Қытай халқының мәдениеті мен ғылымы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе 5
6
1 Қытай халқының мәдениеті мен ғылымы 10
1.1 Қытай халқының әдебиеті мен өнері 12
1.2 Қытай халқының музыкасы 14
1.3 Ежелгі Қытай театры 16
1.4 Қала, қолөнер және сауда 17
1.5 Қытай тілі 17
1.6 Қытай жазуы 18
1.7 Ұлы Қытай қорғаны 20
2. ҚХР тарихы және қазіргі заман 23
2.1 Қытайдың сыртқы саясаты 24
2.2 Суй империясы 25
2.3 Тан империясы 27
2.4 Юань империясы 28
2.5 Цзинь империясы 31
Қорытынды 32

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Қытай Халық Республикасы – Азия құрлығында орналасқан мемлекет. Халық
саны бойынша, әлемдегі 1 – мемлекет (1,3 млрд санынан астам, халық
көпшілігі — этникалық қытайлықтар, өз атауы — хән); жер аумағы бойынша
Ресей және Канададан кейінгі 3 – орында. 1949 жылы Қытай Халық Республикасы
жарияланғаннан бері елді Қытай Коммунистік партиясы билеуде. Ресми түрде
сегіз партия болса да, ҚХР – сын бір партиялы, авторитарлық елдер қатарына
жатқызады. 14 мемлекетпен шектеседі: Ауғанстан, Бутан, Мианма, Үндістан,
Қазақстан, Қырғызстан, Лаос, Моңғолия, Непал, ҚХДР, Пәкістан, Ресей,
Тәжікстан және Виетнам.
Біздің ұлы көршіміз Қытай мемлекетінің тарихының ең бір күрделі де қызық
оқиғаларға толы кезеңі – оның орта ғасырлардағы тарихы болып табылады. Осы
тарихи кезеңде Қытай мемлекеті мен халқы өте ірі тарихи оқиғаларды бастан
кешіріп, мәдениет пен ғылымның тамаша жетістіктеріне қол жеткізді. Дәл осы
кезеңнен бастап, Қытай өзінің осыған дейін өзін қоршаған елдер туралы
ежелгі заманда қалыптастырған дәстүрлі өркөкірек саясатына өзгерістер
енгізіп, өзінен де күшті елдер мен халықтардың өмір сүретіндігін, олармен
тең дәрежедегі, тіпті кейде оларға тәуелділікті мойындайтын саясат ұстануға
мәжбүр болады.
Қытай орта ғасырлар заманында, өзімен көрші жатқан көшпелі тайпалардың
шабуылына ұшырап, тіпті Қытай мемлекетінің территорияларын жат жерліктерден
бөлшектеп, оны өз иеліктеріне айналдырған кезеңін де бастан кешірді. Қытай
көшпелілердің басқыншылығы салдарынан осы кезеңнен бастап екі үлкен аймаққа
– Солтүстік Қытай және Оңтүстік Қытай деп бөлініп, біртұтас қытай халқының
тілі мен мәдениеті, өмір сүру тіршілігі, тұрмыс салты мен шаруашылығы
жағынан бір – бірінен айырмашылығы бар екі аймақтың өзіндік сипатқа ие
халқы болып екіге бөлінді. Солтүстік Қытай жері көшпелілердің ғасырлар
бойғы шабуылдары мен басқыншылық ошағына айналғандықтан және орта ғасырда,
бұл жерде көшпелілердің бірнеше мемлекеттері өмір сүргендіктен, тіпті,
жергілікті халқының антропологиялық түр сипаты да өзгеріске ұшырап, олардың
тілі де мәдени лингвистикалық жағынан бұрынғы көне қытай тілінен, әрине,
Оңтүстік қытайлықтардың тілінен көп айырмашылыққа ұшыраған. Жат
жерліктердің Қытай жеріндегі үстемдігі кезінде, қытай халқы көшпелілердің
мәдениетінен көптеген жетістіктерді өздеріне қабылдап, ежелгі өркениеттің
ірі ошағы саналған қытайлық мәдениетті одан әрі байыта түсті.

