Қазақстанның көрікті жерлерінің - туризм саласындағы сапа менеджмент жүйесінің ерекшіліктері
Мазмұны
Бет.
Кіріспе 3
1 Өндіріс кәсіпорындарындарындағы сапа менеджменті жүйесіндегі 5
басқару негіздері
1.1. Басқару нысаны - сапаны құрастыру анықтамалар мен факторлар5
1.2 Қазақстанның көрікті жерлерінің - туризм саласындағы сапа 11
менеджмент жүйесінің ерекшіліктері
2 Туристік бизнестегі сапалық менеджмент жүйесін талдау 18
2.1 Туристік өнім сапасын құрастыратын, қызмет тиімділігіне әсер18
ететін факторлардың сипаттары
2.2 Алматы қаласындағы ресурстары және оларды туризм саласында 26
қолдану жолдары
қОРЫТЫНДЫ 35
пАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 37
Кіріспе
Қазіргі туризм – бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы.
Бүгінгі таңда туризм жоғары табысты және қарқынды түрде дамып келе жатқан
сала болып табылады. Әлемдік туристік ұйымның мәліметтері бойынша
дүниежүзілік өндірістік-сервистік нарық айналымының 10%, әлемдік жиынтық
ұлттық табыстың 6%, дүниежүзілік инвестицияның 7%, әрбір 16 жұмыс орнын,
дүниежүзі бойынша тұтынушылар шығындарының 11% және барлық салық
түсімдерінің 5% туризм саласы камтиды. Бұл мәліметтер туризм индустриясының
жоғарғы экономикалық тиімділігінің айғағы болып табылады және таза
экономикалық тиімділікке енетін туризмді дамыту арқылы кол жеткізуге
болады.
Туризм - дүниежүзілік экономиканың ең жақсы дамыған саласы болып отыр.
Соңғы жылдары кейбір мемлекеттер, мысалға алғанда Малайзия, Тайланд және
Қытай өз мемлекеттерінің экономикаларының қарқынды дамуына, шет ел
туристерін тартуға бағытталған реформалардың көмегімен қол жеткізіп отыр.
Егер жылдардың статистикалық ақпараттарына жүгінетін болсақ, туризм
экономиканың ең тиімді деп саналып келген салаларынан да жоғары табысқа ие
екенін көре аламыз. Қазіргі кезде туристік бизнестен түскен табыс, мұнай
мен автокөлік экспортынан да тиімді болып отыр. Көптеген елдерде туризм
халықтың жұмыспен қамтылу мәселесін шешуде, осылайша бұл салада жұмыс
істейтін адамдардың саны пайыздық өлшемде жер шарының жұмысқа жарамды
халқының 10 % жақындай түсуде.
Туризм – әлемдік экономикада басты рөлдердің бірін атқарады. ДТҰ-ның
деректері бойынша ол әлемдік жалпы ұлттық өнімнің бір бөлігін, халықаралық
инвестициялардың 11 пайызынан астамын, әлемдік өндірістегі әрбір 9
жұмысшының орнын қамтамасыз етеді. Қазіргі туризм индустриясы ірі жоғары
табысты және жоғары деңгейде дамып жатқан халықаралық саудадағы қызмет
көрсетулердің бірі. Халықаралық туризм әлемдік экспорт табысының 8 пайызын,
экспорттағы қызмет көрсетулердің 37 пайызын алады.
Статистикалық зерттеулерге сүйенетін болсақ, дүние жүзінің орташа
саяхатшысы өзіне демалу үшін маршрут таңдаған кезінде бірінші орынға қызмет
сапасы, ойын-сауық қызметтеріне, тарихи-мәдени ерекшеліктерін зерттеуді
емес, территорияның табиғи ескерткіштерін қояды екен. Алматы қаласында 1989
жылы мықты қызмет құру инфрақұрылымы болмаса да жыл сайын 1,5 миллион
туристерді қабылдап отырғандығы кездейсоқтық емес. Жақын болашақта Алматы
қаласы мен Алматы облысының туризмнен түсетін пайдасы жүздеген миллион
долларларға тең болу мүмкіншілігі айқын екенін көрсете аламыз.
Демалушылардың саяхат жасау ауданы мен демалыс аумағын таңдаудағы
негізгі көрсеткіштерге табиғи қордың атқаратын орны ерекше болып табылады.
Туристер негізінен демалыс территориясының ландшафт пен климатының
ерекшеліктеріне, табиғат әлемінің әртүрлілігіне және жануарлар әлемінің
байлығына, спортпен, аңшылық пен балық аулаудың табиғи жағдайларына көп
көңіл бөледі. Территория қандай ресурстарға бай болуына байланысты, онда
жүргізуге болатын рекреациялық әрекеттердің түрлері мен формаларын
анықтауға болады. Қазақстан табиғатының шексіз әр түрлілігі, үлгі сияқты,
өзіне тән географиялық аймақ, Жетісу деп аталатын географиялық орынға ықпал
еткен. Жетісу бірегей табиғи қарама-қайшылықтарға толы, өте бай жан-
жануарлар мен өсімдік дүниесімен туризмге арналған ерекше назарға баяғыдан
ие болған, сирек кездесетін колоритпен, табиғи көріністермен әйгілі болған.
Сол себепті бұл жерге әлемнің түпкір-түпкірінен ғалымдар мен саяхатшылар өз
өмірлерін қатерге тігіп, үлкен қашықтықтарды өтулері кездейсоқтық емес.
Жетісудың атақты зерттеушісі Р.И. Аболин өңірді сібір казактарымен
қоныстандыруды суреттеген кезінде, қоныстанушылардың бұл аумақтың су
ресурстарымен жақсы қамтамасыздандырылғанын көрсете отырып, Жоңғар
Алатауының етегінің жақсы суғарылғанын айтып, оның Сібір мен Орта Азияның
арасындағы өтпелі болып табылатынын айтқан (1, 56 б.(.
Ауа-райының тұрақты болуы мен жазықтардың, асулар мен шыңдардың,
рельефтің әр-алуандылығы Жетісу мен оның орталығы Алматыны белсенді
демалыстың, танымдық, спорттық, археологиялық туризм және тағы басқа туризм
орталығына айналдырды. Шөлдердің құмдары, тау шыңдары, құмды бархандар мен
мұздықтар, сексеуіл шоғырлары мен эдельвейстер бәрі де бірнеше күндік жерде
орналасқан. Бұндай көршілестік тек Алматы облысында кездеседі. Бұл жерде
алты климаттық белдеулермен танысуға болады. Қазіргі кезде жергілікті
жердің тұрғындары мен шет ел азаматтарына көптеген табиғи-танымдық турлар
құрылған. Алайда көптеген турлар өзінің бағасының жоғары болуы мен
рентабельсіздігіне байланысты туристік нарықта сұранысқа ие болмай отыр.
1 Өндіріс кәсіпорындарындарындағы сапа менеджменті жүйесіндегі басқару
негіздері
1.1 Басқару нысаны - сапаны құрастыру анықтамалар мен факторлар
Қазіргі кезде адам қызметінің әр түрлі формалары бар, олар жалпы жағдай
жасауға және әлемді тануға бағытталған. Халық тұрмысының жақсаруы жаңа
әлемді ашуға адамның қажеттілігін, соның ішінде саяхатқа құштарлығын
арттырады. Саяхат дегеніміз – туризм. Туризм тек орын ауыстыру емес, ол
көптеген экономикалық және әлеуметтік аспектілерді құрайды. Соңғы он жылда
туризм мықты дербес индустрияға айналды. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның
мәліметтері бойынша туризм әлемнің өндірістік-сервистік нарық айналымының
10 пайызын қамтамасыз етеді. Туризм сферасына әлемдік ұлттық жиынтық
өнімнің 6%, әлемдік инвестицияның 7%, әр 16-шы жұмыс орны, әлемдік тұтынушы
шығындарының 11%, барлық салық түсімінің 5% келеді. Бұл сандар туризм
индустриясының экономикаға тікелей әсерін көрсетеді.
Туризм түсінігіне теориялық және практикалық тұрғыдан нақты анықтама
берілуі керек [1, 50 б.].
Көптеген авторлар туризмге толық анықтама беруге тырысты. Әр пікір
өзгеше болып табылады және бұл терминнің көптеген өлшемін көрсетеді. Алайда
туризмнің әр түрлі түсіндірмесін жинақтап қорыту, белгілі бір оптимум
таңдау өте қиын.
