Машина жасау өндірісінің салалары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе 3
1 Машина жасау кешені 7
1.1Машина жасау кешеніне жалпы сипаттама 7
1.2Машина жасау кәсіпорындарын орналастырудың ерекшеліктері 8
1.3Машина жасаудың негізгі аудандары мен орталықтары 14
1.4Электрондық энергетикалық машина жасау 19
2 Көліктік машина жасау 24
2.1Автомобиль жасау 24
2.2Ауыл шаруашылық машиналарына жасау 30
2.3Аспаптар мен құрал-жабдықтар жасау 32
2.4Станок, аспаптар мен құрал-жабдықтар жасау 24
2.5Басқа салалық арнайы машиналар жасау 24
Қорытынды 34
Кіріспе

Машина дегеніміз-бұл басқарылатын мақсатты істер атқаратын немесе
энергияны өңдейтін механизмдердің немесе механизмдер кешенінің жиынтығы.
Жалпы машина немесе механизм бұрын атқарған жұмыстарды өзінің тетіктерімен
орындайды. Машина біріншіден, қозғалысқа келу керек, екіншіден, қозғалыс
күшін беруі тиіс, үшіншіден, еңбек нысанына әсер ететін құралы болуы керек.
Соған сәйкес машина үш бөліктен тұрады: машина – қозғалтқыш, берілме
тетіктері және машина – құралдан немесе жұмысшы машинадан тұрады.
Машинадағы негізгі бөлік – бұл жұмысшы машина.
Барлық машиналар екі топқа бөлінеді:
1.Машина қозғалтқышта – олар энергияның бір түрін екінші түріне
айналдырады. Мысалы, су энергиясын механикалық энергияға, механикалық
энергияны электр энергиясына немесе электр энергиясын механикалық энергияға
айналдырады.
2.Машина – құралдар немесе жұмысшы машиналар. Олар шикізатқа әсер
етіп, оның түрін, қасиетін, сапасын өзгертеді.
Жұмысшы машиналар қолданылу мақсаты бойынша төмендегі топтарға
бөлінеді:
-технологиялық үдірістерде қолданылатын (құю балқыған металл,
ұсталық);
-престеуші (жаншушы), пісіруші-дәнекерлеуші (сварка), металл кесуші,
ағаш өңдеуші, тігін, тоқыма, тау-кен, есептеуші (ЭВМ), ауыл шаруашылығы
т.б.;
-тасымалдаушы (көліктік) – тепловоз, теплоход, автомобиль, ұшақтар,
кемелер;
-жылжытушы (эскалатор, конвейер, крандар т.б.).
Әрбір жұмысшы машина қозғағыш бөлшектерден, берілгіш (передаточный),
атқарушы (исполнительный) тетіктерден немесе механизмдерден тұрады.
Егер жұмысшы машина жұмыс істейтін қозғалыстармен қоса басқа да жұмыс
атқармайтын қозғалыстарды адамның қатысуынсыз істесе- оны автомат деп
атайды.
Машина жасау өндірісінің түрлері. Машина жасауда маманданған және
бірлескен (кооперацияланған) кәсіпорындар өте көп, олар өз кезегінде машина
жасау саласының орналасуына әсерін тигізеді.
Машина жасау өндірісінде жекелеген цехтар, өңдеуші өндіріс түрінде
бөлектенген дайындаушы өндірістер бар. Оларда механикалық, термикалық (жылу
мен өңдеу) электрохимиялық әдістермен әр түлі тетіктер өңделеді. Ал
құрастырушы тетіктерден дайын өнімдерді құрастырады. Сонымен бірге машина
жасау кәсіпорнында аспаптарды сақтайтын, дайындайтын, жөндеу механикалық,
энергетикалық, көліктік және басқа да көмекші цехтар бар. Олар негізгі
өндірістің жұмысын қамтамасыз етеді. Машина жасау зауыттары өндірген
өнімдер көптеп немесе жекеленіп шығарылуы мүмкін. Жекелеген өндірісте өнім
бір-ақ дана болып шығады.
Сериялы өндірісте көлемі конструкциясы бойынша біртектес өнімдер
партияланып немесе серияланып шығарылуы мүмкін. Көп өндірісте біртектес
өнімдер аса көптеп шығарылады. Әрбір станок тек бір-ақ операцияны атқарып
өнімді шығаруда өз үлесін қосады.
Машиналар мен механизмдер бір-бірімен біріктірілген тетіктерден
тұрады. Мақсаты бойынша машиналардың тетіктері корпустық қозғалысты беретін
және бекітетін болып бөлінеді:
-корпустық тетіктерге рамалар, қораптар (коробкалар) т.б.;
-қозғалысты беретін тетіктерге валдар, тісті дөңгелектер, муфталар
(екі дискіден тұрады);
-бекітуші тетіктерге болттар, гайкалар, шуруптар т.б.
Снымен бірге ұстап тұратын тетіктерге кронштейндер, тіректер т.б.
жатады.
Құю өндірісі. Құю өндірісі дегеніміз – бұл сұйық металды алдын ала
дайындалған қалыптарға құю арқылы тетік алу. Алынған тетікті құйма дейді.
Құймалар қажетті тетікке айналу үшін ары қарай өңделуі мүмкін. Құйма
өндірісінде қалыптың үш түрі қолданылады:
1.Бір жолғы (құмды балшықты қоспадан жасайды).
2.Жартылай тұрақты, көбінесе қыштан жасалып, 5-100 құйма алуға болады.
3.Тұрақты қалыптар – шойын мен болаттан жасалады.
Құюдың келесідей әдістерді де таралған:
А)металдық қалыптарға құю (кокили). Металдың қалыпқа толуы, оның
ауырлық күшінің әсерінен жүреді. Пайда болған құймалар қалыпқа өте сәйкес
келеді;
Б)Қысыммен құю. Балқыған металл қалыпқа қысыммен толтырылып, қалып
арасындағы ауа арнаулы әдіспен шығарылады. Пайда болған құйма көп жағдайда
қосымша өңдеуді талап етпейді;
В)Орталықтан айналатын қалыптарға құю. Осы әдіспен қалыпқа құйылған металл
қалып өз осінен немесе кіндігінен қатты айналған себепті құйма тығыз да
сапалы болады.
Ұсталық – штамптық өндіріс. Тетіктерді өңдеу-жасау қысым арқылы да,
ұсталық әдістермен де шынықтыру, тығыздау іске асырылады.
Тетіктерді еркін шынықтыру операцияларына жататындар:
-тұтықтыру – дайындалушы тетіктің ұзындығын қысқартып, бірақ көлденең
қимасын үлкейтеді;
-созу – дайындалушы тетіктің көлденең қимасын азайту арқылы ұзындығын
арттырады;
-тесу;
-кесу;
-майыстыру;
-штамповка (тығыздау) – осы әдісте дайындалатын тетіктің түрі жоғарғы
және төменгі штамптарда дайындалған металл қысылғанда қажетті тетіктің
бейнесі пайда болады. Штамптарда материалдар қыздырылады немесе
салқындайды, өңделеді. Ұсталық және жаншушы құралдар балғадан және
престерден тұрады.
Дәнекерлеуші өндіріс – бұл металл бұйымдарын қысып немесе біріктіру
арқылы біртұтас зат алудың әдісі. Дәнекерлеуші әдістің бірнеше түрі бар:
1)тірей дәнекерлеу;
2)бір-біріне жабыстыра, жанама;
3)бұрыштап;
4)тіктеп.
а)электродоғалы дәнекерлеу;
б)газды дәнекерлеу;
в)аргонды доғалы әдістер бар.
Металдарды кесу арқылы өңдеу және металл кесуші станоктарды жіктеу:
А)токарлы станоктар. Тетіктердің бетін әр түрлі кесу, сүргілеу арқылы
өңдейді;
Б)бұрғылаушы станоктар;
В)шлифовальды станоктар. Материалдардың бетін әр түрлі аспаптар арқылы
өңдеп, біртекті жағдайға келтіреді;
Г)фрезерлі станоктар негізінен бұйымдардың қуыстарын, әр түрлі бейнелі
беттерді өңдеуге арналған. Негізінен цилиндр, дискі аспаптарды қолданады.