1. Қытай халқының мәдениеті мен ғылымы

V – VI ғасырларда Қытай мемлекетінде өнер, әдебиет және ғылым дами
бастады. Адамдардың табиғат жөніндегі танымы кеңейіп, халық емшілігі, аспан
әлемі туралы көптеген ғылыми жаңалықтар ашылды. Жоғарыда айтқанымыздай,
Ежелгі Қытайда кағаз жасау, кітап шығару, шөптердің құрамын біліп, дәрілер
әзірлеу ерте дамыды. Халық емшілігі ғылымы дүние жүзіне әйгілі бола
бастады.
Қытай этносы қытай халқының басқа халықтардан өзгеше мәдениетінің
қалыптасуына ерекше ықпал жасады. Қытайлықтар болмыс құпияларымен өмір мен
өлім мәселелерінен гөрі жарылқаушыларға бас иіп, оларға еліктеуді өздерінің
қасиетті парызы деп санады. Қытай елінде о дүниедегі рахат өмірді
уағыздаушылардан гөрі, осы нақты өмірдің мән – мағынасын терең түсіне
отырып, өмір үшін өмір сүруге үйретушілерді ұлылар қатарына жатқызып,
олардың даналық қағидаларына бас иген. Дәстүрлі қытай мәдениетінің өзіндік
бет – бейнесінің қалыптасуына діннен гөрі, этиканың ерекше әсер етуі де осы
жағдайға тікелей байланысты болса керек.
Ежелгі Қытай мәдениетінің қалыптасуына даосизм мен Конфуций ілімдері өте
үлкен ықпал берген. Даосизм жергілікті дін ретінде б.э.д. 7 ғасырда пайда
болады. Даосизмнің негізін қалаушы – Лао – Цзы өз заманында кәрі дана
деген атаққа ие болған. Бұл діни жүйе діннен гөрі философияға жақындау
болып келеді. Лао – Цзының өмірі туралы мәліметтер өте аз, әрі жұмбақ
жақтары да аз емес.
Лао – Цзының негізгі еңбегі – Дао дэ цзин (Дао және дэ туралы
кітап). Даосизм ілімі дао (жол) ұғымына негізделген. Дао - алғашқы
бастама, алғашқы түпнегіз және Қытайдағы, Жердегі және Әлемдегі барлық
құбылыстардың, денелердің бірлігі, соңғы сатысы. Даоның алғашқы түпнегіз
екенін мынандай сөздерден байқаймыз: дао – барлық заттардың анасы, дао –
барлық заттардың түпатасы, даоны аспан аясындағы империяның (Қытайдың)
анасы деп есептеуге болады.
Лао – Цзының тұжырымдауынша, халық даоны негізге алуы қажет, өйткені
даосизм ілімінің негізі табиғатпен байланысты. Дао – адамзат баласының
тіршілігі мен бізді қоршаған жарық дүниенің дәнекершісі болып табылады. Дао
– жер бетіндегі тіршілік атаулының негізі, бүкіл заттық дүние мен табиғат
құбылыстарының қайнар көзі.
Қытай мәдениетінің екінші бір қайнар бұлағы – Конфуций ілімі болып
саналады. Оның негізін қалаушы – Кун Фу – цзы, яғни Кун – ұстаз. Конфуций
б.э.д. 551 ж. шамасында өмірге келген. Ата – анасынан ерте айырылған ол,
тек 15 жасында ғана білімге құштарлық танытады, ал 50 жасында өз мектебін
қалыптастырады. Оның көптеген ізбасарлары болған. Олар ұстазының және
өздерінің ой – пікірлерін, қағидалары мен тұжырымдарын жинақтап, Әңгімелер
мен пікірлер (Лунь юй) деген конфуцийшылдық ілімнің негізгі шығармасын
дүниеге келтірді. Қытайлықтардың көптеген ұрпақтары бұл кітапты үлгі тұтып,
басшылыққа алған.
Кун – фу – цзының ілімінше, ең жоғары жаратушы күш – аспан. Ол жерде
әділеттілік болуын қадағалап, отырады. Ал қоғамдағы теңсіздік, әртүрлі
сатыдағы топтардың болуы, ол – әділеттілік. Олай болса, аспан осы
теңсіздікті қорғайды. Кун – фу – цзы өзінің ілімін аспан денелерінің
заңдылықтарын немесе бабалар рухын зерттеуге арнамайды. Өмірдің не екенін
білмей жатып, өлімнің, рухтың не екенін қайдан білеміз, - деуінің өзі
осыған айғақ.
Керісінше, оның қарастыратын негізгі мәселесі – адамдар арасындағы қарым
– қатынас, тәрбие мәселелері. Осыған орай ол мынадай ұғымдарға көбірек
көңіл бөледі. Олар: тең орта, адамгершілік, өзара сүйіспеншілік. Осы
үш ұғым бірігіп, дао (дұрыс жол) құрайды. Әр адам осы даоның жолымен
