халықтарының тарихи тағдырына
шешуші рөл атқарған рухани күшке айналды 2, 60-б.

I-тарау: Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің тарихы
1.1. Қожа Ахмет Яссауи кесенесі – Түркістанда

Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің тарихы өте терең. Йасылық шайыр, 1167
жылы 73 жасында қайтыс болады. Жергілікті халық және оның ізбасарлары,
шәкірттері ақын денесін қазіргі кесене тұрған жерге жерлеген. Оның басына
әуелде кіші-гірім әсем күмбез орнатылғанымен, ол құлап қалған.
XIV ғасырдың екінші жартысынан бастап Түркістан өлкесін әлемге
Темірлан (Әмір Темір) деген атпен белгілі болған, орта Азиялық қолбасшы
биледі. 1370 жылы ол өзінің бақталастары мен негізгі қарсыластарын күйрете
жеңгеннен кейін Мәуереннахр жұртына билік жүргізді. Астана етіп самарқан
қаласын таңдап алды. Темір ғылым мен мәдениеттің өсуіне, өркендеуіне
айрықша көп көңіл бөлді, әскери жорықтарда қолға түскен шеберлерге Орта
Азия мен қазақстанның қалаларында мешіт, медресе, кесене ғимараттар
салдырды. Соның куәсі – сәулеткерліктің тамаша үлгісі ретінде күні бүгінге
дейін сақталған Түркістандағы ӘзіретСұлтан қорығындағы Қожа Ахмет Яссауи
ғимараты. Жоғарыда біз Яссауи қайтыс болған соң ақын зиратының басына
орнатылған күмбез құлап қалған дегенбіз.
Міне Әмір Темір жергілікті халықтың көңілінен шығып, оларды өз
ықпалында ұстау мақсатымен 1395 жылдан бастап Түркістанда Қожа Ахмет
Яссауидің басына бұрынғының орнына екінші рет кесене тұрғызуға бұйрық
берген.
Қожа Ахмет өлерінде маған келетін адам ең алдымен Арыстан Бабтың
басына зиярат етсін деп өсиет қылыпты. Арыстан Бабқа түне, Т.ркістандағы
Әзірет Сұлтаннан тіле деген сөз осыдан қалған деседі.
Ақсақ Темір Әулиенің қабірі басына үлкен мазар тұрғызуға әмір етеді.
Мазар қабырғасын қалай бастағанда ойда жоқта көк өгіз келіп, қиратып
кетеді. Ашуланған әмір қызметшілерін шақырып, мазар құрылысын қайта
бастауға пәрмен қылады. Мазарды көк өгіз тағы да құлатады. Осыдан соң Әмір
түр көреді, түсінде ақ сақалды шал аян береді:
-Әуелі мазарды Арыстан Бабтың басына тұрғыз. Ол менің ұстазым. Ақ
сақалды қарттың Қожа Ахмет екенін сезген әмір мазарды алдымен Арыстан бабқа
салдырған екен.
1395 жылдан бастаудың да көп сыры бар екенін айтады зерттеушілер.
Себебі, ол сол жылы ғылым, білім өнерімен аты шыққан Иран еліндегі Исфаһан,
Шираз қалаларын жаулап алып, өзіне бағындырған соң ондағы шыңылтыр қыш,
ағаштан шекпе түйін хас шілеңгерлерді Самарқан, Бұқара, түркістанға
қаптатқан.
Бұған екі дәлел бар: бірі – ескерткіштің солтүстік жақтағы сыртқы
қабырғасындағы араб тілінде жазылған бұл ескерткіштің шебері, сәулеткері –
Худжа Хасан Ширази деген жазу. Екіншісі – ақынның мүрдесі қойылған
қабырханаға шырақ жағуға арналған биіктігі бір, бір жарым метр келетін екі
қола шырағдандағы араб тіліндегі жазулар. Онда бұл шамдарды жасаушы Из ад-
Дин бин Тадж ад-Дин әл-Исфаһани. 73-99 жыл деп жазылған 3, 82-б.
Һиджыраның 799 жылы біздің жыл санауымыз бойынша 1396 жылға сәйкес