7-сурет. Машина жасау зауытының өндірістік үрдістерінің реті.

Құрастырушы өндіріс. Өндірістік оралымын машиналарды әр түрлі
тетіктерден арнаулы цехтарда құрастыру арқылы анықтайды.
Машина жасау салаларының жіктелуі мен орналасу ерекшеліктері. Машина
жасау салалары кешенді түрде металлургия комбинаттарымен тығыз байланысты
және өндірістің басқа салаларын да қамтиды. Машина жасау салаларының
жіктелуі бойынша 37 саладан немесе бөлімнен тұрады (7-сурет).
Орналасуы негізінен металл сыйымдылығына, еңбек сыйымдылығына және
тасымалдауға тиімсіз машина түрлеріне байланысты. Металл сыйымдылығы
жоғарғы машина жасау салаларына металлургия, цемент, тау-кен өнеркәсібіне
құрал жабдықтаушы салалар жатады. Олар өз кезегінде білікті мамандары бар
аймақтарда орналастырылады.
Үшінші, тасымалдануы тиімсіз машина түрлеріне жеңіл, тамақ, ауыл
шаруашылығы салаларына қажетті құрал жабдықтар жатады. Тасымалдау күрделі
де тиімсіз болған себепті оларды өз кезегінде тұтыну аймақтарында
орналастырады.

1 Машина жасау кешені

1.1 Машина жасау кешеніне жалпы сипаттама

Машина жасау және металл өңдеу – қазіргі кезде бұл дүниежүзі
өнеркәсібінің ғылыми-техникалық прогресі мен қорғанысқа қабілеттілігінің
деңгейін сипаттайтын өңдеу өнеркәсібінің негізгі саласы. Машина жасау
кешенінің кәсіпорындары өнеркәсіптік, тұрмыстық және әскери мақсаттағы
машиналар мен станоктар, аспаптар мен агрегаттар, алуан түрлі жабдық пен
механизмдер шығарады. Қазіргі машина жасау шағын салалар мен өндірістердің
көптеген салаларынан тұрады.

Жоғары дамыған елдерде аталған саланың өніміне өнеркәсіп өндірісінің
құнының 35-40%-ына жуығы келеді. Дамушы елдердің көпшілігінде (“жаңа
индустриялды елдер” тобын қоспағанда) машина жасау өндірісінің үлесі төмен.
Машина жасау кешені салаларының жіктемесі (классификациясы). Сала
кәсіпорындарын орналастыру факторларына қойылатын негізгі айырмашылықтарды
анықтайтын, өндірістің техникалық-экономикалық ерекшеліктері бойынша
металды, еңбекті және ғылымды көп қажет ететін машина жасау саласы
ерекшеленеді. Сонымен қатар қолданылатын технологиялар бойынша аз шығынды
(төмен технологиялы) және шағын шығынды (яғни орташа және жоғары
технологиялы) салалары бар.
Машина жасау өндірісі шағын салалардың жіктемесі дүние-жүзінің әртүрлі
елдерінде ерекшеленіп отырады. Кейбір елдерде машина жасау тікелей осы сала
үшін және шаруашылықтың басқа салалары үшін өндірістік жабдық шығаруға
маманданатын жалпы машина өндірісі болса, ал біздің елімізде машина жасау
кешенінің құрамына әдетте: жабдық өндіру (станок жасау, энергетикалық
жабдық өндіру және т.б.), көліктік машина жасау (кеме жасау, автомобиль
жасау, авиақұрылыс, теміржол машиналарын жасау), электротехникалық және
электронды сала, трактор жасау және ауылшаруашылық машиналарын жасау, қару-
жарақ пен әскери техника жасау және металл өнімдерінің алуан түрлерін
өндіруді қоса отырып, бірқатар өзге салалар еді. Сондықтан “машина жасау
және металл өңдеу” ұғымдарын қатар қолданылуда.