1980ж. Манила декларациясы Туризм – халықтар өмірінде маңызды орын
алатын әлеуметтік, мәдени, білім және экономика ауданына, мемлекет өміріне
және оның халықаралық қатынастарына тікелей әсер ететін қызмет түрі
(Филиппин, қазан 1980 ж.) деп жариялады. 1993 жылы БҰҰ-ның статистикалық
комиссиясы туризмге кең анықтама берді: Туризм – бұл өзінің тұрғылықты
жерінен басқа жерде болатын, 1 жылдан аспайтын уақытта демалу, іскерлік
және басқа да мақсаттарда саяхаттайтын тұлға қызметі.
Халықаралық туристік Академия баспасында берілген анықтамада (Монте
Карло): туризм – көңіл көтеру, демалу немесе емделу үшін жаяу немесе қандай
да бір транспорт түрімен жасалатын саяхат.
П.Г.Олдактың пікірінше, қазіргі ғылыммен жинақтап айтқанда: Туризм –
бұл өмір сүрумен және жұмыс орнын ауыстырумен байланыссыз халықтың
қозғалысы, демалу, емделу, ғылыми іскерлік және мәдени кездесулер
мақсатында саяхаттау – дейді [2, 25 б.].
Қазіргі күнге дейін туризм түсінігінің көпшілік қабылдаған нақты
анықтамасы жоқ. Жоғарыда келтірілген анықтамалар оның тек кейбір жақтарын
қамтиды. Бірінші анықтамада әлеуметтік және экономикалық жақтары, ал
екіншісінде - әлеуметтік және құқықтық жақтары (адам уақытын есептеуге
арналған туризмнің шектелген уақыты) көрсетілген. Туризмнің әлеуметтік
жақтарының басым болуы бақыланып отыр, бұл адамдардың қоғамдық-экономикалық
өмірін әлеуметтендіру тенденциясымен түсіндіріледі. Бұрынғы кезінде
тіршілік деңгейінде барлық әрекеттің әлеуметтік аспектісі алдыңғы орында
болды. Туризмде бұл мағына айтпаса да түсінікті. Профсоюз жолдаманы өзі
төлеп немесе арзан бағамен және көрсетілген қызметті тегін ұсынып отырды.
Қазір туризм терминін кең және терең түрде түсіндіру керек. Біздің
ойымызша туризм анықтамасы 2 бағытта беріледі: географиялық және
экономикалық. Туризм географиялық тұрғыдан сұраныс және ұсыныстың кеңістік-
территориялық қолданылу негізін білдіреді. Экономикалық тұрғыдан туризм
сұраныс және ұсыныстың тұтынушылық шаруашылық негізі [3, 64 б.].
Туризмге экономикалық тұрғыдан бірнеше анықтама берілген:
Г.А.Папирян, туризм ол қызметтер жиынтығы, оларды тұтыну барысында ғана
байқауға болады және ол өндірістік өнім сияқты жүйелі түрде ұдайы
өндірілмейді.
П.В.Шульгиннің ойынша, қазіргі туризм анықтамасы 2 көзқарасты
көрсетеді. Оның бірі туризм индустриясы – халық шаруашылығы құрылымында
ерекше саланың қалыптасуы. Ол барлық келушілерге сұраныстарын
қанағаттандыру үшін маманданған бірқатар өндірістік қызметтер мен қызмет
көрсету мекемелерінің жиынтығы. Екіншісі, туризмді дербес салаға бөлу. Егер
туристік мекемелерге қатысты туризмнің өзіне тән еңбек ұсынысының ортасы
болса, онда бұл қызмет туризмді дамыту және ұйымдастыру ерекшеліктеріне
байланысты болады [4, 12б.].
Біздің ойымызша, туризмнің экономикалық мәніне нақты анықтама қазіргі
туризмнің экономикасы жұмысында берілген: Туризм қызмет және тауар
нарығының бөлігі болып табылады және оны сұраныс пен ұсыныс жағынан
қарастыруға болады. Сұранысқа ішкі және халықаралық туристік нарық жатады,
ал ұсынысқа транспорт, туристік көрікті жерлер және бос уақыт түрі,
туристік объектілер, қызмет көрсету жүйесі және инфрақұрылымы, сондай-ақ
жарнамалық анықтамалық қызмет жатады.
Біздің ойымызша, туризм дегеніміз - рекреация, емдік, танып білу және
әр түрлі қызметпен айналысу мақсатында келген елінде тұрғылықты жерін
ауыстыру немесе жұмыс істеуге байланысты емес адамдардың уақытта және
кеңістіктегі қозғалысы. Бұл анықтама географиялық мәнге ие.
Туризмнің негізгі түсініктерін анықтай отырып оның дамуына себепші
болатын және әсер ететін факторларға тоқтаймыз. Схема бойынша олар:
экономикалық - әлеуметтік – географиялық – демографиялық – саяси –
этникалық – құқықтық. Аталған факторлар біздің мемлекетке тән және
Қазақстанның әлемдік туристік бірлестікте орнын айқындайды.
Туризмнің дамуына әсер ететін негізгі факторлар статикалық және
динамикалық болып бөлінеді. Статикалық факторларға табиғи-географиялық
факторлар жиынтығы кіреді. Олардың өзгермейтін және қалпына келмейтін
мағынасы бар. Динамикалық факторларға демографиялық, әлеуметтік-
экономикалық, материалды-техникалық және саяси факторлар жатады. Олар
уақытта және кеңістікте өзгеретін әр түрлі бағасы, мағынасы болады.
Бұл факторлар жалпыланып айтылған және туризмнің негізгі аспектілерін
көрсетпейді. Туризмге әсер ететін факторлар тағы да сыртқы (экзогенді) және
ішкі (эндогенді) болып бөлінеді. Сыртқы факторлар туризмге демографиялық
және әлеуметтік өзгерістер арқылы әсер етеді. Бұл факторлар тобына:
тұрғындар жасы, жұмыс істейтін әйелдер санының өсуі және әр жанұяға
кірістің өзгеруі, тұрмысты және жанұяны кеш құру, тұрғындар құрамында
баласыз жанұяның көбеюі, иммиграциялық шектеулердің азаюы, төленетін іс-
сапардың өсуі және жұмыс уақытының қолайлы графигі, зейнетке ерте шығу,
туризмге жағдайлардың өсуі жатады [5, 23б.].
Аталған көрсеткіштер тура немесе жанама түрде адамның бос уақыт
құрылымына әсер етеді. Бұл туризмнің дамуына объективті әлеуметтік
демографиялық жағдай туғызады. Сондықтан туризмді дамыту бағдарламасын
құрғанда бос уақыт бюджетін және тұрғындардың уақыт құрылымын анықтау керек
[6, 22 б.].
Сыртқы факторларға экономикалық және қаржылық факторлар да жатады.
Алайда біздің ойымызша бұл факторлар ерекшеленіп тұрады және оларды бөлек
қарастыру керек, өйткені олар туризмнің дамуын көбірек анықтайтын факторлар
болып табылады.
Сонымен қатар сыртқы факторларға саяси және құқықтық бақылаудың
өзгеруі, технологиялық өзгерістер, транспорт инфрақұрылымының және сауданың
дамуы, сондай-ақ саяхаттың қауіпсіздік жағдайының өзгеруі жатады.
Ішкі факторлар – бұл факторлар туризм сферасына тікелей әсер етеді. Ең
алдымен оларға материалды техникалық факторлар жатады. Бұл жерде біз ішкі
факторлар туризмге ғана емес, туризм индустриясына да қатысты деп
көрсеткіміз келеді. Себебі олар таза экономикалық көрсеткіштерге ие.
Мысалы, орналастыру орындарының, транспорт, тамақтану орындары,
рекреациялық сфера, жекеше сауда және т.б. өсуі.
Қазақстан Евразия құрлығының орталық бөлігінде орналасқан. Республика
жері батыстан шығысқа қарай 3000 км-ге, солтүстіктен оңтүстікке қарай 1800
км-ге созылған. Қоңыржай белдеудің негізінен орталық және оңтүстік
ендіктерін, ал қиыр оңтүстігі субтропикаға өтпелі белдеуді қамтиды.