өмір сүруі қажет.
Конфуцийдың ілімі бойынша, әрбір адам өзінің қоғамда алатын орнын жете
білуі керек. Адамдар өз құқын, өзіне тиісті орнын, қандай жағдайда не істеу
қажет екендігін толық білгенде ғана қоғамда тәртіп орнап, тыныштық жағдай
қалыптасады. Мұндай қоғамдық – әлеуметтік тәртіпті Конфуций және оның жолын
қуушылар мәңгілік, әрі мүлде өзгермейді деп есептеді.
Конфуцийдің ілімінің негізінде өткенге құрметпен қарау, үлкендерді
сыйлау сияқты адамгершілік ізгі қасиеттер жатады.
Адамгершіліктің негізі – жәнь - ата – анасын құрметтеу және үлкен
ағаларын сыйлау. Кімде кім шын жүректен адамгершілікке ұмтылса, ол еш
уақытта жамандық жасамайды. Ал өзара сүйіспеншілік арқылы қарым –
қатынас, конфуцийшылдық әдептілік туралы ілімнің өзекті ұғымы. Бұл
әдептілік қағидасы, бір сөзбен айтқанда: Өзің қаламайтын нәрсені басқа
біреуге жасама, - дегенге сайып келеді. Бұл Конфуций ілімінің гуманизмін
әбден білдіреді.
Қытай мәдениеті, қытай өнері даналық өмірлік қағидалар мен терең
философиялық идеяларды өз бойына сіңіре білген өзіндік бет – бейнесі бар
ерекше мәдениет. Қытай халқының мәдени туындыларында адамзатты қоршаған
дүние әсемдігі мен табиғат үйлесімділігі тамаша көрініс тапқан. Адамзат
баласы мен табиғаттың біртұтастығы, олардың өзара үйлесімділік жағдайында
болуы – қытай өнерінің негізгі арнасы болды. Бұл салада қытайлықтардың жазу
өнеріне иероглифтерді, каллиграфиялық белгіні айтып кету қажет. Себебі, бұл
өнер Шығыс Азия мемлекеттеріне үлкен ықпал етті.
Адамды қоршаған дүниенің сан қырлы құпиялары, табиғаттың әсем
көріністері пейзаждық кескіндемеде де жан – жақты бейнеленеді. Суретшілер
табиғат сұлулығын көрсетуде әсем көріністерді адам бейнелерімен толықтырып
отырған. Мұндай суреттерден күннің батуын, таң шапағын және тағы да басқа
табиғаттың таңғажайып көріністерін тамашалап тұрған адамдарды көруге
болады.
Қытай ғалымдары ғылым мен техника саласында қомақты табыстарға жеткен.
Тіпті Конфуций өмір сүрген кезеңнен бір мың жыл бұрын Хуанхэ жазығының
байырғы тұрғындары күнтізбені, иероглифтерді және тағы басқаларын білген.
Одан кейін олар компасты, оқ дәріні ойлап тапқан, фарфор және жібек жасауды
меңгерген, қағаз және керамика жасау технологияларын ашқан.
Математика Қытайда Хань әулеті тұсында – ақ дами бастаған. Ең көне
жұлдыздар каталогін (807 жұлдыз) б.з.б. 4 ғасырда Ши – Шэн құрастырған.
Күннің тұтылуы туралы ең алғашқы мәлімет Қытайда б.з.б. 720 жылы жазылған.
Б.з.б. 138 – 126 жылы Чжан Цяньның Орта Азияға саяхат жасауы қытайлықтардың
елдің батыс жағындағы халықтарды зерттеуіне мүмкіндік туғызды және Ұлы
Жібек жолы арқылы керуен жүргізіп, сауда жасауына жол ашты. Сун дәуірінде
(960 – 1279) Қытай араб елдерімен, Кореямен, Үнді – қытаймен және оңтүстік
аралдармен теңіз арқылы сауда жасауды күшейтті. Осыған байланысты Қытайда
кеме жасау, теңіз қатынасы өрістей бастады.
Медицина тарихы Қытайда 3000 жылға созылады. Медицинадағы ең көне кітап
– Нэйцзин Қытай медицинасының дамуында үлкен рөл атқарды. Тұңғыш
фармакология кітабы Қытайда жазылды. Инемен емдеу әдісі Қытай медецина
әдебиетінде Сун дәуірі деректерінде кездеседі. Қытай дүние жүзінде бірінші
болып селитраны оқ – дәрі жасауға пайдаланды. 16 ғасырда Қытайда оқ – дәрі
шығарыла бастады. 3 – 5 ғасырларда фарфор өндіру игерілді. Б.з.б. 6 ғасырда
дүние жүзіндегі ең үлкен канал салу жұмысы басталып, ол 13 ғасырда Пекин
мен Ханчжоуды су жолымен жалғастырды. Екінші бір үлкен құрылыс – Қытай
қорғаны.
Қытай халқының дүниежүзілік өркениетке қосқан аса зор үлесі – қағаз