2-Сызба. Машина жасау өндірісінің технологиялық сатылары№

1.2 Машина жасау кәсіпорындарын орналастырудың ерекшеліктері

Машина жасау кәсіпорындарын орналастыруға көптеген факторлар әсер
етеді. Оның ішіндегі ең бастылары: өндірістің, еңбек ресурстары, көлік
факторы (инфрақұрылымның дамыған деңгейі), тұтынушылық факторлары (сұраныс
сипаты және өнім өткізу нарықтарының сыйымдылығы), сонымен қатар ғылымды
қажет ететін технологияларды қолдану (ғылымды көп қажет ететін салалар,
мысалға электроника үшін персоналдың біліктілік деңгейі) әсер етедіү Машина
жасау өндірісінде металды көп қажет ететін салалар үшін шикізат факторы
(шикізат – металл, яғни қара металлургия орталықтарына жақындық) маңызды
рөл атқарады.
Қазіргі машина жасау өндірісіне кооперация тән. Ақырғы өнім шығаратын
кәсіпорындардың жекелеген елдің ішінде де, шетелде де көптеген зауыттары
бар. Өнеркәсіптегі маманданудың және халықаралық еңбек бөлінісінің
тереңдетілген үрдісі жағдайларында машина жасау кешенінің көптеген
салаларының бұқаралық өнім шығаруы жинақтаушы бөлшектерді, агрегаттарды,
тораптарды жеткізушілердің ел шегінде де, мемлекетаралық және аймақтық
деңгейде де құрастыру кәсіпорындарымен өзара байланыстарының өсуіне
себепкер болады. Бұл тенденция жаһандық деңгейде өндірісті ұйымдастыру
тәсілдерінің (фордизм, постфордизм, “икемді” өндіріс) өзгеруімен, “дәл
мерзімінде” жабдықтау жүйесін, әсіресе автомобиль жасау, тұрмыстық
электроника шығару секілді салалары (әсіресе, құрастыру өндірісінің соңғы
сатыларында) енгізумен күшейе түседі.
Машина жасаудағы маманданудың қандай да бір түрі (заттық,
технологиялық, шығарылатын өнімнің сипатымен анықталады. Халықаралық еңбек
бөлінісімен үйлесе отырып, сала кәсіпорындарының мамандануы жеке
маманданған өнеркәсіп орталықтарының және тіптен аудандардың қалыптасуына
алып келеді. Бұл процесс орасан зор дәрежеде бүгінгі танда өздерінің жоғары
дәрежеде дамып отрыған трансұлттық корпорациялардың кызметіне ықпал етеді.
Сонымен қатар машина жасаудың көптеген салаларында өндірістің жоғары
еңбек сыйымдылығы сақталған. Кей салаларда (мысалға, аспап жасауда,
электроникада, электротехникада, авиация және аэроғарыш салаларында) жұмыс
күшінің біліктілік деңгейіне жоғары талаптар қойылады. Сондықтан соңғы
жылдары жұмысшы күші арзан елдер машина жасаудың еңбекті көп қажет ететін
салаларын дамыту үшін қолайлырақ жағдайда болып отыр.
Ғылымның ең жаңа жетістіктерін пайдалануға негізделетін, ғылымды көп
қажет ететін салаларды дамыту, сонымен қатар қолданылатын техниканың
күрделене түсуі өндірістердің (әсіресе, тәжірибелі-өнеркәсіп) білікті
кадрлары, зерттеу мен конструкторлық зерделеулердің ғылыми орталықтары,
дамыған ақпараттық және көлік қарым-қатынасы ең жоғары болатын елдерде
немесе аудандарда шоғырландырылуын ынталандырады. Осыған ұқсас өндірістер
негізінен алғанда Батыс Еуропаның, Солтүстік Американың дамыған елдерінде
және Жапонияда шоғырланған. Ал дамушы елдерде (арзан жұмысшы күші бар және
балалар мен әйелдер еңбегін кең қолданатын мемлекеттерде) әдетте жинақтаушы
бөлшектерді әлемнің өзге елдерінен алатын және жаппай өнім шығаратын
құрастыру зауыттары орналастырылады. Бұл ретте мамандану және еларалық
кооперациялану процестері дамиды.
Қазіргі заманғы өнеркәсіптік қатынастарды көп жағдайда машина
өнеркәсібімен байланыстырудың бүгінгі өмір талабынан туындап отыр. Табиғи
ортаны көркейту, өзгерту бағытында істеліп жатқан жұмыстар, адамдардың
тұрмыс-жағдайларының жақсаруы алуан түрлі машиналар көмегінсіз жүзеге
аспайды. Халық шаруашылығы жеке салаларының дамуы да машиналар өндірісімен
тығыз байланысты.
Бұл саланың даму деңгейі жекеленген елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуының, әсіресе, өнеркәсіп дамуы деңгейінің көрсеткіші бола алады.
Машина - энергияның бір түрін екіншісіне айналдыруға немесе қандай да
болмасын бір ұтымды жұмысты атқаруға бағытталған белгілі бір қозғалыстарды
жүзеге асыратын механизм немесе бірнеше механизмдердің үйлесуі.
Барлық машиналар екі үлкен топқа бөлінеді: оның біріншісі – энергияның
бір түрін екіншісіне айналдыруды жүзеге асыратын машина – двигателдер
болса, екіншісі – машина құрал немесе жұмыс машиналарының көмегімен еңбек
нысанының формасын, қасиетін, жағдайын өзгертетін машиналар.