Сондықтан да Қазақстан жерінде орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары
қалыптасқан. Батысында, солтүстік-батысында және солтүстігінде республика
РСФСР-мен, оңтүстігінде және оңтүстік-батысында Түркменстанмен,
Өзбекстанмен және Қырғызстанмен шектеседі. Оңтүстік шығыс шекарасы Қытай
шекарасымен шектеседі, құрлықтағы шекарасы 11 587 км, ал теңіздегі шекарасы
600 км, Ресей, Әзербайжан, Иран, Түркменстан. Қазақстан шекарасының жалпы
ұзындығы 15 000 км-ден астам, оның 3 000 км-ден астамы су айдындарымен
Каспий және Арал теңіздерімен өтеді. Қазақстан екі саға белдеуде
орналасқан. Қазақстан және аумағы жөнінен РСФСР-ден кейінгі 2 орында. Ал
дүние жүзі бойынша 9-шы орынды алады. Жері 2724.9 мың км 14,9 млн. Халқының
орналасу - тығыздығы 1 км - 6 адамнан. Бұл әлем бойынша орташа көрсеткіштен
6 есе аз. Мұнда туысқан халықтардың біртұтас семьясындә 120 ұлт пен
халықтың өкілдері тату-тәтті өмір сүріп, еңбек етуде. Әкімшілік-
территориялық жағынан Қазақстан 14 облысқа, 5 әлеуметтік-экономикалық
ауданға бөлінеді. 83 қала бар. Астанасы - Астана қаласы. Қазақстан
индустриялы аграрлық республика. Өз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін
Қазақстанды 100-ден аса мемлекет мойындады. Қазіргі уақытта Қазақстан түрлі
халықаралық ұйымның мүшесі болып (7, 29 б.(.
Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасында президенттік басқару
формасы белгіленген. Мемлекеттік тіл - қазақ тілі, ал орыс тілі - ұлтаралық
қарым-қатынас тілі. Ақша бірлігі - теңге. Қазақстан Республикасының кең
байтақ территориясы түрлі табиғат байлықтарына бай. Геологтарының арқасында
Қазақстан жер асты байлықтар сандықтарының біріне айналды. Жер қойнауында
барлық пайдалы қазбалар анықталды. Барлық осы байлықтар үлкен қарқынмен
игерілуде. Басқа елдермен салыстырғанда Қазақстан Республикасының
экономикасының құрылымы және оның табиғи-ресурстық потенциалы, оның
геополитикалық орналасуы – Ресеймен, Қытаймен, мұсылман әлемімен және
Үндімен көрші болуы үлкен мүмкіндіктер туғызады.
Дұрыс политика жүргізе отырып, Қазақстан өзінің табиғи ресурстары
арқылы елдің үлкен жылдамдықпен дамуына мүмкіндік береді. Республиканың
пайдалы қазбаларының әр түрлілігі, мөлшері мен сапасы өнеркәсіптің түрлі
саласын дамытуға мүмкіндік береді.
Кең байтақ территориялық жер ресурстары мен ауыл шаруашылыққа жарамды
жерлер көп салалы ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптік комплексінің дамуының
негізі болып келеді. Жер ауданы мен ауыл шаруашылығына жарамды жер көлемі
бойынша тек Ресейге орын береді. Ал жайымдылық жер бойынша ең алдыңғы
орында. Қазақстан иелік ететін шикізат ресурстарының дұрыс экспорты
экономикамыздың дамуының негізгі күші болуы керек.
ЮНЕСКО ғалымдарының қорытындысы бойынша Қазақстан жері дұрыс
қолданған жағдайда миллиардтан артық адамды асырай алады. Табиғат
ресурстарына бай тәуелсіз Қазақстан Республикасының пайда болуы шетел
мемлекеттермен ғылыми, мәдени және т.б. облыстарда экономикалық тура және
жақын қатынас орнатуға мүмкіндіктер береді.
Қазақстан әртүрлі және қызықты ландшафтқа бай. Ландшафтта табиғат
жағдайының қолайлы мүмкіншілігі байқалады. Алайда бүгінгі күні осы керемет
табиғи ресурстарсыз антропогендік жолмен экологиямызға әсерін тигізуде.
Сондықтан да Қазақстанның көрікті жерлері тартымдылығын арттыру үшін
экологиялық туризм түрін басты үш өнім қатарына қосып отыр.
Туристік-рекреациялық мақсатқа бағытталған мемлекеттік ұлттық табиғи
парктер, республикалық маңызы бар - табиғат ескерткіштері, қорықшалар бар.
Қорғалатын территорияның ең таралған формасы - қорық. Қазақстандағы
қорықтар алып жатқан жалпы алаң-ауданы бойынша ең ірісі - Қорғалжын (237,1
мың га.) және ең кішісі Барсакелмес қорығы (18,3 мың га.). Әрбір қорық
үлкен рекреациялық қызығушылық тудырады (8, 11б.(.
Ақсу –Жабағылы мемлекеттік қорығы Баыс Тянь-Шаньда орналасқан. Жалпы
қорық ауданы -77,7 мың га. бұл қорық несімен тартымды, 3000 м. жоғары
биіктікте қорық көріктіліг і- сурет галереясы орналасқан. Мұнда қара
порфиритті таста стилі бойынша әртүрлі тау ешкісі, арқар, марал, ат
үстіндегі аңшы суреттерінің көрінісі бейнеленген. Тіпті тау жануары деп
сипаттауға келмейтін - түйе және тасбақа көріністері бар. Көптеген ғалымдар
оларды біздің эрамызға дейінгі 7-5 ғасырларға жатқызады. Мұнда сонымен
қатар 60 түрлі өсімдік, 100 түрлі жәндіктер, молюскалар, шаянтәрізділер
т.б. жануарлар түрлері таңбасы, табылған. Ерекше қызығушылықты 120 млн. жыл
бұрын өмір сүрген динозавр сүйектерінің табылуы таң қалдырады. Бұл
кереметтер қорықтың Қарабастау және Әулие (жалпы ауданы 220 га.)
палеонтологиялық аймағында жайғасқан.
Ақсу-Жабағылы қорығы танымдық және кейбір аймақтарында белсенді туризм
түрін дамытуға мүмкіндік береді.
Барсакелмес қорығы-Арал теңізінің солтүстік бөлігінде, Барсакелмес
шөлді аралында шоғырланған. Арал теңізінің тартылуынан Қызыл Кітапқа енген
құлан, жейрандар 2 - 3 жылда қайта оралуы мүмкін. Өйткені жасанды жолмен
Кіші аралды толтырып, балықтар өсіруі келешекте Аралдың толығымен өз
қалпына келуі қорық жұмысын жандандыруы тиіс.
Қорғалжын қорығы - 237,1 мың га. территорияны алып жатыр және Ақмола
облысына қарайтын Теңіз-Қорғалжын ойпатында орын тепкен. Бұл аймақ көлді
өлке деп аталады, өйткені шағын ғана сұлу ұсақ көлдер - Сұлтанкелді, Есей,
Жаманкөл сияқты көлдер өте көп. Қорғалжын көлінің өзінде 40 арал бар.
Теңіз көлі әлемдегі сирек кездесетін солтүстік құстар ұялайтын орын.
Оның ішінде - қызғылт фламинго. Жыл сайын фламинго бірнеше аралдарда
калониялармен мыңдаған ұялар салады.
Теңіз - Қорғалжын көлдері - көктем құстар маусымдық алмасуында үлкен
аумақтағы су құстары шоғырланатын орын, сондықтан Қорғалжын қорығы әлемдік
танымдылыққа ие болды. Ол ерекше қорғалатын батпақты-көлді жайылымдықтар
ландшафтысы көрікті жері ретінде ЮНЕСКО тізіміне кіреді.
Марқакөл қорығы территориясында 5 биіктік белдеулері анық байқалады.
Флорасы емдік қасиетке ие, соның ішінде моралит, алтынтамыр, тағы
басқалары.
Жалпы бұл өңірді екінші Швейцария деп атағандықтан, бұндағы көрікті
жерлер туралы жұмыс барысында айтылады. Қорық маңызды белсенділік сапаға
ие.
Наурызым - 87,7 мың га. алып жатыр, оның 39,6 мың га. аумағын орман
алады. Қостанай облысындағы Наурызым ауданында шоғырланған. Қорық ормандары
3 аумақ: Наурызым-Қарағай, Терсек борлары және Сыпсың ағаш ақ қайыңдары
болып бөлінеді. Негізгі көрікті орын - Наурызым-Қарағай боры.
Құстары ұя салатын су, ұшып - қонатын жолда орналасқан далалы көлдер
өлкесі. Әр қорықтың өз флорасы мен фаунасы ерекшелігі болады. Наурызым
қорығы халықаралық маңыздылыққа ие болған сулы - батпақты жерлер қорғауға
алынған.
Бұл аталған қорықтар табиғи қалыпты сақталған көрікті жерлер саны
экологиялық туризмді дамытуда жаңа орындармен толықтырары анық. Аталмаған
қорықтар қаншама, тек бұл табиғи орындар көріктілігін арттыру мақсатында
ештеңенің керегі емес. Тек ұйымдасқан туристік сапарлар болғаны [9, 45 б.].