жасау (2 ғ.). Кітап шығару тарихы Қытайда 5 – 6 ғасырларға жатады. Қытайда
кітапты 2 түсті баяумен басу 1340 жылы жүзеге асырылды. 20 ғасырдың басына
дейін Қытайда оқу жүйесі ертедегі классик конфуцийшілдік діни кітаптарды
оқытуға негізделіп келді. 1902 – 1903 жылдары оқу жүйесінде тұңғыш реформа
жасалып, еуропалық үлгідегі мектеп жүйесі қалыптасты.
1953 жылдан негізгі ғылыми бағыттардың бірі ядролық физика мен
энергетика саласындағы зерттеулер болды. 1964 жылы қазанда Қытайда тұңғыш
рет ядролық құрылғы жер бетінде сыналды. Ал 1967 жылы маусымда бірінші рет
термоядролық құрылғы сыналды. 1966 жылы кезекті атомдық сынау кезінде
басқару тетігі бар ракета қолданылып, ол бірнеше жүз километр қашықтыққа
ұшты. 1970 жылы Қытай бірінші рет Жердің жасанды серігін, ал 1971 жылы
екінші Жердің жасанды серігін ұшырды.
Қытай кескіндемешілері VIII гасырдың өзінде мөлдір әрі дымқыл минералды
бояулармен қатар әр түрлі реңкке бай қара тушьты да пайдалана бастады.
Жазудың түрлі әдістері де осы кезеңде өріс алды: Бойына ылғалды тушьпен
бояуды жеңіл сіңіріп алатын картинаның жібектен жасалған бетін
кескіндемешілер — бірде ауа кеңістігі деп, бірде өзеннің тұнық түсі деп,
кейде тұманды көкжиек деп қабылдады. Қытайдың пейзажды картиналары еш
уақытта тікелей натурадан салынған емес. Олар тек есте сакталатын
табиғаттың ең сенімді деген, нанымды деген құбылыстарын, жаратылысқа тән
қасиеттерін ғана көрсетуге тырысады. Осыдан келіп орта ғасырдағы
пейзаждарға берілген атаулар шығады — "шань-шуй" яғни "таулар-сулар". Тау
көне дәуірлердің өзінде жаратылыстағы алып күш — "яньмен" байланыстырылса,
су нәзік өрі жұмсақ, баяу әйел затының негізі — "иньмен" шендестірілді.
Осылайша пейзаж атауының өзіне көнедегі натурфилософиялық ілімнің аса
маңызды түсініктері мен ұғымдары негіз болды.
Ең көне кезеңнен бізге жеткен суретші Гу Кайчжидің орамалары (шамамен
340—406 жылдары) қытай кескіндемесіне жаңа поэтикалық ноталардың енгенін
көрсетеді. Оның "Сарай бикештеріне арналған өсиеттер" картинасы көп жайдан
хабардар етеді. Ұзынша орама формасында орындалған бұл жұмыс әр түрлі тоғыз
сахналық көріністен тұрады. Чжан Хуаның поэмаға арналған иллюстрациялары
сарай аксүйектерінің тұрмыс – тіршілігімен таныстырады. Әрбір сахна бір –
біріне ұқсамайтын өлең құрылыстарымен ерекшеленетін дербес жанрлық
композиция. Гу Кайчжи іс – әрекет өтіп жатқан жерді, мекенді мүлдем
көрсетпейді десе де болады. Оның тұлғалары алтындатылған жібек фонда еркін
орналасқан. Мұндай әдіс – тәсіл көне қытай дәуірінде – ақ қалыптасып
үлгерген еді.
Феодалдық қытай өнерінің бар ерекшелігі келесі кезеңде елдің
ортағасырлық өркениетінің барынша дамыған тұсында ажарлана түсті. Бұл
тарихта мәдени жетістіктерінің ізін қалдырып кеткен екі бірдей ірі мемлекет
Таң (618—907) және Сұң (960—1279) империяларының бірігуімен байланысты еді.
Қытайдың рухани өмірі үш ғасыр бойында айтарлықтай шырқау биікке көтерілді.
Өнердің, шығармашылықтың түрлі салалары — сәулет өнері мен кескіндеме,
мүсін мен қолданбалы өнер, поэзия мен проза кемелденіп, гүлдене түсті.
Пейзаждың ірі шебері атанған Го Сидің (шамамен 1020—1100) "Ерте көктемі"
де жаратылыс сұлулығын терең сезіне білуге негізделген. Ұзак қысқы ұйқыдан
оянып келе жатқан әлем әрекетке толы. Картинадағы ырғақ тым белсенді,
сабырсыз. Таулардың күңгірт сұлбасы тұманды бұлттардан әрең байқалады, ал
ағаштар кәрі бұтақтарын керіле жайып келеді. Кеңістіктің шексіздік әсерін,
таулардың алыптығын көрсетуге ораманың тіке формасы көмектеседі.