3-Сызба. Машина жасау кешенінің салалық құрамы

Машина құралдары өздерінің өндірістік қолдану сипатына қарай
технологиялық, транспорттық және тасымалдық деп бөлінеді.
Технологиялық машиналарға белгілі технологиялық процеске қатысатын
машиналар, айталық металл өңдеуші, ағаш өңдеуші немесе есептеуші машиналар
т.б. жатады.
Транспорттық және тасымалдық машиналар адамдар мен еңбек құралдарының
қозғалысымен байланысты болады. Бұл қозғалыс кезінде транспорттық
машиналардың өзі де қозғалады (локоматив, автомобиль, кеме, ұшақтар, т.б.),
ал тасымалдық машиналар жүк пен адамдарды тасымалдай отырып, өзі сол жерде
қалады немесе қозғалу радиусы шектеулі келеді (крандар, лифт, жүк көтергіш,
т.б.).
Машиналарды автоматтандыру еңбек өнімділігін көтерудің өндірісті
жеңілдету мен жетілдірудің ең озық формасы болып саналады, мұндай
машиналарда адам ауыр қол еңбегінен босатылады. Екінші жағынан, мұндай
автоматты линиялар өндіретін өнімнің жоғары сапасын, яғни олардың
біртектілігін, дәлдігін жұмысшының қандай еңбек дағдысы болғанына
қарамастан, қамтамасыз етеді.
Қазіргі ондаған, тіпті, жүздеген автоматты түрде басқарылатын жұмыс
ұйымдарынан тұратын жұмыс орындарының маңызы зор.
Тахнологиялық операцияларды жоғары тәжірбиелі мамандардың қолмен
істеуі жағдайында мүмкіндігі келмейтін жылдамдықта жүзеге асыратын
машиналарды ҒТП-ның жетістіктеріне сүйеніп, онан ары жетілдіруде.
Машина жасау - әртүрлі болып келетін машиналардың түрлері мен олардың
бөлшектерін, басқа да құрал-жабдықтар мен бақылау есептеу құралдарын
жасаумен айналысатын өнеркәсіптің саласы.
40-тан астам ірі салалар мен 160-қа жуық кіші салаларды қамтитын бұл
сала өзінің өте күрделілігімен ерекшеленеді. Соған қарамастан машина жасау
зауыттарының технологиялық процестерінде ортақ ерекшеліктер сақталады. Ол
ең алдымен, машина өндірісінің өзіндік сипатымен яғни көп жағдайда метал
жеке бөлшектерінен жасалып, олардың машина құрастыруға қажетті агрегаттар
мен тораптарға жиналуымен түсіндіріледі.
Машина жасау зауытының технологиялық процесі жабдықтар жасаудан, оны
өңдеуден, машина құрастырудан және оны соңғы өңдеуден тұрады. Өндірістік
процестің осындай кезектілігі барлық машина жасау зауыттарында сақталған.
Машиналарға қажетті әртүрлі тетіктерді дайындауда материалдар мен
дайындамаларды өңдеудің ортақ әдісі қолданылады. Машина құрастыру ісінде де
ортақ ерекшеліктер сақталған, тек кей жағдайларда ғана осы әдістердің
жетілдірілген түр өзгешелігі пайдаланылады.
Қазіргі машина жасау зауытының технологиялық процестері осындағы
цехтардың атына сәйкес келеді: құйма, ұста-пресс, механикалық және
құрастыру. Осы негізгі цехтардан бөлек машина жасау зауыттарында қосалқы
цехтар да, атап айтқанда үлгілер жасау цехы, қосалқы материалдарды, шала
фабрикаттар мен дайын өнімдерді сақтайтын қоймалар, аса ірі зауыттарда
сонымен бірге өзіндік металлургиялық база – мартен пештері, прокаттау
қондырғылары, т.б. болады.
Өндіріс көлеміне, басқа кәсіпорындармен құрамдастыру мүмкіндіктеріне
және техникалық-экономикалық ерекшеліктеріне сай осындай зауыттар бір
жағдайда технологиялық процестердің барлық сатысын бір өзі атқарады немесе
басқа мамандандырылған кәсіпорындармен шартқа отырады. Осы тұрғыда
дайындамалар мен көпшіліктік бөлшектер мен тетіктерді шығаруға маманданған
кәсіпорындармен құрамдасқан тиімді, себебі мұндай кәсіпорындарда еңбек
өнімділігі мен сапалы өнімнің үйлесуі жиі байқалады.
Ірі қара металлургия базасының жасалуы және әртүрлі түсті металдар
өндірісінің қалыптасу құрылымы жөнінен күрделі машина жасау өнеркәсібін
дамытуға мүмкіндік береді. Сондықтан машина жасау ауыр өнеркәсіптің маңызды
саласы бола отырып, шаруашылықтың түрлі салалары үшін әртүрлі машина, құрал-
жабдықтар шығарады. Атап айтқанда, ауыр және ауылшаруашылық машиналарын,
жол –құрылыстық, цемент жасау техникасын, химиялық және электротехникалық
машиналар, приборлар мен станоктар, тағы басқа өнімдер шығарады.

11-кесте

Машина жасау өндірісінің салалары

№ Салалары Өндірісі Орталығы
1 Ауыр машина Кен жабдығы Алматы
Аралас машина Ақмолаауылмаш Павлодар
Қазақауылмаш Астана
Макинск
2 Станок Фрезер Алматы
3 Құрал-аспаптар Ақтөберентген Ақтөбе
Павлодар
4 Электр-техникалық машина Аккумулятор Талдықорған
5 Радио техника Телевизор Алматы

12-кесте

Машина жасау өндірісінің салааралық

Байланыстары

Машина жасау Металлургия
Еңбек қоры
Химия
Ағаш өндірісі
Электр энергетикасы
Ауыл шаруашылығы

Машина жасау өндірісінің орналасу шарты:
Еңбек қорына
Тұтынушыға
Шикізатқа
Көлікке

Машина жасау өнеркәсібінің негізгі шикізат қара және түсті металдар
қазіргі кезде металлургия өнеркәсібінің өзіне тән ерекшеліктері бар, жоғары
температураға шыдамды, коррозияға берік болат пен шойынның да ерекше
сорттарын шығарады. Сонымен бірге машина жасауда әртүрлі металдар, соның
ішінде сирек металдар және олардың қоспа қорытпалары, шынының арнаулы
түрлері, пластмасса қолданылады. Жаңа материалдар реактивті двигательдер,
газ турбиналары, атом реакторларын, өлшеуші-бақылау приборлары және басқа
машиналар жасауда қажет. Машина жасау салалары өңдеу үшін көп мөлшерде бояу
мен лакты тұтынады.
Машина жасау зауыттары шикізатпен өңдеуші материалдардан басқа отын,
ағаш (металл формаларын жасауға), форма жасайтын және басқа материалдарды
қажет етеді.
Машина жасау кәсіпорындары, оның ішінде ауыр машина шикізатты,
әсіресе, металды көп қажет ететіндіктен металлургиялық базаға бағдарланылып
орналасады. Еліміздің аумақтарының ауыл шаруашылығының белгілі бір даму
бағытына қарай ауылшаруашылық машиналарының кәсіпорындары тұтыну
аудандарында салынады. Радиотехника, электроаппаратура, прбор, т.б. жасау
көбінесе маманданған еңбек ресурсы бар аудандарға бағдарланады. Кей машина
жасау кәсіпорындары қолайлы көлік жолдары бойында орналасуы тиіс.
Машина жасау өндірісінде қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың маңызды
формалары, атап айтқанда, өндірістің мамандануы және кооперациялануы
кеңінен дамуда.
Шығарылатын өнімдердің қолданылатын орнымен байланысты ауыр,
электротехникалық және ауылшаруашылық машиналарын жасау, станок, өнеркәсіп
және шаруашылықтың түрлі салалары үшін технологиялық құрал-жабдықтар шығару
едәуір дамыған.
Машина жасау өнеркәсібі негізінен орташа немесе шағын машиналарды
жасауға маманданған. Әсіресе, мұнай химиясы мен тоқыма, полиграфия,
целлюлоза-қағаз, тамақ өнеркәсібіне қажетті жабдықтар шығарумен көзге
түседі. Бұл саланың өнімінің жартысына жуығы экспортқа шығарылады. Ал
дүниежүзілік нарықтағы матаға өрнек басатын машиналардың 50%-ы
Нидерландияның үлесіне тиесілі. Машина жасау өнеркәсібінде қоршаған ортаны
ластанудан тазартатын айрықша қондырғылар да жасалады.
Машина жасаудың сала ретінде бұдан 200 жыл бұрын Англиядағы өнеркәсіп
революциясы кезінде шыққаны белгілі. Қазіргі кезде жұмыс істейтін
адамдардың саны (80 млн.-нан астам адам) және өнімінің құны жөнінен ол
дүниежүзілік өнеркәсіптің барлық салаларының ішінде бірінші орын алады. ҒТР
дәуірінде машина жасайтын зауыттардың металға бағдары айтарлықтай
төмендеді. Оның есесіне, олардың маман жұмыс күшіне, ал ғылымды неғұрлым
көп қажет ететін салаларының – ғылыми-зерттеу орталықтарына, дамыған
инфрақұрылымға бағдары күшейді. Машина жасау барған сайын барлық жерге
орналастыруға болатын салаға айналуда.