Үлкен рекреациялық маңыздылыққа ие - ұлттық табиғи парктер. Қазақстанда
ең бірінші болып 1977 жылы Баянауыл ұлттық паркі ашылған. Кейіннен
Қарқаралы, Бурабай, Алтын Емел ұлттық парктері ашылды. Оның әрқайсысы бай
флора және фауна жайымен керемет ландшафтымен ерекшелінеді [10, 29 б.].
Алтынемел - Қапшағай суқоймасының солтүстік жағалауында орналасқан.
Ұлттық парк құрамына Үлкен және Кіші Қалқан, Әнші құм, Ақтау және
Қызылтау, Бесшатыр қорғандары туристік объект ретінде кіреді.
Іле-Алатау ұлттық паркі - Іле Алатауы солтүстік баурайын қамтиды.
Ұлттық паркте биіктік зоналығы байқалады. Тау және тау-шаңғы туризмі үшін
үлкен қызығушылық танытады.
Шарын табиғи паркі Шарын өзені аңғарында орналасқан. Ол-өзінің
фантастикалық ландшафтысы, фауна, флорасымен ерекшелінетін ерекше экожүйе.
Шарынның орта ағысында Шарын табиғат ескерткіші Ясеновая роща. Бұл
әлемдік маңыздылығы бар табиғи паркі.
Қазақстанда табиғат ескерткіштері де өте көп. Олардың көпшілігі
мемлекеттік маңыздылығы бар табиғат ескерткіштері ретінде қорғауға алынған.
Қазіргі таңда елімізде 24 табиғи ескерткіштер бар. Олар туризм үшін үлкен
қызығушылық тудырады. Экзотикалық жартастар, мұздықтар, үңгірлер,
сарқырамалар, сирек кездесетін фауна және флора өлкелері қайталанбас
тартымдылық қасиеттерімен ерекшеленеді.
Гусиный перелет- аумағы 2 га. алып жатқан Павлодардың солтүстік-
батысында палеонтологиялық көмбелер. Бұл құмды Ертіс айрығының ең биік
жерінде жер бетінен 68 м. төмен жануарлар сүйектері сақталған. Онда:
антилопа, жираф, бұғылар, страус, тасбақа, 12-14 млн. жыл бұрын мекен еткен
неогендік жануарлар көмілген. Сүйек қазбаларын құрайтын қабат күші -3 метр.
Шарын Ясеновая роща ескерткіші Алматы облысының шығысында 4855 га.
аумақта орналасқан. Бұл сирек жайылымдық территориясында согдиандық шетен
өседі, бұндай орман массиві ТМД бойынша айырбасы жоқ.
Шынтүрген шыршалары – Іле-Алатауы тауында бозгүл шатқалында орналасқан.
Бұл мұздану кезеңіндегі солтүстік тайга қара-қылқанды сирек аумақ осы күнге
дейін сақталып, үлкен ғылыми құндылыққа ие болып отыр. Жалпы орман
жамылғысы аумағы – 500 га. жуық Бұл үш ескерткіш Қазақстандағы ерекше
көрікті жерлерге жатады.
Маңғыстау үңгірлері мен Үстірт жотасы. Үстірттің Қазақстан бөлігінде
әктасты-гипс жынысына жататын, 30 карсты үңгірлер бар. Ең ірісі - 100-120
м. дейін жетеді және биік емес кіру және шығар жерлері бар. Жер асты
үңгірлері спелео туризмнің дамуына бастау болады.
Төрткүл стол тәріздес қыраттар Евразиядағы құрлықтық мұздану
кезеңінде қалған. Торғай үстіртіндегі ескерткіш. Төрткүл қазақ тіліне
аударғанда - төрт жағы дегенді білдіреді.
Көкшетау қыраттары - керемет әдемі тұщы көлдер мен жоталар тобынан
тұрады. Көрсең көз тоймайтын Үлкен және Кіші Абақты, Шортанды, Бурабай
көлдері. Желдің әсерінен экзотикалық жартастар түзілген. Мысалы:
әрқайсысының атауы бар - ең тартымдылары Оқжетпес, Жұмбақтас, Сфинкс жеке
батыр, бүркіт, түйе, қабырға тағы басқалары бүгінгі күндегі Бурабай
курорттық зонасындағы қонақ үй атауларына айналған [9, 2 б.].
Қарақия –ТМД территориясындағы ең терең құрғақ сипат, теңіз деңгейінен
-132 м. төмен орналасқан, әрі ағынсыз ойпат ұзындығы -40 км., ені -10 км.
жетеді.
Баянауылдың экзотикалық жартастары Павлодар облысының оңтүстігінде
граниттік массив түрінде жоғарлайды. Ұзақ желден олардың түрін өзгертіп,
көптеген экзотикалық түрлерге ауысқан. Олардың ішінде ең әйгілісі
Шайтантас жартасы ертедегі персонаждарға ұқсас болған соң қойылған .
Сонымен қатар Тасты бос, Булка, Көгершін т.б. жартастар. Қазақстанның
әртүрлі аудандарында біздің табиғи ескерткіштеріміз танылатын керемет
ландшафт түрлері бар.
1.2 Қазақстанның көрікті жерлерінің - туризм саласындағы сапа менеджмент
жүйесінің ерекшіліктері
Қазақстанның қай аймағын алсаң да өзіндік артықшылығымен ерекшелінеді.
Дүниенің төрт бұрышындай Қазақстанда қайталанбас табиғаты бұзылмаған
көрікті жерлер санаусыз. Енді оларға тоқталсақ, ең көрікті жер жәннаты -
Жетісудан бастасақ.
Қазіргі кездің өзінде Алматы облысы өзін кез-келген қазіргі заман
туристінің талаптарын орындап, көңілінен шығарлықтай қызмет көрсете алатын
ерекше туристік потенциалы бар территориялық кешен ретінде жария ете алады.
Ұлттық туризменен түскен табыс, табыс көлемі бойынша мұнда, мұнай
өнімдерін және автомобиль экспорттаудан кейінгі үшінші орынды алады.
Қазіргі деңгейдегі жағдай жаңа мыңжылдақта да қала бермек., соның ішінде
туризмге үлкен мән беріледі. Бұл өсу шегі шешуші дәрежеде туристік нарықтың
дәстүрлі аймақтарының рекреациялық үзілістік сыйымдылығының шегінің
аяқталуына байланысты кіріп шығу ауданының жаңғыртылуы мен демалу
территориясының санының өсуіне байланысты болуымен түсіндіріледі.
Алматыдан Балхаш көліне дейінгі аудан Жетісу немесе жеті өзен елі
деген атпен әйгілі. Бұл еліміздің ең бай және қызықты жерлерінің бірі. Ең
үлкен өзендерінің бірі - Іле Қытайдан бастау алып Балхашқа құйса, қалған 6
өзен Іле Алатауы тауларынан бастау алады.
Алғашқы зерттеушілер бұл жерді Іле өзенінің бойында болғандықтан Іле-
Алатауы деп атаған. Бұл өлке қайталанбас әсемдік, альпі жайылымдықтары және
шексіз даласымен әйгілі. Атақты Жоңғар қақпасы арқылы көне керуен жолы
өткен. Жоңғар Алатауы Талдықорған қаласы маңындағы таулы қырат қазақ-қытай
шекарасы арқылы өтеді. Бұл өлкенің таңғажайыбы саяхаттаушы бір күн ішінде 5
климаттық зоналар - шөл және шөлейттен (теңіз деңгейінен 600 м.) мәңгілік
мұздықтар (4 000 - 5 000 м.) дейінгі аралықты көре алады (10, 15 б.(.
Іле-Алатауы Тянь-Шань тауының ең солтүстік қыраты. Бұл күшті қарлы
қырат ендік бағытпен батыстан шығысқа қарай 300 км. созылған, оның ені - 30-
40 км. Ең биік шыңдар қыраттың орталық бөліктерінде орналасқан. Мұнда
биіктігі 4 500 м. жоғары 22 шыңдар бар. Іле-Алатауының ең биік шыңы -
Талғар (4 937 м.) шыңы. Олар альпенистер арасында танымал. Талғар маңында
басқа да көптеген шыңдар бар. Шыңдардан оңтүстікке қарай массивті
Корженевский (ұзындығы - 11 км.) және Богатырь 9.5 км. мұздықтарына тек тік
ұшақпен ғана баруға болады. Осы ауданға Алматы қорығы кіреді. Қорық қарлы
барыс, бұғы, бүркіт, архар, жейрандарды қорғайды. Талғар қаласында құстар
мен басқа да жануарлар коллекциясы табиғи мұражайы орналасқан.