1.1 Қытай халқының әдебиеті мен өнері

Қытай әдебиет өнеріне келетін болсақ, онда көптеген әдебиетшілердің
аттары еске келеді – Цюй Юань, Ян –Чжу, Ван Чун, Мо – цзы және тағы
басқалары.
Үш мың жылдық тарихы бар Қытай әдебиетінің алғашқы поэтикалық ірі
туындысы – Шицзин (Жыр кітабы, б.з.б. 11 – 6 ғасырлар) халық жырларының
жиынтығы. Көркем прозадан Гоюй (Патшалықтар тарихы), Чуньцю
(Жылнама), филосафиялық трактаттардан Чжуан – цзы, Сюнь – цзы, тағы
басқа шығармаларды атауға болады. Тан дәуірінде поэзия мен новелла дамыды.
Юань әулеті (1289 – 1368) дәуірінде қытай драмасы өркен жайды. Жаңа Қытай
әдебиетінің негізін қалаушы Лу Синь (1881 – 1936) болды. 1921 – 1922 жылы
реалистік және романтикалық бағыттағы әдеби топтар құрылды. Қазақ тіліне
бірқатар шығармалары аударылып, жеке кітап болып басылды. (Лу Синь,
Әңгімелер, 1951, 1958; Го Можо Әңгімелер, 1958; Лао Шэн Рикша, 1960;
тағы басқа). Қытай өнерінің ежелгі ескерткіштері б.з.б. 3 – мыңжылдықта
пайда болды. Неолит дәуірінде жасалған керамикалық бұйымдар сақталған. Инь
мемлекеті тұсында айналасы дуалмен қоршалған қалалар пайда болды. Цинь
мемлекеті (б.з.б. 221 – 207) кезінде Қытайдың ұлы қорғанының негізгі
бөліктері салына бастады. Тан (618 – 907) және Сун (960 – 1279) мемлекеті
дәуірлеп тұрған кезде қытай мәдениеті жан – жақты өркен жайды. Қытай
музыкасы дүние жүзіндегі ең көне мәдени мұралардың бірін болып саналады.
Б.з.б. 11 – 6 ғасырлардағы жазбаларда кездесетін юэ (музыка) сөзі поэзия,
би, бейнелеу өнері деген ұғымдарды да қамтыған. Ежелгі қытай философы
Конфуций тамаша музыканың мемлекеттік құрылысқа игі әсері тиетіндіктен оның
арнайы құрылымдық сипаты болу керек деп тұжырымдаған. Дәстүрлі қытай
оркестрінде 100 – ге тарта музыкалық аспаптар қолданылады. Олардың
негізгілері: шекті – сэ, цинь, пипа, ху (эрху, сыху, баньху); үрмелі – сяо,
пайсяо, шэн; соқпалы – барабан, шылдырмақ қоңыраулар, тағы басқа Қытайдың
театр өнері байси (жүз ойын – сауық) ойын түрінде пайда болған. Б.з.б.
2 – 1-мыңжылдықтың жазба ескерткіштерінде чан – ю (әнші актер), пай –
ю (қуақы, комик) деген терминдер кездеседі. Тан дәуірінде (7 – 10
ғасырлар) ән мен бидің сахналық жаңа түрі – дацюй пайда болды. 8 ғасырдың
орта шенінде Тан императоры Сюань – цзунь сарайының жанынан музыканттар мен
бишілер, әншілер дайындайтын Алмұрт бағы (Лиюань) атты театр мектебі
құрылды. 17 – 19 ғасырларда көптеген жергілікті театрлар: банцзы, цинь –
цян, юэцзюй, тағы басқа құрылды. 19 ғасырдың орта шенінде осы театрлар
негізінде пекиндік музыкалық драма (цзинси) театры дүниеге келді. Қытай
театрының негізгі сипаттары осы цзинсида толық қамтылған.
Қытайдың ағаштан жасалған сәулеттік өнері өзінің пропорцияларының
жеңілдігімен, айқындылығымен, өрнекті оюларының әсемдігімен және иілген
қанаттарының ырғақтылығымен қызықтырады. Қытай кескіндемесіндегі анық
байқалатын құбылыс — лиризм, аса қатты көзге түспейтін тұнық бояу
түстеріндегі үйлесімділік. Ал Будда мүсіндері күшейтілген динамикаға мүлдем
жуықтамайтын сызықтардың жұмсақтығымен, дене қимылдары мен бет пішінінің
құндылығымен, дене құрылысының калыпты салмақтылығымен ерекшеленеді.
Елдегі феодалдық құрылым өте ертеде, II жән IV ғасырлар ширегінде
қалыптасты. Шығыс елдерінің бірқатары ортағасырлық өркениетке енді ғана ене
бастаған кездің өзінде, ондағы көркем өнер гүлденудің биік шыңына қол
жеткізіп үлгерді. Орта ғасырлар Қытай тарихындағы барынша ұзақ мерзім ғана
емес, бұл елдің рухани деңгейінің мүмкіндігінше көтерілген тұсы. Аса үлкен
калалар мен зәулім сарайлардың, бақтар мен храмдар, яғни көптеген
құрылыстардың гүлденген кезеңі болды.
Орта ғасырлар – Шығыс елдерінің өзара үздіксіз тәжірибе алмасу кезеңі
болып табылады. Орта ғасырдың басында – ақ дамыған көркемдік дәстүрлерге
қол жеткізген Қытай өнері, жазу үлгілерін таныту жағынан көршілес Жапония,
Корея, Вьетнам елдеріне негіз болды. Өз кезегінде Қытай елі де Үндістан,
Иран, Ауғанстан секілді көне мемлекеттерден үйреніп отырды. Орта ғасырлар
ширегінде қытайлықтар Үндістаннан буддизм ілімін алып кірген буддалық
пластикалардың бейнесін қабылдады. Ал Ираннан ою-өрнектің алуан түрі келді.
Оларды Таң дәуірі кезеңіндегі мата өрнектері мен керамика формаларынан оңай
байқауға болады. Қытайдағы феодализм дәуірінің ауқымдылығын, сан алуандығын
көптеген ірі оқиғалар мен құбылыстар арқылы түсіндіруге болады. Елдің
феодалдық мәдениетінің дамуында өнердің қалыптасуының бірнеше маңызды
кезеңдері бар. Бұлар — алғашқы кезеңі (IV – VI ғғ.), гүлдену кезеңі (VII –
XIII ғғ.) және ортағасырлық кезең, яғни Қытайдың ұзақ тарихын тамамдайтын
соңғы кезең (XIV – XIX ғғ.).
Басқа феодалдық мемлекеттер секілді Қытай өнері де ондағы өpic алған
діни ұғымдармен тығыз байланысты болды. Негізгі ілім ретінде өте ертеде
негізі қаланған конфуцизм мен даосизм, сондай – ақ оларды біздің
заманымыздағы алғашқы ғасырында толықтырған буддизм діні өмір сүрді.
Қытай суретшілері мен сәулетшілері өздерінің дүниетаным заңдылықтары
туралы түсініктері мен көзқарастарын кеңейту мақсатымен, бірде Мүсін өнері
рельефке бет бұрса, бірде каллиграфия мен кескіндемеге жүгінді. Мәселен,
орта ғасырлардың алғашқы кезеңдерінде дүниенің құрылымы туралы түсінік,
көбінесе буддалық пластикамен және аспан әлемінің тұрғындары деп саналатын
музыканттармен, бишілермен, енқыршылармен байланыстырылды. Буддизм
табиғаттағы көне мәдениет дәрежесіне еніп, өзінің жетекші рөлін жоғалта
бастаған кезеңнен бастап, Будда образы дүниетаным мен санадан ығысып шықты.
Ал қытай өнеріндегі жаратылыстың сұлулығы мен заңдылықтарын поэтикалық
жағынан барынша көрнекті формада жеткізуге мүмкіндік берген кескіндеме
атқарушы рөлге ие болды. Ортағасырлық қытай өнерінің нағыз пісіп – жетілген
шағы да осы кескіндемемен тығыз байланысты болды.
1.2 Қытай халқының музыкасы