1.3 Машина жасаудың негізгі аудандары
мен орталықтары

Дүние жүзінің экономикалық картасынан жалпы алғанда машина жасайтын
төрт аймақты бөліп көрсетуге болады. Бірінші аймақ – Солтүстік Америка,
мұнда іс жүзінде күрделілік дәрежесі ең жоғарыдан орташа және төменгіге
дейінгі машина жасау өнімдерінің барлық түрлері өндіріледі. Екінші аймақ –
Еуропа негізінен алғанда жаппай машина жасау өнімдерін шығарады, бірақ
кейбір ең жаңа салаларда өзінің басты бағыттарын ұстайды. Үшінші аймақ –
Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия, мұнда жаппай машина жасау өнімдерін
шығаруды ең жоғары технология бұйымдарын өндірумен ұштастыратын Жапония
алда келеді. Төртінші аймақ – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД елдері).
Бұл аймақтарға кіретін елдердің көпшілігі үшін машина жасау – халықаралық
маманданудың басты саласы, бұл оның халықаралық саудада алатын айрықша
орнын да белгілейді.
Дамушы елдер дүниежүзілік машина жасау өнімдерінің 110-іне дейін
ғана өндіреді. Олардың машина жасаудағы артта қалуы басқа ешқандай салада
осыншама күшті байқалмайды. Сонымен қатар, бұларда құрастыратын зауыттар да
аз емес. Олар машиналардың детальдарын АҚШ-тан, Батыс Еуропа мен Жапониядан
алады. Соңғы кезде Бразилияда, Үндістанда, Аргентинада, Мексикада машина
жасау айтарлықтай жоғарғы деңгейге жетті. Мұның Азиядағы “Жаңа индустриялық
елдерге” қатысы бұдан да зор. Бірақ оларда салынған кәсіпорындардың көбі
батыс фирмаларының филиалдары болып табылады.
Машина жасау өнеркәсібі - өнеркәсіптің жетекші саласы ретінде машина
жасау дамыған елдерде айрықша орынға ие. Оның үлесіне өнеркәсіп өнімінің 36-
40%-ы, индустрияда жұмыс істейтіндердің 34%-ы тиесілі. Қазіргі заманғы
машина жасау – 300-ден астам өндіріс түрін біріктіретін, ғылымды ең көп
қажет ететін, шығаратын өнім түрі бірнеше миллионмен есептелетін аса
күрделі сала. Сондықтан халықаралық деңгейде ұйымдасу тиімді болып
есептеледі. Машина жасау саласында дүниежүзіндегі аса ірі (Дженерал
Моторс”, “Форд Моторс”, “Дженерал Электрик” (АҚШ), “Даймлер-Крайслер”,
“Сименс” (ГФР), “Мицуи”, “Мицубиси”,”Тойота Мотор” (Жапония) ұлтаралық
бірлестіктері жұмыс істейді.
Машина жасау өнеркәсібінің ұдайы дамып, өркендеуі қоғам қажеттілігімен
және ҒТР жетістіктерімен, көптеген өнімдерді (тұрмыстық техника,
автомобиль, электрондық техника) тұтынудың жаппай сипат алуымен анықталады.
Машина жасау өнеркәсібінің орналасуы бастапқыда металға бағдарланса, соңғы
онжылдықтарда маман жұмыс күшіне, кейбір салаларының ғылыми-зерттеу
орталықтарына, инфрақұрылымы дамыған ірі қалаларға шоғырлануы байқалады.
Бірте-бірте бұл сала кәсіпорындары барлық жерде орналасатын болады.
Әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі жоғарылаған сайын өндірістің
құрылымы да күрделеніп, жеке салалардың арасалмағы өзгеруде. Қазіргі кезде
өнімнің құны бойынша электр техникасын жасау дәстүрлі салаларды артқа
тастады. Ғылымды көп қажет ететін бұл салада өнім көлемі бойынша Жапония,
АҚШ, Азиядағы жаңа индустриялық елдер, Қытай, Батыс Еуропа елдері жетекші
орынға ие. АҚШ қарапайым құрал-жабдықтар шығарудан гөрі күрделі, қымбат
техника өндірісіне маманданған. Азия елдері жаппай сипаттағы компьютерлік
техника мен тұрмыстық электроника, ал Батыс Еуропа елдері байланыс
құралдары мен медициналық, өндірістік және ғылыми құрал-жабдықтар шығаруға
бағдарланған.
Автомобиль өндірісінің негізгі орталықтары – Батыс Еуропа, Солтүстік
Америка және Жапония. Аймақтар арасында басты орын (өнімнің 13-ін береді)
алатын Батыс Еуропаның өндірісі экспортқа бағдарланған, шығарылған өнімнің
75%-ы экспортталады.
Жеке елдер арасында АҚШ пен Жапония өндіріс көлемі жөнінен жетекші
орын алады, олардың әрқайсысы жылына, шамамен, 9-10 млн автомобиль
шығарады. Автомобиль жасау күшті монополияланып, дүниежүзі бойынша бұл сала
өнімінің 80%-ы аса ірі он автомобиль компаниясыны үлесіне тиесілі. Әдетте,
әр елдің өзіндік “автомобиль астанасы” бар; олардың қатарына өндіріс
шоғырлануымен көзге түсетін Детройт (АҚШ), Вольфсбург (ГФР), Турин
(Италия), Төменгі Новгород (Ресей), Нагоя-Токио (Жапония) жатады. Көлік
машиналарының автомобильден басқа түрлерін (кеме, теміржол көлігі, ұшақтар)
жасау да көрнекті орын алады. Кеме жасаудан Жапония, Корея Республикасы,
Германия, Қытай жетекші орында. Қазіргі кезде сұйық өнімдер таситын
танкерлерге, контейнер тасымалдаушы және кемелерге сұраныс артып отыр. Ұшақ
өндірісінде Сиэтл мен Лос-Анджелес қалаларындағы (АҚШ) “Боинг” зауыттарының
тобы және Тулузадағы (Франция) “Конкорд” зауыты көзге түседі.
Құрылымы жағынан машина жасау – дүниежүзілік өнеркәсіптің ең күрделі,
көп тармақты ежелгі салалардың бірі. Машина жасау экспорты АҚШ, Германия,
Жапонияда 23 құрап отыр. 250 автомобиль компаниялары автомобиль шығарады,
бірақ әлемдік өндірістегі 95%-ы әуелгі 20 фирманың үлесіне тиеді. 57,5%-ы
“Дженерал Моторс” (АҚШ), 12,9%-ы “Тойота” (Жапония), 9%-ы “Фольксваген”
(Германия), 7,9%-ы “Даймлер-Крайслер” (ГерманияАҚШ), 7,4 %-ы “Фиат”
(Италия), 5,2 %-ы “Ниссан” (Жапония), т.б. Яғни, алдыңғы қатарлы 10
автомобиль компаниялары (5 елдегі) дүниежүзілік автомобиль өндірісінің 80%-
ын құрап отыр.
Кеме жасау өндірісіндегі жетекші орынды Жапония, Корея Республикасы,
Еуропа елдері, Қытай алады. Авиазымыран жасау, ғарыштық құрал мен аспаптар
өндірісіндегі басты жетекшілер – Ресей, АҚШ, Еуропалық Одақ.
Электротехникалық өндірістің ішінен электронды индустрия бөлініп жеке сала
болып отыр (АҚШ, Жапония, Батыс Еуропа, Оңтүстік Азия елдері).
Экскаватор зауыты – электр станциялары үшін қажет жабдықтар жасайды.
Арнайы мұнай және газ өндіру өнеркәсіптерінің құрал-жабдықтары зауыттарда
жасалынады.
Алып пресс-автоматтар шығаратын зауыт басқарушы құрылғылары мен
автоматты желілері бар жоғары дәрежедегі автоматтандырылған станоктар
жасайды. Зауыт өнімін дүниежүзінің көптеген елдеріне (Аргентина, Канада,
Бразилия, Уругвай) шығарады. Шымкент пресс-автомат зауытының станоктары
халықаралық стандарт деңгейіне сай.