Іле-Алатауы көптеген шатқалдардан тұрады, соның ішінде кең
тармақталғаны - Кіші Алматы шатқалы өзінің көрінісімен әсер қалдырады:
шыршалы орманды Махнатка тауы, трапеция тәріздес Күмбел, Абай шыңы, Тұйықсу
қақпасының алып жартастары бұл өлкені альпинистер үшін қызықтыра түседі
және Үлкен Алматы шатқалдары арасында Көк-Жайлау альпілік жайылымдағы орын
тепкен. Бұл атақты жаяу маршруттардың бірі. Көк-Жайлау платосынан Күмбел
шыңына қарай бағыттау басталады. Тұйықсу қақпасының үлкен жартастары
Тұйықсу шыңына апарады.
Кіші Алматы мен Батарейка өзендерінің қосылған жерінде әлемдегі ірі
жоғары таулы мұз айдыны - Медеу орналасқан. Медеу - қысқы спорт ойындар
өткізілетін кешен. Мұз айдыны теңіз деңгейінен 1 700 м. биіктікте Медеу
шатқалында орналасқан. Мұнда олимпиадалық мөлшердегі мұз айдыны, жүру үшін
алаңқай, аттракциондар паркі бар. Бұл қалалықтар мен қала қонақтарының
сүйікті орындарының бірі. Мұз айдыны Алматы қаласынан 16 км. жерде 1972 ж.
салынған. Жұмсақ климат, тиімді күн радиация деңгейі, төмен қысым, желсіз
ауа-райы және мұз - Медеуді ең күшті әлемдік, ал оның орналасуына қарай ең
әдемі айдындардың біріне санайды. Мұзды өріс ауданы 10 500 км –конькидегі
жылдам жүгіріс, хоккей, фигурное катание сияқты халықаралық жарыстардың
ашылу орны. Мұнда әлемдегі күшті коньки жүгірушілері бекіткен 120 астам
әлемдік рекорд жасалды.
Туристердің көңілін келесі бір объект - Кіші Алматы аңғарында қаланы
селден қорғау үшін тұрғызылған платина аударады. Дәл осы платина 1973 жылғы
селден сақтады. Дамбыға 830 баспалдақпен шығу керек. Осы жерден Іле Алатауы
тау шыңдарына керемет көрініс ашылады [11, 61 б.].
Тұйықсудан солтүстікке қарай Шымбұлақ тау-шаңғы курорты орналасқан.
Қаладан 25 км., теңіз деңгейінен 2 200 м. биіктікте орын тепкен. Тау -
шаңғы трассалары 3 орындықтар мен 3 буксерлі аспалы жолдармен қызмет етеді.
Олардың көмегімен 20 минутта 3 200 м. - Талғар асуында боласың. Бірінші
биіктік 1 243 м., көтерілу уақыты 9 минут, Қиылысу станциясы (2 260 м. -
2 630 м. дейін); екінші 20-шы апора станциясы ұзақтығы 978 м.; көтерілу
уақыты 7.5 минут (2 630 м. - 2930 м. дейін); үшінші станция Талғар асуы
860 м. ұзақтық уақыты 8 мин. (2 930 м.-3 163 м. дейін). Жалпы трасса
ұзақтығы 3 620 м., биіктік құламасы 1 000 м. дейін сноуборд сүюшілер үшін
сноупарк, балаларға баллондарда сырғанау үшін төбешіктер бар. Туристер үшін
отель қызметі ұсынылады.
Үлкен Алматы көлі. Үлкен Алматы көлі биік шатқалда орналасқан. Көл
ойпатта орналасып, жан-жағынан шыңдармен көмкерілген. Көптеген Тянь-Шань
таулы көлдері жер сілкінісі нәтижесінде пайда болған.
Үлкен Алматы көлі - сол көлдердің ірілерінің бірі. Жыл мерзіміне
байланысты көл өзінің түсін өзгертеді. Мұзды су көл ұзындығы -1,6 км., ені
1 км., тереңдігі - 40 м. Көлден 2 км. 2 700 м. биікікте көне мұзды аңғарда
Тянь-Шань астрономиялық обсерваториясы деп аталынатын күмбезді ауыл
орналасқан. Одан ары 8 км. жоғары, 3 300 м. биіктікте Жасылкезең асуында
–Космостанция жұмыс істейді. Төменде Алма-Арасан шатқалы жалғасады. Ол
өзінің жылы термалды-родонды бұлақтарымен әйгілі және әсем табиғаты мен
таза ауасымен тартады. Келесі сипатталатын объект - Түрген шатқалы. Іле
–Алатауы ұлттық паркінде әдемі табиғат бөлігі - Түрген шатқалы (Алматыдан
40 км.) бар. Шатқалда ыстық бұлақтар, фарель шаруашылығы, сарқырама және
көптеген ормандар бар. Шатқал 44 км. тереңдей Асы жотасына енеді. Осы жота
арқылы Еуропадан Қытай мен Үндіге керуендер өткен. Кең аңғар 60 км. шығысқа
қарай созылады. Түрген шатқалы сарқырамалармен әйгілі.
30 метрлік Аюлы сарқырамасы, күшті ағымды Бозкөл сарқырамасы және тағы
басқа шатқалдар өзінің Чин-Түрген шыршаларымен әйгілі. Шатқалдағы ең атақты
орыны егерлік станция – Ботан. Сонымен қатар Синегорье, Тау-Түрген
демалыс үйлері орналасқан.
Басқа бір Есік шатқалында Есік көлі (1 760 м.). 1963 ж болған селді
ағымнан платина бұзылып, көлді басып кеткен. Бүгінгі күні көл қайта қалпына
келтіріліп, қалалықтар арасында демалыс күнгі саяхаттау орнына айналды.
Іле өзені – Жетісудағы ең ірі өзен. Оның ұзындығы – 1 439 км. Іле өзені
Қазақстан жерінде Қапшағай жасанды суқоймасы арқылы Балхашқа құяды.
Қапшағайды теңіз деп атайды: оның ені – 22 км., тереңдігі -45 м.,
ауданы 1 847 км. Оның маңы жағалауында санаторий, пансионаттар, жағажайлар
орналасқан. Қалада үлкен аквапарк бар. Суқойманың шығыс жағалауында Алтын-
Емел ұлттық паркі орын тепкен. Парктегі басты байлық Тамғалы –Тас
шатқалындағы тастар көріністері. Бұл Тастағы суреттер - Будда көрінісі.
Қара құпиялы жартастарда көптеген петроглифтер – сонау 8 ғасырда Қазақстан
территориясында ислам дінін қабылдағанға дейін будда дінін ұстанушылар
болғандығын растайды. Онда 1000 жуық әртүрлі жартас қолжазбалары, Будда
суреті бар. Қасиетті текст санкритте Лотос гүліндегі қарлы маржан деген
мағына түсіндірілген. Қолжазбалар мен суреттерді тарихшылар, 17 ғасырға
жатқызады. Жалпы Алтын-Емел паркі Іле өзенінен 90 км2 созылды. Бұл құпиялы,
керемет өлке көне, бай тарихы мен қайталанбас табиғатымен ерекшеленеді.
Парктегі тағы бір объект - сақ мәдениетінің ескерткіштері - Бес-Шатыр
қорғандарын Қазақстанда б.з.д 1 мың жылдықта тұрған ерте сақтардың діни
меккесі деп атайды. Бес-Шатыр 31 қорғаннан тұрады. Жетісі пирамидасы деп
аталынатын ең үлкен қорған диаметрі 105 м., биіктігі 17 м. Бұл қорғандар
ағашты жатар жерін Тянь-Шань шыршасы бұтағынан жасаған, сондықтан 2 мың жыл
бойы жақсы сақталған. Бес-Шатыр қорғандарының ерекшелігі – жерасты
катакомбаларының бірі жатар орынға апарады.
Үш объект - Ақтау таулы қыраттары - өткен жер шары мұражайы. Бұл
табиғат мүсіндері көне көл орнында қалған барлық түске боялған көрікті
орын. Ол Ақтаудан басталып Қызылтауларға айналады. Таулар жасы - 400 млн.