келеді, яғни бұл уақыт темір Иранды жаулап алғаннан кейін Исфаһанда Қожа
Ахмет күмбезіне арнап шырағдан жасатқан деген ойымызды қуаттай түседі.
Бірақ Әмір теміздің өмірі мен жорықтары жайлы 1429 жылы жазылған шараф
ад-Дин Әли Йаздидің (?-17-454) атақты Зафар наме (Жеңіс нама) атты
жылнамасы Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің салыну тарихын мына жәйітпен
байланыстырады:
Һиджраның 799 (1396) жылының күзінде моғолстан әміршісі Хызыр Қожа
Ханның қызы Түкелі ханымға үйлену мақсатымен Әмір темір самарқан маңында
Дилкуша (жүрек қуанышы) деп аталатын мәуелі бақтың құрылысын аяқтатқан
соң, болашақ жарын күншілік жерден күтіп алу үшін жолға шыққан.
Жолай қар жауып кеткендіктен, салтанатты жасақ Аханғаран төңірегіндегі
Шыназ қыстағына шатыр тіккен. Ал Әмір темірдің өзі Йасы шаһарындағы Қожа
Ахметтің қабіріне барып бас иіп қайтпақ болып жүріп кетеді. Мұнда
келген соң тәубә рәсімін бітіріп, мазараттың күтушілері мен қамқоршыларына
сый-сияпатын үлестіреді. Содан Шыназдағы өз жасағына оралған жерде оған
Түкелі ханым керуенінің жақындап қалғандығы жайлы хабар жетеді, - 4, 5-б
дей келе жылнамашы өз хикаясын Әмір Темір Йасыға келген дәл осы
сапарында Қожа Ахмет мүрдесінің үстінен күмбез тұрғызуға жарлық беріп еді,
бұл ғимарат содан бір жылдың ішінде дайын болды 5, 6-б - деп аяқтайды.
Бірақ М.Е.Массон Зафар наме авторының Күмбез бір жылда салынып
бітті дегеніне шүбә келтіріп, оған үзілді-кесілді қарсы шығады. Әмір
Темір Йасыға 1397 жылы келген кезде ғимараттың құрылысы біраз бір-екі жылда
емес, араға көптеген жылдар салып барып біткен деген жорамал ұсынады 6, 7-
б.
Массон пікірінің жаны бар. Өткені жоғарыдағы датадағы 1396 жыл деген
уақыт та Массон жорамалын қуаттайды. Себебі, ескерткіш салынбай тұрып, оған
шырағдан жасатты деу қисынсыз.
Асылы Әмір Темір ғимарат құрылысын 1395 жылы бастатқан. Ал 1396 жылы
Шыназ арқылы Йасыға осы құрылыстың қарқынын біліп қайту үшін келегн сияқты.
Бір қызығы молла Имам сығынақи Аусаф Хамид Сұлтан (Хамид Сұлтанның
жаугершілігі жайлы жазбалар) деген еңбегінде Қожа Ахмет күмбезі жайлы мына
бір деректерді келтіре кетеді. Алтын Орданың ханы Тоқтамыс Темір
сұлтанатына жасаған кезекті бір шапқыншылығында ақынның мазары мен онда
тұратын шырақшы-шайхылардың (мал-мүлкін) тонап алып кетті. әулиені
қорлағаны үшін Темір асыл су маңында татарларды қуып жетіп
талқандады. Қазына, дүниелерді қайтарды. Осы жорықта қолға түскен әскери
олжаның қаражатынан Қожа Ахмет бейітінің үстіне тұрғызылатын күмбездің
құрылысын бастады. Әміршінің сондай –ақ медресе де салдырмақ ойы бар еді,
бірақ тұтқиылдан келген ажал оған оны орындауға мүмкіндік бермеді, - 7,
83-б. дейді. әмір Темір Тоқтамыспен 1395 жылы соғысқан. Олай болса,
жоғарыдағы Молла сығынақи естелігінде де белгілі бір шындық бар деуге
болады. Дегенмен бұл сияқты аңызы мен шындығы аралас келетін деректердің
ақиқатын анықтау үшін де ұзақ іздену мен зерделі зерттеу қажет екені
сөзсіз.