4-Сызба. Автомобиль зауытының өндірістік байланыстары

Автомобиль құрастырушы кәсіпорындар жүк тасымалдайтын машиналарды,
кішігірім автобустарды құрастырады.
Дүниежүзі машина жасау өндірісінде АҚШ, Германия және Жапония үздік
елдер қатарында келеді. Осы үздік елдер тобына бұрынғы аграрлы елдер
Испания, Грекия, Бразилия, Аргентинаны да жатқызуға болады. Дүниежүзінде
машина жасауда Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің рөлі артуда. Бұл саланың осы
аймаққа ауысуының негізгі себебі “арзан” еңбек күшінің болуы.
Бірақ, бұл елдерде бәсекеге қабілетті және ғылымды көп қажет етпейтін
жаңа машина жасау өнімдерін әзірлеу және шығару басты орын алады. Осы
жағдайда, әртүрлі елдердегі машина жасаудың даму деңгейін анықтау өте
күрделі.
Машина шығаратын елдердің басты ерекшеліктері:
машина жасау өндірісінің толық түрлері шығарлатын елдер (АҚШ,
Германия, Жапония);
белгілі бір өнім шығаруға негізделген елдер (Англия);
машина жасау құрылымында елеулі проблемалармен әйгілі (Италия);
машина жасау құрылымы саласының біркелкі дамыған машинаны экспорттау
импорттау үлесінің жартысынан астамын беретін елдер (Канада, Бразилия).
Мұндай типке бөлу әлемдік машина жасаудың орналасуы және жеке
аймақтардың рөлін анықтау, ғаламдық экономикалық жүйені аймақтандыру үшін
қажет.
Солтүстік Америка аймағында (АҚШ, Мексика, Канада) әлемдік машина
жасау өндірісінің 43 бөлігі тиесілі. Бұл аймақтар әлемдік саудада өте
күрделі жоғары өнімдерді, ауыр машина жасауда және ғылымды көп қажет ететін
салалар өнімін экспорттауда жетекші орын алады.
“Батыс Еуропа” аймағына әлемдік машина жасау өнімінің 20-30%-ы, “Шығыс
және Оңтүстік Шығыс Азия” аймағына, машина жасау өнімінің 20%-ы келеді.
Негізгі жетекші ел Жапония болып табылады. Бразилияда әлемдік машина
жасаудың 4 аймағы қалыптасқан.
Арзан еңбек күші бар елдер, шикізат ресурсы бар елдерге қарағанда,
қолайлы жағдайға ие болуда.
Дамушы елдермен салыстырғанда дамыған елдерде машина жасаудың толық
құрылымының болуы және электротехника үлесінің артуы, өнім сапасының жоғары
болуымен ерекшеленеді. Ол жоғары сапалы машина жасаудың күрделігімен
айқындалынады. (Жапония – 64%, АҚШ және Германия - 48%, Канада - 42%,
Швецияда - 44%).
Жалпы машина жасау өндірісі дамыған және дамушы елдерде біркелкі емес.
1-топта станок жасау, ауыр машина жасау, және жабдықтар шығару басым болса,
екіншісінде – ауылшаруашылық машиналары алдыңғы орындарда.
Станок шығару бойынша жетекші орынды ФРГ, АҚШ, Италия, Жапония, Швеция
алады. Барлық дамушы елдер тобына станок жасау ісінің 6%-ы келеді.
Электротехникалық өнеркәсіпте электронды индустрия басым. Электрондық
өнеркәсібінің екі сала тобы: әскери-өнеркәсіптік және тұрмыстық электроника
көрінеді.
Соңғы жылдары машина жасауда өндірістік процестің белгілі бір
орталықтары дамуда. Бұл проуесс негізінде машина жасау қорының 910
шоғырланған өнеркәсіптік дамыған елдер арасында жүзеге асуда. Машина
жасауда икемді автоматтандырылған өндірісті жобалау жүйелері енгізілуде.
Бұл жүйелер үшін жабдықтар шығаруда Жапония және АҚШ жетекші көліктік
машина жасау құрамы өзгеріске ұшырады; кеме жасау және автомобиль жасау
қарқынды дамуда.
Канаданың машина жасау кәсіпорындары негізінен көлік құралдары мен
ауылшаруашылық машиналарын жасауға маманданған. Бұл сала өндіруші өнеркәсіп
өнімінің 30% береді, бұл жоғары дамыған басқа елдерге қарағанда әлдеқайда
төмен.
Автомобиль зауыттары негізінен Вольфссбург маңына шоғырланған. Бұл
қаланы АҚШ-тағы Детройт тәрізді “автомобиль астанасы” деп те атайды.
Германия жеңіл автомобильдерін Қазақстандықтар жиі сатып алады, 2000 жылы
олар елдегі шетелдік жеңіл көліктердің 30%-дан астамын құрады. Кеме жасау
да дәстүрлі өнеркәсіп салаларының бірі. Кеме жасаудан (жүк сыйымдылығы
бойынша) Жапония, Корея Республикасы алдыңғы орында.
Станок, автомобиль жасау кәсіпорындары Бирмингем ауданында, тоқыма
өнеркәсібі жабдықтарын жасау Манчестер маңында, ал кеме жасау кәсіпорындары
Глазгода орналасқан. Әлемдегі алғашқы ірі танкер “Глюкауф” 1886 жылы
Ұлыбританияда жасалған. Оның ұзындығы 91,4 м, ені 11,3 м болатын және 2300