жыл, ұзақтығы-30 км., тереңдігі -1,5 км. Мұнда жейран, тауешкі, сайғақ,
қасқыр, түлкілер кездеседі. Ең соңғы объект - ерекше табиғат жұмбағы -
Әнші құм. Іле өзенінің оңтүстік жағалауындағы бұл құм құрғақ ауа-райында
арган әуеніне ұқсайтын дыбыс шығарады. Оның шуы мен дірілі ұмытылмас әсер
қалдырады. Құрғақ құмдар қозғалысынан пайда болған дірілдер құрғақ ауамен
оларды электрлі вибрация тудырады. Резонанс қолайлы жағдайы үлкен толқынды
дыбыс тудырып, тығыз топырақ қабатына әсер ете бархан діріліне келтіреді.
Бұл дыбыс бірнеше арақашықтықа естіледі, бірақ жаңбырлы күндері бархан
әңдетпейді.
Кварциттан тұратын Үлкен және Кіші қалқан құмды таулары биіктігі – 120
м және 4 км созылып жатыр. Алтын-Емел ұлттық паркінде айта берсек, әрі жері
объект. Тіпті Мыңбұлақ кардонында 300 жыл өмір сүрген алып ағашты да алуға
болады.
Бүгінгі күні Алматы қаласының сыртында демалу сәнге айналды. Әсіресе
демалыс күндері демалушылар – Шарын жарқабағына барады.
Шарын жарқабағы - экзотикалық көрікті жерлердің бірі. Рельефтің желден
және су шаюдан пайда болған формалары Қорғандар аңғары, Шайтандар
шатқалы мүсіндерімен ерекшеленеді.
Шарын - Шарын өзені бойымен солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа 154 км.
созылып жатыр. Бұл аймақтың рельефі әртүрлі. Жарқабақтың бағаналары,
баурай, жыралары 150-300 м. жетеді. Жарқабақ түсі Америкадағы Үлкен
жарқабақтарға қарағанда ашық-қызғылт. Шарында жерде сирек кездесетін,
мұздану кезеңінен өткен ясень кездеседі. Сирек кездесетін согдиандық түрі
25 млн. жыл бұрын жер бетінде кең таралған, ал қазір қорғалатын аумақ.
Негізінен демалушылар Қорғандар аңғары, Темірлік т.б атаумен қалған
жерлеріне барады.
Солтүстік Тянь-Шань тауындағы інжу-маржаны деп аталынатын –Көлсай
көлдері. Жоғары тауда орналасқан қайыңдар арасындағы 3 көл Күнгей Алатауы
қыраты беткейінде жайғасқан. Бұл лагерь, жаяу сапарлар, ат пен тау-
велоспорты саяхаттары үшін керемет орын.
Бірінші көл 1 818 м. биіктікте 1 км. созылған. Қолайлы қонақ үйлер,
кемпингтер, жолдар бар. Орта Көлсай көлі (2 252 м.) – 1-ші көлден 5 км.
жоғарыда орналасқан ары 4 км. орын тепкен.
Көп саяхатшыларға әлі таныс емес - Қайыңды көлі теңіз деңгейінен
2 000 м. биіктікте керемет қылқанды орман арасында орналасқан. Бұл 100
жылға жуық бұрын үлкен массадағы әктас нәтижесінде пайда болған. Оның
үгінділері шатқалды бөгеп дамбаға айналдырған. Көл ұзындығы 400 м.,
тереңдігі 30 м. Су басып кеткен құрғақ шыршалар бұталары су бетіне шығып
тұрады.
Жетісуда 50 жуық жартас бетінде түсірілген көріністер ескерткіштері
бар. Олардың көп бөлігі қола дәуіріне жатады. Көне суреттердің қасында
археологиялық ескерткіштер, ауылдар, қабірлер т.б. орналасқан.
1950 ж. аяғында Тамғалы қонысында көне сурет галереясын көрсететін
қасиетті жартас суреттері табылған. Онда тарихтың 20 ғасырлық сыры жатыр.
Қала ерте номад, түрік кезеңдеріне жататын 4 000 суреттер табылған.
Суреттерде үй жануарлары, сайғақ, арқар, күн құдайлары, аңшылық, діни
көріністер, құрбандыққа шалу сияқты көріністер бейнеленген. Тамғалы
петроглифтер галереясы әлемдік маңыздылыққа ие қазына және ЮНЕСКО фонды
қорғауына алынған. Тамғалы қазақшаға аударғанда тайпалық белгімен таңба
басқан деген ұғымды білдіреді.
Көшпелі және отырықшы өркениеттің қосылған жерінде Сырдария даласында
әлемнің көне қалалары өмір сүрді. Ғасырлар бойы осы жерде Қытайдан бастау
алған, Таяу Шығыс пен Еуропаға апарған керуен жолдары – Тараз, Отырар,
Испиджаб (Сайрам), Ясы қалалары Ұлы Жібек жолы бойындағы негізгі орталықтар
болған. Жібек жолы сауда торабы б.з.д. 3 ғ. пайда болып, б.з. 17 ғ. дейін
өз қызметін атқарған. 1 700 км. жол бөлігі Қазақстан территориясын алып
жатыр.
Түркістан (Ясы) қаласы Дешті-Қыпшақ аймағының түркі халықтары діни-
саяси орталығы және көне қазақ хандары астанасы болған. Қожа Ахмет Яссауи -
түркі халықтарының діни оқытушысы болған. 14 ғ. Шейх қабірі үстінен атақты
Әмір Темір керемет Ханока (суфшілік сарай) салады. Осы ханока маңында 15-16
ғ.ғ. қазақ хандары тақ-орны қалыптасты.
Қожа Ахмет Яссауи кесенесі - орта ғасырлық қайталанбас қолөнер
туындысы. Бұл керемет 30 түрлі бөлмелер мен залдардан тұратын сарайлар мен
мешіттер кешені. Бас күмбез сыртқы диаметрі – 40 м. астам, қоршауы – 130
м., мұнара биіктігі – 12 м. Таң қаларлық декор, қабырғалар ою-өрнегі,
мозайкадан түрлі-түсті металика. Архитектуралық–археологиялық кешенге
Түркістан мен Күлтөбе қалашығы, некрополь, мовзолейлер (15-14 ғ.ғү), Жұма
мешіті (19 ғ.), Үлкен Хильвет - жерасты мешіті (12 ғ.), шілдехана (14 ғ.),
монша (17-19 ғ.), үлкен қақпасымен (18-19 ғ.ғ.) цитадельдің бекініс
қабырғалары (19 ғ.) кіреді.
Халық нанымы бойынша, Түркістан жолында ең алдымен Қожа Ахмет Яссауи
оқытушысы болған, 12 ғ. өмір сүрген Арыстан-баб мавзолейіне кірген дұрыс.
Көне Отырар қаласы (б.з.д 4 ғ.) – ірі сауда орталығы болған. Ол өзінің
монша сарайы және кітапханасымен әйгілі. Бұл қалада орта ғасырлық ойшыл әл-
Фараби өмір сүрген. Күшті Сауран бекінісі (10-18 ғ.ғ.) ерекше су
жабдықталуымен әйгілі. Су және тұрмыстық заттармен қамтамасыз етілген қала
жаудан бірнеше ай бойы қорғалған. Бұл керемет су құбыры туралы көптеген
зерттеушілер әлі таңдануда.
Түркістаннан қашықта биіктеу далада көріпкел Домалақ-ана құрметіне
Домалақ ана мазары бой көтерген. 1998 ж. ескі мазар орнына ақ мәрмәрдан
мемориалдық кешен тұрғызылды. Бұнда 2 қасиетті тас бар. Олардың
қасиеттілігі жүрегі таза адамдар ғана 2 тас арасынан өте алады екен.
Тараз қаласы – Көпестер қаласына 2 000 жылдан астам. Қаланың
гүлденген уақыты Қарахан мемлекетінің астанасы болған 10-12 ғ.ғ. келеді.
Қарахан және Дәуітбек мавзолейлері, басылар қорғандары, көптеген көне
қабірлер жетерлік. Қазіргі Тараз маңайында әлемдік қолөнер туындылары
тізіміне ЮНЕСКО-ға кірген көне архитектуралық Бабаджа-қатын және айша-Бибі
мавзолейлері сақталған.
Көне жолдар қиылысында Шашадан (Ташкент) Шымкентке қарай ірі, халық
тығыз орналасқан Сайрам (Испиджаб) - 6-18 ғ.ғ. қаласы бой көтерген. Қытай
жолсілтеулеріне Сайрам Ақ өзендегі қала атауымен аталған. Сайрам
ерекшелігі қасиетті мазарлар мен жерасты сарайларының көптігі.
Талас Алатауы бөктерінде тағы бір керемет бар. Көне нанымдарға сәйкес
әлемдік су басу кезінде Қазығұрт тауында ноя түнеген екен. Дәл осы тауда,
әлі күнге дейін топан су болғанның дәлелі Нұқ-Пайғамбардың кемесі тұр.