Қытай музыкасы – Қытай музыкасының тарихы бірнеше мың жылдықтарды
құрайды. Оған Орта Азия, Орталық және Оңтүстік, Оңтүстік – Шығыс Азияның
музыкалық дәстүрлері ықпал етіп, әр түрлі тарихи кезеңдерде Қытай
мемлекетінің кұрамына енген халықтардың (ұйғыр, тибет, монғол, маньчжурлар)
музыкалық элементтерін бойына сіңірді. Өзі де Корея, Жапония, кейбір
Оңтүстік – Шығыс Азия және Тынық мұхиты алабы халықтарының музыкаларына
үлкен әсер етті. Қытай музыкасы ертеден діни, философиялық – идеологиялық
ілім негізінде дамыды. Конфуцийлік трактаттарда музыка табиғатының
космологиялық концепциясы зерттелді. Оның мемлекетті баскарудың бір тәсілі,
адамдарды тәрбиелеудегі маңызды фактор және әлеуметтік үйлесімділікке жету
құралы ретіндегі әлеуметтік – саяси рөлі атап көрсетілді. Даосизмнің
түсініктері бойынша, музыка адамның табиғи психоэмоционалдық реакцияларының
көрінуіне және оның табиғатпен бірігуіне мүмкіндік жасау керек. Буддистік
дүниетаным музыкадағы мистикалық негізді атап көрсетті, ол болмыстың мәнін
ұғынуға, адамның рухани жетілу кезіне көмектеседі. Музыкадағы көп дәрежелі
символикалық ойлау жеке музыкалық үндердің, музыкалық аспаптардың,
музыканың түрлері мен жанрларының әлемнің элементтері мен әлеуметтік –
саяси жүйелерімен сәйкес болуын бейнеледі.
Қытайлардың музыка туралы алғашқы деректері біздің заманымызға дейінгі
IV—III мың жылдыққа (аңыздар мен мифтер), ежелгі рәсімдік музыка туралы
құжаттык деректер біздің заманымызға дейінгі XVI—XI ғасырларға жатады.
XI—VIII ғасырларда рәсімдік оркестрлер дәстүрі пайда болды. Бяньцинь
литофондары, қола қоңыраулар — бянъчжун; қоңыраулардың әр алуан түрлері,
соның ішінде хун-чжуну гоудяо, юн, бо; гу барабандары, сазды сюанъ және
тағы басқалары жинақтала бастады. Чжоу дәуірінің (біздің заманымызға
дейінгі V—III ғасырлар) соңғы кезеңінде конфуцийлік ілімнің ықпалымен
сарайлық рәсімдер жүйесі қалыптасады, оларға вокалдық және аспаптық
композициялар сай келетін. Сарай жанында рәсімдер мен музыкаға жауап
беретін Дасыюэ мекемесі құрылды.
Хань дәуірінен бастап Солтүстік және Оңтүстік хандықтар кезеңіне дейін
(біздің заманымызға дейінгі 206 — біздің заманымыздың 581) музыкалық
мәдениет едәуір көтеріледі. Музыканттар Сыма Сянжу, Цай Юн Қытайдың әр
түрлі облыстарынан дәстүрлі әндерді жинады. Сұң және Таң (581—907)
династияларының басқару кезеңі, ежелгі Қытай музыкасының өркендеу уакыты —
өнердегі, соның ішінде музыкадағы таңдық стиль, сондай – ақ Кореяда,
Жапонияда, Вьетнамда тарады. Арнайы кеңселер жұмыс істеді. Сарайлық музыка
екі негізгі жанрлық түрге бөлінген — ли-пучи (ашық далада орындалатын
музыка) және цо – пучи (ғимараттар ішінде орындалатын), оған я – юэ, су –
юэ, банкеттер музыкасы (янъ – юэ), аспапты музыка (ху – юэ), әскери музыка
(кучуй), театр музыкасы (сан – юэ), циньге арналған музыка (цинъ – юэ)
кіреді. Янь – юэ оркестрмен орындалады, оркестр құрамында кытай
аспаптарымен қатар Үндістан, Корея, Үнді – қытай елдері, Орта Азияның
калалары мен мемлекеттерінің аспаптары және репертуарында осы елдердің
музыкасы бар. VII ғасырда таман сарайлық оркестр өзінің Кұрамын молайтады
(орындаушылар саны 1500 – ге дейін), VIII ғасыр басында 5 арнаулы оқу
орындары ашылды, соның ішінде сарай маңынан "Сaрайлық мектеп" (Цзяофан)
және "Алмұрт бағы" (Лиюань) да бар. Білімді адамдардың үйлерінде ішекті
және үрмелі аспаптарда (флейтада ди, арфада кунхоу, цинеде, пипеде және
т.б.) камералық музыканы орындау дәстүрі тарайды. Осы кезеңнің әйгілі
музыканттарының ішінде: Сюй Хэцзы, Хе Манцьзы, Ли Гуйнянь бар. Поэтикалық
форманы (төрт жолдық) көрнекті ақындар (Бо Цзюйи, Ли Бо және т.б.) өлең
шығару үшін қолданады, лютняның сүйемелдеуімен әнші әйелдер орындайды. IX—X
ғасырларда қалаларда кәсіпқой жыршылардың орындауында бянъ – вэнъ
формасында буддистік канондық кітаптардан алынған өлеңдік аңыздар мен
эпизодтар тарайды. Сұң династиясы (X—XIII ғасырлар) кезіндегі конфуцийлік
идеологияның жаңа өркендеу кезеңінде сарайлық музыканың ежелгі дәстүрінің
қайта өрлеyi басталады. Музыканың жаңа әсем түрлері пайда болып, соның
ішінде ішекті аспаптардың сүйемелдеуімен орындалатын әндік – поэтикалық цы
формасы, тағы басқалары көрермендерді тартатын өнер түрлері кең етек алды.
Бұл қарапайым адамдар арасында аспаптың сүйемелдеуімен Яжурун – дяо,
XII—XIII ғасырлар және тағы басқалары орындалатын ән – аңыздар: чуаньцзю —
көп сағаттық драмалар, кытай үшін жаңа болып табылатын сол сияқты аспапты
қолданатын нанъцю музыкалық драмалар; 4 ішекті монғол лютнясы (хубос). Юань
– Минь (XIII—XVII ғасырлар) династиялары кезеңі Оңтүстік – Шығыс Аимн
(Вьетнам) және Қиыр Шығыс (Корея, Жапония) елдерінің музыкасына әсер еткен
дәстүрлі музыкалық драманың дамуының шыңы болды. Музыканың көптеген
жергілікті түрлерінің ішінде сюяосстық, гэяньдік және тағы басқалары XV—XVI
ғасырлардағы Оңтүстік Қытайда куньцзю (куньшандық пьеса) жанры ерекше
көрінді. XVI ғасырдың басынан ол Солтүстік Қытайға да тарады. Бұл жанрдың
шеберлері — Лян Чэньнюй, Чжан Етан, тағы басқалары XIII—XVII ғасырлардағы
музыкалық мәдениет сарайлардағы, қалалар мен ауылдардағы белсенді музыкалық
өмірмен сипатталады. Көптеген жергілікті вокалды, аспапты және би
стильдерінің ішінде — янь – гэ (ән мен халық билері), лянжэнь – чжуань және
лянжэнь – тай (пьеса – диалогтер), хуагу, хуадэн (музыкаға қосылып дәстүрлі
әндер айтып көріністер көрсету), тибеттік нанма (речитатив пен би) бар.
Жергілікті әндік жырлардың түрлері кеңінен тарайды: дагу (барабанмен қосыла
және ішекті), цинъшу (цитраның сүйемелдеуімен), танъци (пипенің
сүйемелдеуімен), цзоучан (театрландырылған жыр) және тағы басқалары XX
ғасырда да мағынасын сақтаған. Жырлардың әуенді типтері пайда болады —
баньцянти, ляньцюйти, тағы басқалары. Жырлар айтылу ырғағына карай екіге
бөлінеді: жылдам — куайбанъ, баяу — манъбанъ.