т жүк көтере алатын. Қазіргі кездегі әлемдегі аса ірі танкерлердің жүк
көтере алатын. Қазіргі кездегі әлемдегі аса ірі танкерлердің жүк
көтерімділігі бұдан 250 еседей артық, ал ұзындықтары 400 м-ден асады.
Машина жасау өнеркәсібі әскери техника, қару-жарақтар шығарудан да көзге
түседі. Қазіргі кезде әлемдік нарықта жапон жеңіл автомобильдерінің үлесі
артуына байланысты Ұлыбританияда жеңіл көлік жасау қарқыны бәсендеген. Елде
АҚШ-тың “Крайслер” және “Форд мотор” автомобиль компанияларының бірнеше
зауыттары бар. Жеңіл автомобильдер Ланкашир қаласында орналасқан “Роллс-
ройс” фирмасының заводтарында да жасалынады. Автомобиль заводтары соңғы
жылдары шағын қалаларда да салына бастады.
Дүниежүзілік автомобиль өндірісінің дамуында елдің айрықша орны бар.
1898 жылы ағайынды Рено негізін салған фирма алғашқы автомобилін жасап
шығарған болатын, арада 15 жыл өткен соң бұл шағын кәсіпорын алуан түрлі
машина шығаратын аса ірі концернге айналды. Қазіргі кезде бұл концерн
мемлекеттік болып саналады. Мұнда жүк автомобильдері, автобустар,
ауылшаруашылық машиналары, сондай ақ кемелер мен ұшақтардың двигательдері
жасалады. Франция жылына 3,5 – 4 млн. автомобиль шығарса, соның 910 бөлігі
жеңіл көлік болып табылады. Қазіргі кезде жеңіл автомобильдер негізінен
“Рено” кәсіпорыны мен жекеменшік “Пежо-Ситроен” концернінде жасалады.
Француз компаниялары дүниежүзінің 30 елінде автомобиль тетіктерін жинайтын
зауыттар ашқан. Елде жасалған автомобильдердің 60% шетке шығарылады.
Көбінесе, француз жеңіл көліктерін Португалия, Испания, Бразилия және
Оңтүстік-Шығыс Азия елдері сатып алады.
Әсіресе, Чехияда машина жасау өнеркәсіптің маманданған жетекші саласы.
Сыртқа машина жасау өнімдерінен прокат стандары, ұста-пресс, кәсіпорындарға
қажетті құрал-жабдықтар, есептеу техникалары, тұрмысқа қажетті техника
түрлерін көптеп шығарады. Ірі орталықтары – Прага, Пльзень және Броно
қалалары. Пльзеньде аса ірі Шкода комбинаты орналасқан. Польша ауыр машина
түрлерін, станоктар, жолаушы және жүк вагондары, кеме, электронды жабдықтар
(ірі орталықтары Варшава, Познань, Вроцлав, Гданьск); ал Румыния тракторлар
мен комбайндар, электровоз, автомобиль, мұнай өнеркәсібіне қажетті бұрғылау
қондырғыларын (ірі орталықтары Бухарест пен Брашов); Венгрия электровоз,
жолаушы вагонын, өзен кемелерін, дизельді пойыз, автобус (Икарус),
электротехникалық және электронды есептеуіш машиналар жасауға маманданған.
Болгарияда әртүрлі машиналар жасау орталығы – София, кеме жасау – Варна,
ауылшаруашылық машиналарын жасау Русе қаласында орналасқан. Балтық бойы
елдері электротехника, тұрмысқа қажетті техникалық бұйымдар шығаруға
маманданған.
Өнеркәсіп өндірісінде ауыр индустрия басым, оның басты саласы – машина
жасау. Бұл сала өндеуші өнеркәсіп өнімінің ¼ береді және жұмыс істейтіндер
саны жөнінен (2 млн. адам) 1-орын алады. Машина жасау өнеркәсібі елдің
машиналарға деген сұранысын толығымен дерлік қамтамасыз ете алады. Әсіресе,
автомобиль жасау жақсы дамыған. Италия – дүниежүзілік нарықтағы аса ірі
автомобиль шығарушы ел болып саналады. Бұл саладағы жетекші орынды
Италиядағы ең қуатты жекеменшік фирма болып есептелетін “Фиат” концерні
алады. Дүниежүзіндегі аса ірі компаниялар қатарына жататын бұл автомобиль
концернінің зауыттары елдің барлық аумақтарында орналасқан. Мұнда жеңіл
автомобильдермен қатар, жүк машиналары, автобустар, электровоздар, трамвай,
троллейбустар, тракторлар жасалады. Еуропаның автомобиль нарығының 13%-на
бақылау жасайтын “Фиат” кәсіпорындары негізінен Турин қаласы мен оның
маңында шоғырланған. Милан, Турин, Больцано, Моден қалаларында, Неаполь
маңында “Феррари”, “Мазерати”, “Ланча” автомобиль фирмаларының зауыттары
орналасқан. Италияда жылына 1,5 млн. жеңіл автомобиль жасалынады. Бірқатар
тарихи-географиялық себептерге байланысты бұл елде кеме жасау жақсы
дамыған. Бұл саладағы монополист – “Италкантьери” компаниясы, оның үлесіне
өндірістің 90%-ы шоғырланған. Кеме жасау кәсіпорындары Адриат теңізі
жағалауында (Триест, Венеция, Анкона), Лигурия жағалауында (Генуя, Мессине,
Ливорно) және Неаполь, Таранто, Палермода орналасқан.