Сондықтан да қасиетті орын деп саналады. Тағы бір қызығы дәл осы жерден жыл
басы-наурыз басталады екен.
Жоғарыда аталған қалалар бастауы Қытайдан басталған Еуропаға дейінгі
аралықты байланыстырып жатқан Ұлы Жібек жолы қалалары. Жібек жолы - сауда
торабы ретінде б.з.д 3 ғ. пайда болып, 17 ғ. өмір сүрген. Қазақстан
териториясымен 1 700 км жол созылып жатыр. Бүгінгі күні бұл Оңтүстік
Қазақстанның Алтын діңгегі.
Солтүстікте Батыс-сібір ойпатынан оңтүстікте Балхаш-Алакөл ойпатына
дейін, шығыста Алтай, Сауыр, Тарбағатай сілемдерінен батыста Торғай
аңғарына дейінгі аралықты қазақ халқы Сарыарқа деп атайды. Еуразия
құрлығының орталығының орналасқан алып 2 000 км созылып жатқан шексіз дала.
Сарыарқа даласында әлемдегі ең үлкен көлдердің бірі - Балхаш (18 мың
км2 жуық) көлі орналасқан. Қазақтар оны Ақ теңіз деп атаған. Жартылай
тұщы, жартылай ащы көл жағалауында керемет климаттық жағдайда космонавтар
үшін реабилитациялық орталық орналасқан. Бұл аймақта әлемдегі бірінші
Байқоңыр ғарыш айлағы бар. Байқоңыр XX ғасыр керемет техникалық жетістігі.
Мұнда космос кемелері, старт алаңы, космонавтар тарихы мұражайына арнайы
турлар ұйымдастырады [12, 4 б.].
Орталық Қазақстанда кейбір археологиялық, этнографиялық орындар
сақталған. Соның бірі - Ұлытау. Бұл табиғат қасиетті жерінде үш жүздің
орталық мемлекет құрылуы бекітілген. Оған дәлел – Таңбалытас. Онда мыңдаған
тайпалар таңбасы қойылған. Аспан астындағы тарихи мұражайда көптеген
кенелер, мазар, үңгірлер бар. Ұлытаудың ең биік жері – 1 134 метр.
Көптеген курорт, емдеу орындары, емдік батпақтар, минералды сулармен
Көкшетау және Бурабай Ұлттық табиғи парктері әйгілі. Көкщетау қайыңды
ормандарында 80 астам көл бар. Ең терең көл- Щучье, Жеке- Батыр қыраты
етегінде орналасқан. Көкшетау орманды баурайында Оқ-Жетпес жартасы бой
көтереді және оның ең қиыр басы жатқан пілге ұқсайды. Дәл осы бөктерден
көгілдір шығанақ - Бурабай көлінің ортасында Жұмбақтас жартасы көз тартады.
Оның биіктігі 18 метр.
Дәл осы өлкедей біздің елде наным-сеніммен аңызға бай өлке жоқ шығар,
өйткені аттап басқан жерінің өзінше бір оқиға. Шомылу кезеңі шілдеден
басталады. Зеренді табиғи оазисі- демалыс пен шытырман оқиғалы туризм үшін
керемет орын.
Батыс Қазақстанда Каспий теңізі бассейнде Еуропа мен Азия қиылысады.
Қарақия ойпаты (-132 метр) Синайдағы Өлі теңізден кейінгі әлемдегі ең
төмен жер. Орта ғасырда қазіргі Манғышлақ қаласы Ұлы Жібек Жолы өткен. Көне
жолдар бойымен керуен сарайлар, Сарташ, Алта, Шерқала, Кетік қалашықтары
сақталған [13, 7 б.].
Бұл өлке тариғи – архитектуралық ескерткіштер: Бекет – ата, Шақпақ –
ата, жерасты мешіттері, Есет – батыр мемориалды кешені сақталған. Тек
некропольдердің өзі 600 жуық әртүрлі сапарлар түйе керуені жолымен
Александров үңгірлері, тариғи орындарымен автожүріс ұйымдастырылады.
2 Туристік бизнестегі сапалық менеджмент жүйесін талдау
2.1 Туристік өнім сапасын құрастыратын, қызмет тиімділігіне әсер ететін
факторлардың сипаттары
Алматы қаласы туризм департаменті туралы.
Туризм департаменті (әрі қарай мәтін бойынша Департамент) Алматы
қаласы Әкімінің 1999 жылғы 24 маусымдағы 564 шешімімен туризм саласындағы
мемлекеттік басқаруды жүзеге асыру мақсатында мемлекеттік мекеме үлгісі
ретінде құрылды. Алматы қаласының Туризм департаментінің мекен жайы Алматы
қаласы Республика алаңы 4. Қазіргі таңда бұл департамент басқаша аталады:
Алматы қаласының Кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменті туризм бөлімі.
Туризм экспорты және импортымен айналысатын екі негізгі кәсіпорындар
бар, олар: туроператорлар және туристік агенттіктер, мемлекеттің құзырлы
органдарымен берілген лицензия негізінде қызмет атқарады. Олар туристік
қызметті өндіруші мен тұтынушышың арасындағы әрекетін байланыстырушы болып
табылады.
Ал мемлекеттің құзырлы органдарының бірі болып Алматы қаласы Әкімінің
жанындағы кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменті туризм бөлімі табылады.
Бұл департамент лицензия берумен ғана шектелмейді, сонымен қоса Алматы
қаласындағы барлық туристік ұйымдардың қызметін бақылап, олардың жылдық
есеп берулерін қабылдайтын және туристік ұйымдармен тікелей байланыста
болатын мемлекеттік мекеме.
Туризм департаментінің жалпы ережелері.
Туризм департаменті Алматы қаласы Әкімінің 1999 жылғы 24 маусымдағы
564 шешімімен құрылды.
Департамент өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясын және
заңдарын, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарын, Қаулыларын және
Өкімдерін, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Шешімдерін, Алматы қаласы
Әкімінің шешімдерін және осы Ережені басшылыққа алады[14, 3 б.].
Департамент Алматы қаласының аумағында туристік қызметке басшылық етуді
жүзеге асырады. Департамент заңды тұлға болып табылады, оның мемлекеттік
тілде атауы жазылған мөрі және дөңгелек мөрі, белгіленген үлгідегі
бланкілері, сондай-ақ заңдарға сәйкес банкілерде есептері бар.
Департамент өз құзыретіндегі мәселелер бойынша заңдарда белгіленген
тәртіпке сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет.
Кіріспе 3
1 Өндіріс кәсіпорындарындарындағы сапа менеджменті жүйесіндегі 5
басқару негіздері
1.1. Басқару нысаны - сапаны құрастыру анықтамалар мен факторлар5
1.2 Қазақстанның көрікті жерлерінің - туризм саласындағы сапа 11
менеджмент жүйесінің ерекшіліктері
2 Туристік бизнестегі сапалық менеджмент жүйесін талдау 18
2.1 Туристік өнім сапасын құрастыратын, қызмет тиімділігіне әсер18
ететін факторлардың сипаттары
2.2 Алматы қаласындағы ресурстары және оларды туризм саласында 26
қолдану жолдары
қОРЫТЫНДЫ 35
пАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 37
Кіріспе
Қазіргі туризм – бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы.
Бүгінгі таңда туризм жоғары табысты және қарқынды түрде дамып келе жатқан
сала болып табылады. Әлемдік туристік ұйымның мәліметтері бойынша
дүниежүзілік өндірістік-сервистік нарық айналымының 10%, әлемдік жиынтық
ұлттық табыстың 6%, дүниежүзілік инвестицияның 7%, әрбір 16 жұмыс орнын,
дүниежүзі бойынша тұтынушылар шығындарының 11% және барлық салық
түсімдерінің 5% туризм саласы камтиды. Бұл мәліметтер туризм индустриясының
жоғарғы экономикалық тиімділігінің айғағы болып табылады және таза
экономикалық тиімділікке енетін туризмді дамыту арқылы кол жеткізуге
болады.
Туризм - дүниежүзілік экономиканың ең жақсы дамыған саласы болып отыр.
Соңғы жылдары кейбір мемлекеттер, мысалға алғанда Малайзия, Тайланд және
Қытай өз мемлекеттерінің экономикаларының қарқынды дамуына, шет ел
туристерін тартуға бағытталған реформалардың көмегімен қол жеткізіп отыр.