1.3 Ежелгі Қытай театры

Қытайдың театр өнері халык ән – биі мен мейрамдарға, діни салт –
жораларға арналған сауықтар элементтерін қамтитын "бай си" ("жуз ойын –
сауық") ойыны түрінде пайда болған. Б.з.д. II—I мыңжылдықтың жазба
ескерткіштерінде "чан – ю" ("әнші – актер"), "пай – ю" ("қуақы" комик)
деген терминдер кездеседі. Хань дәуірінде қалалардың өркендеп, колөнер
кәсіпорындарының көбеюі театр өнерінің дамуына әсер етті. "Бай си" ойынына
тұрмыстык көріністер ене бастады. Мәдениеті жоғары дамыған Таң империясы
дәуірінде қытай әдебиеті мен өнеріне, көбінесе би өнерінің дамуына үлкен
әсер еткен буддизм кең етек жаяды. Өкіметті, саткын әкімдерді әжуа еткен
сатиралық "Цанъцзуюн туралы ойын" шағын пьеса – диалогтері танымал бола
бастады. Бірінші амплуалар: тапқыр қалжыңбас – цанъцзунь, ақпейіл ақымак –
цанъгу. Қойылым импровизациялык төрде болды. Ән мен бидің сахналық жаңа
формасы – дацюй пайда болды. Мұның өзі музыка мен әннің, би мен
пантомиманың элементтерін біріктірген негізі театрлық формаға айналды.
IX ғасырдың орта шенінде Таң императоры Сюань – Цзунь сарайының жанынан
музыканттар мен бишілер, әншілер дайындайтын "Алмұрт багы" ("Лиюань") атты
театр мектебі құрылды. X – XII ғасырларда театр одан әрі дами түсіп, кәсіби
актер труппалары пайда бола бастайды. Бірінші драмалык форма – комедиялық
импровизациялық көріністер цзацзюй (араласқан ойын – сауық) пьесалары
болды. XIII—XIV ғасырларда кытай театры кемелдене түсті. XIII ғасырда
цзанцуй драмасы кең етек жаяды. Бұл пьеса төрт актіге бөлінеді, оған
айқындық пен композиция қарапайымдылығы, тартыс шиленісі тән. Әр акт – бір
әуеннен, бір әнші – кейіпкерден тұрады. Қытай драмасы екі бағытта дамыды.
Цзацзюй пьесалары солтүстік бағыттағы театрға (бэйцюй) жатады. Бұл жанрда
Гуанъ Ханъ – цин' ("Доу Элкпесі"), Ban Ши – фу ("Батыс флигель"), Бо Пу
("Платандағы жаңбыр"), тағы басқалары драматургтер жазды. Юань заманындағы
цзацзюй театры сахнасында ең басты орындаушылар — әйелдер болды, бұл басқа
театр жанрларынан XX ғасырдың 30 – жылдарына дейін осымен ерекшеленіп
келді. Бұл мезгілде оңтүстік бағыттағы театрлар (нанъси) дами бастады.
Наньсидің драмалық формасы чуанъци деп аталды. Мұнда композицияның, пьеса
көлемінің және әуендер санының тұрақсыздығы байқалды. XIV—XVII ғасырларда
драматургияға қатал цензура тағайындалды, бірқатар спектакльдердің
қойылуына тыйым салынды. Қытай театрының әрі қарай дамуы бірнеше жергілікті
театр жанрларымен байланысты. Олар Цзянси провинциясының Цянь театры мен
сол провинцияның Куныпань уезінің Куньцюй театры болды. Цянь театрындағы
спектакльдер тұрмыстық тақырыптағы, кейінірек танымал романдарының
инсценировкасы бойынша жасалған койылымдар болды. Тарихи көріністерді
сахнаға шығару акробатикалық және фехтовалдық техниканың дамуына әкелді.
Куньцюй ақсүйектер мен зиялы қауымының театры болып саналды. Бұл театрдың
пьесалары, көбінесе лирика – тұрмыстық тақырыпта болып және орындаушының
вокал және би техникасының жоғары дәрежесімен ерекшеленеді. Қоғамның
таңдаулы адамдарына арналғанына байланысты XVIII ғасырдың аяғында бұл театр
кұлдырай бастайды. Кунь – шань театры жоғары драматургияны, керемет
музыкалық, сахналық және актерлік өнерді біріктірген жаңа театрлык түр
әкелді.
Куньцюй жанрының дамуына кейін куньцюй театрының вокалдық теориясына
айналған "таза ән айту" куньцян теориясын айтып кеткен "Цюй Люй" ("Арияның
метрикалық заңдылықтары") атты шығарманы қалдырған танымал актер әрі
композитор Вэй Лян-фудың рөлі зор болды. XVIII ғасырдың ортасы мен аяғында
куньцюйдің басты орталықтары Янчжоу және Пекин калалары болды. Осы XVIII
ғасырдың аяғында жаңа театр жанры, кейін қытайдың кәсіби театрының жалпы
ұлттық түріне айналған – Пекиндік музыкалык драма пайда болды. Пекиндік
музыкалық драмада көптеген жергілікті жанрлар бас қосты, солардың ішінде
куньцюй ерекше орын алды. XIX ғасырдың ортасында Пекиннің музыкалық драма
театры (Пекиндік, немесе астаналық опера) барған сайын Қытайдың классикалық
драмасының ұлттық театр сипатын алды. Классикалық театрдың күрделі
мәдениеті үлкен көркемдік өзгешеліғімен ерекшеленеді. Бұл театр
спектакльдерінде декорациялық безендіру мүлдем жоқ болды. XVII – XIX
ғасырларда көптеген жергілікті театрлар: банцзы, цинъ – цян, юэцзюй және
тағы басқалары кұрылды. XIX ғасырда сол жергілікті театрлар негізінде
пекиндік музыкалық драма (цзинси) дүниеге келді. Бұл кейінірек Қытайдың
жалпы ұлттык классикалық музыкалық драмасына айналды. Қытай театрының
негізгі сипаттары осы цзинсида толық камтылған. Белгілі бір затты қиялда
елестету арқылы ойнау, ойды шартты тәсілдермен, қимыл және ым – ишарамен
білдіру, ой – киялдағы заттар мен ойнау және реквизит заттарын аллегориялық
– бейнелеулік арқылы қолдану (ескек – қайықпен жүзу), тағы басқалары –
қытай театрындағы актерлік өнердің негізгі ерекшелігі болып табылады.
Орындаушының арнайы қолданған ым – ишарасы, жүріс – тұрысы, гримі,
костюмінің түсі мен тігілуі кейіпкердің мінез ерекшелігін, қоғамдағы орнын
және тағы басқаларын көрсетеді. Грим мен костюмде түр – түстердің
символикасына, ою – өрнекке ерекше мән берілді. Мысалы, кызыл түс –
ерліктің белгісі, ақ түс – зұлымдық пен өтіріктің белгісі болса, ал сары
түс – императорлар мен будданың түсі деп саналды. Қытай театрында амплуа
жүйесі берік қалыптасқан. Қытай театрының барлық кейіпкерлері төрт топқа
бөлінеді: шен — ерлер рөлі, у — әскери адамдар, дань— әйелдер және
чоу—комедиялы рөлдер. Осылардың әрбіреуінің өзіндік қимыл – қозғалыс пен
драмалық әрекеттер кешені болды. Бұл театрдағы актерлік өнердің жоғары
техникасы, дәстүрлі сахналык бейнелердің терең психологиялық трактовкасымен
үйлесім табады.