4 Электрондық энергетикалық машина жасау

Электротехника және электроника. Өнеркәсіптің жеке саласы ретінде
электротехника XIX ғасырдың аяғында қалыптасты. Ол кезде электротехника
өнеркәсіптің ең озық және ғылымды көп қажет ететін салаларының қатарына
жатты. Электротехника – ең жаңа салалардың бірі.
Электротехника өнеркәсібінің құрылымында өндірістердің екі тобын
бөліп көрсетуге болады. Бірінші топқа өнеркәсіптік мақсаттағы қымбат
тұратын, өнім шығаратын өндірістер: электр қуатын шығаруға арналған жабдық
(генераторлар) өндірісі, электр қуатын беруге (кабельдер) және электр
қуатын түрлендіруге (трансформаторлар, түзеткіштер, электр моторлар)
арналған жабдық өндірісі жатады. Сонымен қатар электрмен электрлік құрал-
жабдықтар, металл қорытуға арналған электр пештер және т.с. шығару
өндірістік мақсатқа ие. Бірінші топ салаларының барлық өндірістері түсті
металдардың көп мөлшерін, болаттың арнайы сорттарын және өзгелерді
пайдаланатын, материалды көп қажет етеді. Екінші топқа шаруашылық пен
тұрмыста кеңінен қолдануға арналған арзан өнім шығаратындар кіреді. Оларға
жарық-техника өнімдерін (электр лампалары), ажыратқыштар, розеткалар,
аккумуляторлар, қоректендіру элементтерін (батарейкалар) және өзгелерін
шығару жатады. Сонымен қатар ұзақ уақыт пайдаланатын тұрмыстық аппаратура –
тоңазытқыштар, электр пештер, шаң сорғыштар, кір жуу машиналарын,
микротолқынды пештер, шаңсорғыштар және т.б. шығару да өте маңызды болып
саналады.
Электротехника өнеркәсібіндегі ең танымал трансұлттық корпорациялар
XIX ғасырдың аяғында-ақ пайда болды. Олар “Дженерал электрикс” және
“Вестингауз” (Америка Құрама Штаттары), “Сименс” (Германия) және т.б.
Бұрынғы КСРО-да да қуатты электротехника өнеркәсібі құрылған болатын.
Жапонияда сала дамуын тек ХХ ғасырдың аяғында ғана, Екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін бірден, ал азиялық “жаңа индустриалды елдерде” (Корей
Республикасы, Сингапур, Тайвань және т.б.) тек соңғы онжылдықтарда ғана
қолға алды.
Тұрмыстық электротехника өндірісі радионың ойлап табылуымен (XIX
ғасырдың соңы) және сымсыз байланыстың ең қарапайым аппаратурасын шығарудың
ұйымдастырылуымен басталды. ХХ ғасырдың ортасына қарай радиобайланыс
құралдарының, ал кейінірек – тұрмыстық қабылдағыштар мен теледидарлардың
өндірісі, ал 60-жылдардың басынан аудио және одан соң бейнеаппаратура
өндірісі қалыптасты.
Өнім шығарудың өсуі өндірісті әлем аймақтары мен елдері арасында
орналастырудағы айтарлықтай ілгерілеулермен ілесе жүрді. Мысалы, 50-жылы
өнеркәсіп жағынан дамыған елдерге радиоқабылдағыштар шығарудың 92%-дан
астамы (Америка Құрама Штаттары мен Ұлыбританияға – осы көлемнің 90%-ы)
келді, бірақ 70-жылдардан бастап-ақ тауарлардың осы түрін шығару негізінен
алғанда Азияға орын ауыстырды. Дүниежүзіндегі радиоқабылдауыштарды ірі
экспорттаушы елдер Қытай (Гонконгты қоса отырып), Малайзия, Мексика,
Жапония, Америка Құрама Штаттары, Германия Федеративтік Республикасы,
Португалия, Сингапур болып табылады.
Қазіргі уақытта Мексикада, Бразилияда, Малайзияда, Түркияда, Үндістанда
теледидар шығару (олардың саны бойынша) көптеген дамыған елдердегіден асып
түсті. Әлемдегі теледидарлардың аса ірі экспорттаушы елдер қатарына
Мексика, Жапония, Малайзия, Корей Республикасы, Америка Құрама Штаттары,
Қытай жатады.
Тұрмыстық электрониканың бүкіл өндірісі негізінен алғанда Батыс
Еуропада, Солтүстік Америкада және Жапонияда шоғырланған. Қазіргі уақытта
тек азиялық “жаңа индустриалды елдерге” ғана сала өнімдерін өндірудің
үштен бірінен астамы келеді. Бірақ өнімнің аса ірі продуценті ретінде
Жапонияның маңызы сақталып, Америка Құрама Штаттары мен Батыс Еуропа
мемлекеттерінің үлесі қысқарды. Алайда, ең күрделі, қымбат тұратын
тұрмыстық электрондық өнімді жасап шығаруда көшбасшы орындарды бұрынғысынша
дәл осы жоғары дамыған мемлекеттер алып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.