1.2. Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің тарихи маңызы мен құрылысының сырлары

Бүгінгі күнге дейін өзінің жұмбақ сырларымен ұрпағын табындырып
тұрған осынау – бір тарихи кесененің ішіне бүккен сыры әлі де шексіз.
Құрылысты салушы сәулеткер жергілікті халықтың тұрмысын, сенім-нанымыын,
ою-өрнегін жақсы біліп, сабақтастырған. Кейбір қабырғалардың оюы қазақтың
киіз үйінің керегелерін, басқұрларының әшекейлерін, кілем, текемет, түр
өрнектеріне еліктегендікті білдіреді... Құран аяттарын қабырғаларға әсем
оймыштар арқылы сиыстырып, оны жазудан гөрі оюға ұқсатып жіберген. Яғни
шебер шығыс құрылыс өнерін жергілікті халық өнерімен тамаша ұштастырған.
Даланың табиғаты, өсімдік, гүл, шешек көріністері де құрылыс бойынан
жарасымды орын тепсе, күмбезі көк жасыл көктемін, аспан әлемін
елестеткендей 8, 27-б.
Әрбір бөлменің өзіндік атауы бар. Мысалы, қазандық. Бұл
ғимараттағы ең үлкен зал. Оның Қазандық аталуына осы бөлмедегі биіктігі
екі жарым метрге жуық, жеті түрлі бағалы, жартылай бағалы материалдардың
қоспасынан Әмір Темірдің бұйрығымен құйылған қазан себеп болған.
Бір қызығы Қазақдықтың күмбезі Орта Азия мен қазақстандағы
ғимараттар күмбездерінің барлығынан үлкен. Дәлірек айтқанда диаметрі 18,2
метр. Жалпы көлемі 330 шаршы метр де, биіктігі 39 мерт келетін осы үлкен
залға дәліздерден, құжылалардан 14 есік шығады. Күмбездің ауа алмастырып
тұратын төрт желдеткіші бар.
Қазақндықпен дәліз арқылы жалғасып жатқан залдардың бірі – Асхана.
Мұның құрылысы да Орта азия сәулет ескерткіштерінің ешқайсысын
қайталамайды. Асханада бұқтырылған бидай мен жас еттен арнайы ботқа
пісіреді екен. Дайын болған тағамды үлкен астауларға қотарып, Қазандықта
күтіп отырған жұртқа таратып теретін болған.
Ғимараттың оңтүстік жағына орналасқан бұл бөлме ХVIII - XIX ғғ. Жат
жерлік басқыншылармен болған соғыстарда біраз зақымданған.
Кітапхана - кішігірім бөлме. Мұнда ертеректе ескі қолжазбалар мен
кітаптар сақталған. Іс қағаздары да осында жүргңзңлген. Мұнда ежелгі жазба
мұралар ішінен XII ғасырға жататын екі Құран мен Қожа Ахмет Яссауи
Хихметі қойылған.
Қабырхана -мавзолейдің солтүстік-батыс жағына орналасқан. Мұнда Қожа
Ахметтің өзі жерленген. Бір ғажабы ақын қабірінің үстіне қойылған құлпытас
өте қарапайым. Тіпті жазулары да жоқ.
Үлкен Ақсарай және Кіші Ақсарай атты ғимараттың солтүстік шығысына
орналасқан залда да Қазандықпен дәліз арқылы жалғасып жатыр. Бұл залдар о
баста дәруіштердің жиналатын орыны болған. Мұнда қазақ хандығының
резиденциясы орналасқан. Шетелдік елшіліктер де осында қабылданған, әскери,
сауда мәселелері бойынша келіссөздер де осы залдарда жүргізілген дейді
зерттеушілер. Соңынан мұнда да өлік жерлене бастаған.
Құдықхана - бұл да Қазандықпен дәліз арқылы жалғасып жатқан
залдардың бірі. Мұнда 18 ғ. жоңғар шапқыншылығына қарсы ұлт-азаттық
қозғалысы кезінде қазылған құдық бар.
Сөйтіп, орта ғасырлардағы сәулет өнерінің биік шоқтығынан саналатын
осы бір ғажайып ескерткіштің іргетасы 1395 жылы қаланып, жедел
жүргізілгенімен, 1405 жылы Қытайға ұарсы жорыққа дайындалып жатқан кезде
Әмір Темірдің қайтыс болуына байланысты құрылыс аяқталмай қалған. Оны
оңтүстік порталдың үстіне тұрғызылатын тимпанның жоқтығынан, негізгі екі
мұнараның портал деңгейінде қалғанынан, тіптен күнгей қабырғасының шыңылтыр
плиталармен қапталмай қалғаныныан да аңғаруға болады.
Бір қызығы –құрылысқа қажетті қыш құюға пайдаланылған топырақтың
Түркістаннан теріскейге қарай қырық шақырым жерде жатқан сауран маңынан
әкелінгені. Құрылыс қышының құрамын зерттеген ғалымдар да мұны растайды.
II-тарау: Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің тарихтағы орны
2.1. Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде кімдер жерленген?

Құлпытас иелерінің есімдері: Қайтыс болған жылдары:
1. Ходжа - 1431-1432
2. Әмірзада әли - 1438
3. Рәбия Сұлтан бегім - 1485
4. Аман бике ханым - 1519-1520
5. Мәстура ханым - 1519
6. Мүбәрәк шах Сұлтан - 1519
7. Құл Мұхаммед Сұлтан - 1524
8. Сүйініш Қожа хан - 1525
9. Хадиша Сұлтан - 16 ғ. басы.
10. Қожа Дәруіш Мұхаммед - 1504-1514
11. Белгісіз 15-16
ғғ.
12. Шуджа ад-дан Мансұр Мырза- 1533-1543
13. Шуджа ад-дин Хинал Мырза - 1535
14. Мұхаммед әмір хан - 1541
15. Құдайбердіұлы Тоқтасын - 1543
16. Тоқтамыс - 1543-1544
17. Сұлтан - 1582
18. Ондан Сұлтан - 1585
19. Жаппас Бекен мырза Тұрсынбайұлы 1588-1598
20. Дана бибі Мір Қалани - 1597
21. Бақи Сұлтан Мір Қалани - 16 ғ. аяғы.
22. Ысқақ қожа Шайх ұл –ислам - 17 ғ.
23. Насыр Ата - 1679-80
24. Қарона Бибі - 1989
25. Жақып Ата - ХVIII ғ.
26. Жұнайдолла Қожа Нақып - 1836.
27. Бағанәлі Бабыр би Бөкенбайұлы - 1864.
28. Әли Акбар Қожа Нақып - 1866.
29. Сұлтан Махмуд төре - 1870.
30. Имам Жағыпар Қожа Қади - 1872.
31. Молла Қожа ибн ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.