1.4 Қала, қолөнер және сауда

III – VII ғасырлар аралығында Қытай мемлекетінде қалалар көбейе бастады.
Үздіксіз соғыстарда қалалар қирап, орнына қайтадан жаңа қалалар бой көтеріп
отырды. Қалалар негізінен сауда жолдарында, теңіз жағаларында салынды.
Ежелгі Қытай мемлекетінде Чанъань, Лоян, Тайюань, портты қала Гуанчжоу өсіп
жетілді. Қалалар көркейіп, қолөнер мен сауданың орталығына айналды. VII –
IX ғасырларда темір өндіру ұсталық өнердің күшеюіне әкеліп, темірден шеге,
кемелерге керекті зәкір, ауыл шаруашылығына қажетті құралдар шығарыла
бастады. Мата тоқу өндірісі кең етек алды. Мата мақтадан тоқылды. Ежелгі
қыш өндірісімен қатар фарфор өндірісі жедел өркендеді. Қытай фарфоры күні
бүгінге дейін дүние жүзіне әйгілі. Сонымен қатар кітап басу ісі тез дами
бастады. Қағаз өндіріліп, баспаханалар салынып, кітапты көптеп шығару қолға
алынды.
VI – VIII ғасырлар аралығында сауда жедел дамыды. Қалаларда жәрмеңкелер
ұйымдастырылып, ішкі сауда күшейді. Қала саудасы тұрақты дүкендер мен жайма
базарында жүргізілді. Сонымен бірге жекелеген тауарлар сатумен айналысатын
базарлар да болды. Мысалы, жібек базары, дәрі – дәрмек, мал, киім,
зергерлік бұйымдар сататын базарлар жұмыс істеп тұрды. Ішкі саудамен қатар,
сыртқы сауда да дамыды. Монғолиямен, Оңтүстік Сібір елдерімен сауда
жүргізілді. Дүние жүзіне әйгілі болған Ұлы Жібек жолымен Жоңғария, Қашғария
және Жетісу, Оңтүстік Қазақстан, Өзбекстан, Түрікменстан арқылы Батыс
Еуропа елдерімен сауда жасалды. Сауда керуендері Қытайдан жібек мата, шай,
қағаз, алтын және күмістен жасалған тауарлар, сырлы қыш ыдыстар, дәрі –
дәрмек және тағы басқаларын тартып, ұзақ қиырларға сапар шекті. Қытай теңіз
арқылы да әр түрлі елдермен сауда жасады. Теңіз саудасының орталығы Цзяжу,
Чжаньцзян, Гуанчжоу портты қалалары болды. Теңіз арқылы үнді, парсы, араб
елдерімен сауда жасасты. Тынық мұхит аралдары және Жапония елімен сауда
жүргізді. Сауда кеме өндірісінің өсуіне әкелді. Ірі сауда кемелері 600 –
700 адамға дейін алып жүре алатын дәрежеге жетті. Сауда ақша айналымын
өсірді. Қытай – ежелден теңге шығарып келген ел. XI ғасырдың басында
Қытайда қағаз ақша шыға бастады.

1.5 Қытай тілі

Қытай тілі – Тибет тілдері тобына жатады, Тайуан, Сингапур, Малайзия
сияқты тағы басқа елдерде қолданылады, 1,5 миллиардқа жуық халық күнделікті
қарым – қатынаста пайдаланады. Қытай тілінің басты ерекшеліктері:
✓ қытай тілінде төрт үн бар, мағына үн (тон) арқылы анықталады;
✓ әрбір иероглиф бір буын болып есептеледі;
✓ жалаң буынды сөздер жиі кездеседі, күрделі сөздер көп түбірден
құралады, бірақ морфологиялық түрлену болмайды;
✓ сөздердің орын тәртібі мен шылаулар қолданысы негізінде
грамматикалық мағына айқындалады.
Тарихи жазбаларға қарағанда Қытай тілінің диалектілері мұнан 2500 жыл
бұрын байқалған. Ұсақ диалектілер көп болғанымен, негізінен үлкен жеті
топқа бірігеді: олар – Солтүстік, У, Шияң, Гань, Кыжия, Юэ және Минь. Қытай
әдеби тілі солтүстік диалекті негізінде қалыптасқан. Осы тіл мен ортақ
иероглиф болмаса әр диалектіде сөйлейтіндер бір – бірін еркін түсіне
бермейді. 12 – 13 ғасырларда кітаби тіл – Байхуавин (жаңаша әдеби тіл
мағынасында) қалыптасты, Су бойында, Оқымыстылар шежіресі, Қызыл сарай
түсі сияқты көркем туындылар осы тілде жазылған. Қытай тілін жаңаша ғылыми
түрде зерттеу Ма Цзянь Чжунның Ма Ши Вань ун (1898 жылы) атты
грамматикалық еңбегінен басталады.

1.6 Қытай жазуы

Қытай жазуы – қытай халқының жазу жүйесі. Қытай жазуы морфема –
логографтық жазу саналады. Көне қытай тілінде сөздер бір буынмен, яғни бір
ғана иероглифпен жазылса, кейін көп буынды – бірнеше иероглифті сөздер саны
ұлғайып, бір буынды сөздер көп буынды сөздердің түбір морфемаларына
айналған. Қытай жазуы Дауынкоу өңірінен табылған алғашқы жазудан (қыш
ыдыстағы жазу) басталады, бес мыңжылдық тарихы бар. Археологиялық
зерттеулер жазудың қытайдың Инь – шан дәуірінде (б.з.б. 2140 – 1711) пайда
болғандығын көрсетті. Хань дәуірі тұсында түрліше жазылып жүрген
иероглифтер бірізділікке түсті. Қытай жазуы дамудың үш түрлі кезеңін бастан
кешірді:
✓ сауыт – сүйек жазуынан қола, Дачуан, Шиау жуан жазуларына дейінгі
дәуір;
✓ Шиау жуаннан Линшу үлгісіне дейін;
✓ Линшу жазуынан Жие шу, Сау шу, Шиң шу уақыты және жазудың бергі
дәуірі.
Иероглифті зерттеу ертеден басталды, бірақ қазірге дейін қытай жазуында
қанша иероглиф бар екені нақты анықталмаған. Біздің заманымыздың 100 – 121
жылы Шүй – Шин жасаған Шуо вын жие зы сөздігінде 9353 иероглиф қамтылған,
Цинь патшалығы тұсында (1644 – 1911) Жаң Шу құрастырған Каң ши сөздігінде
47035 иероглиф бар. Қытай – жапон сөздігінде 48902 иероглиф, Қытай тілінің
үлкен сөздігінде 49905 иероглиф қамтылған (Тайвань, 1968). Ғалымдар қазір
иероглифтер саны 60 мың шамасында деп болжайды.

Қытай каллиграфиясы, Ми Фу поэтімен жасалған Сұң Династиясы

1.7 Ұлы Қытай қорғаны

Ұлы Қытай қорғаны (қытай Ваньли чанчэн – он мың шақырымдық қамал) –
Қытайдағы ежелгі қорғаныс құрылысы. Қытай қорғанының құрылысы Қытай
тарихындағы Чуньцю (Көктем және күз б.з.б. 770 – 476 жылы) және Чжаньго
(Жауласқан патшалықтар б.з.б. 475 – 221 жылы) заманында салына бастаған.
Ол кезде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.