Егер жылдардың статистикалық ақпараттарына жүгінетін болсақ, туризм
экономиканың ең тиімді деп саналып келген салаларынан да жоғары табысқа ие
екенін көре аламыз. Қазіргі кезде туристік бизнестен түскен табыс, мұнай
мен автокөлік экспортынан да тиімді болып отыр. Көптеген елдерде туризм
халықтың жұмыспен қамтылу мәселесін шешуде, осылайша бұл салада жұмыс
істейтін адамдардың саны пайыздық өлшемде жер шарының жұмысқа жарамды
халқының 10 % жақындай түсуде.
Туризм – әлемдік экономикада басты рөлдердің бірін атқарады. ДТҰ-ның
деректері бойынша ол әлемдік жалпы ұлттық өнімнің бір бөлігін, халықаралық
инвестициялардың 11 пайызынан астамын, әлемдік өндірістегі әрбір 9
жұмысшының орнын қамтамасыз етеді. Қазіргі туризм индустриясы ірі жоғары
табысты және жоғары деңгейде дамып жатқан халықаралық саудадағы қызмет
көрсетулердің бірі. Халықаралық туризм әлемдік экспорт табысының 8 пайызын,
экспорттағы қызмет көрсетулердің 37 пайызын алады.
Статистикалық зерттеулерге сүйенетін болсақ, дүние жүзінің орташа
саяхатшысы өзіне демалу үшін маршрут таңдаған кезінде бірінші орынға қызмет
сапасы, ойын-сауық қызметтеріне, тарихи-мәдени ерекшеліктерін зерттеуді
емес, территорияның табиғи ескерткіштерін қояды екен. Алматы қаласында 1989
жылы мықты қызмет құру инфрақұрылымы болмаса да жыл сайын 1,5 миллион
туристерді қабылдап отырғандығы кездейсоқтық емес. Жақын болашақта Алматы
қаласы мен Алматы облысының туризмнен түсетін пайдасы жүздеген миллион
долларларға тең болу мүмкіншілігі айқын екенін көрсете аламыз.
Демалушылардың саяхат жасау ауданы мен демалыс аумағын таңдаудағы
негізгі көрсеткіштерге табиғи қордың атқаратын орны ерекше болып табылады.
Туристер негізінен демалыс территориясының ландшафт пен климатының
ерекшеліктеріне, табиғат әлемінің әртүрлілігіне және жануарлар әлемінің
байлығына, спортпен, аңшылық пен балық аулаудың табиғи жағдайларына көп
көңіл бөледі. Территория қандай ресурстарға бай болуына байланысты, онда
жүргізуге болатын рекреациялық әрекеттердің түрлері мен формаларын
анықтауға болады. Қазақстан табиғатының шексіз әр түрлілігі, үлгі сияқты,
өзіне тән географиялық аймақ, Жетісу деп аталатын географиялық орынға ықпал
еткен. Жетісу бірегей табиғи қарама-қайшылықтарға толы, өте бай жан-
жануарлар мен өсімдік дүниесімен туризмге арналған ерекше назарға баяғыдан
ие болған, сирек кездесетін колоритпен, табиғи көріністермен әйгілі болған.
Сол себепті бұл жерге әлемнің түпкір-түпкірінен ғалымдар мен саяхатшылар өз
өмірлерін қатерге тігіп, үлкен қашықтықтарды өтулері кездейсоқтық емес.
Жетісудың атақты зерттеушісі Р.И. Аболин өңірді сібір казактарымен
қоныстандыруды суреттеген кезінде, қоныстанушылардың бұл аумақтың су
ресурстарымен жақсы қамтамасыздандырылғанын көрсете отырып, Жоңғар
Алатауының етегінің жақсы суғарылғанын айтып, оның Сібір мен Орта Азияның
арасындағы өтпелі болып табылатынын айтқан (1, 56 б.(.
Ауа-райының тұрақты болуы мен жазықтардың, асулар мен шыңдардың,
рельефтің әр-алуандылығы Жетісу мен оның орталығы Алматыны белсенді
демалыстың, танымдық, спорттық, археологиялық туризм және тағы басқа туризм
орталығына айналдырды. Шөлдердің құмдары, тау шыңдары, құмды бархандар мен
мұздықтар, сексеуіл шоғырлары мен эдельвейстер бәрі де бірнеше күндік жерде
орналасқан. Бұндай көршілестік тек Алматы облысында кездеседі. Бұл жерде
алты климаттық белдеулермен танысуға болады. Қазіргі кезде жергілікті
жердің тұрғындары мен шет ел азаматтарына көптеген табиғи-танымдық турлар
құрылған. Алайда көптеген турлар өзінің бағасының жоғары болуы мен
рентабельсіздігіне байланысты туристік нарықта сұранысқа ие болмай отыр.
1 Өндіріс кәсіпорындарындарындағы сапа менеджменті жүйесіндегі басқару
негіздері
1.1 Басқару нысаны - сапаны құрастыру анықтамалар мен факторлар
Қазіргі кезде адам қызметінің әр түрлі формалары бар, олар жалпы жағдай
жасауға және әлемді тануға бағытталған. Халық тұрмысының жақсаруы жаңа
әлемді ашуға адамның қажеттілігін, соның ішінде саяхатқа құштарлығын
арттырады. Саяхат дегеніміз – туризм. Туризм тек орын ауыстыру емес, ол
көптеген экономикалық және әлеуметтік аспектілерді құрайды. Соңғы он жылда
туризм мықты дербес индустрияға айналды. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның
мәліметтері бойынша туризм әлемнің өндірістік-сервистік нарық айналымының
10 пайызын қамтамасыз етеді. Туризм сферасына әлемдік ұлттық жиынтық
өнімнің 6%, әлемдік инвестицияның 7%, әр 16-шы жұмыс орны, әлемдік тұтынушы
шығындарының 11%, барлық салық түсімінің 5% келеді. Бұл сандар туризм
индустриясының экономикаға тікелей әсерін көрсетеді.
Туризм түсінігіне теориялық және практикалық тұрғыдан нақты анықтама
берілуі керек [1, 50 б.].
Көптеген авторлар туризмге толық анықтама беруге тырысты. Әр пікір
өзгеше болып табылады және бұл терминнің көптеген өлшемін көрсетеді. Алайда
туризмнің әр түрлі түсіндірмесін жинақтап қорыту, белгілі бір оптимум
таңдау өте қиын.
1980ж. Манила декларациясы Туризм – халықтар өмірінде маңызды орын
алатын әлеуметтік, мәдени, білім және экономика ауданына, мемлекет өміріне
және оның халықаралық қатынастарына тікелей әсер ететін қызмет түрі
(Филиппин, қазан 1980 ж.) деп жариялады. 1993 жылы БҰҰ-ның статистикалық
комиссиясы туризмге кең анықтама берді: Туризм – бұл өзінің тұрғылықты
жерінен басқа жерде болатын, 1 жылдан аспайтын уақытта демалу, іскерлік
және басқа да мақсаттарда саяхаттайтын тұлға қызметі.
Халықаралық туристік Академия баспасында берілген анықтамада (Монте
Карло): туризм – көңіл көтеру, демалу немесе емделу үшін жаяу немесе қандай
да бір транспорт түрімен жасалатын саяхат.
П.Г.Олдактың пікірінше, қазіргі ғылыммен жинақтап айтқанда: Туризм –
бұл өмір сүрумен және жұмыс орнын ауыстырумен байланыссыз халықтың
қозғалысы, демалу, емделу, ғылыми іскерлік және мәдени кездесулер
мақсатында саяхаттау – дейді [2, 25 б.].
Қазіргі күнге дейін туризм түсінігінің көпшілік қабылдаған нақты
анықтамасы жоқ. Жоғарыда келтірілген анықтамалар оның тек кейбір жақтарын
қамтиды. Бірінші анықтамада әлеуметтік және экономикалық жақтары, ал
екіншісінде - әлеуметтік және құқықтық жақтары (адам уақытын есептеуге
арналған туризмнің шектелген уақыты) көрсетілген. Туризмнің әлеуметтік
жақтарының басым болуы бақыланып отыр, бұл адамдардың қоғамдық-экономикалық
өмірін әлеуметтендіру тенденциясымен түсіндіріледі. Бұрынғы кезінде
тіршілік деңгейінде барлық әрекеттің әлеуметтік аспектісі алдыңғы орында
болды. Туризмде бұл мағына айтпаса да түсінікті. Профсоюз жолдаманы өзі
төлеп немесе арзан бағамен және көрсетілген қызметті тегін ұсынып отырды.
Қазір туризм терминін кең және терең түрде түсіндіру керек. Біздің
ойымызша туризм анықтамасы 2 бағытта беріледі: географиялық және
экономикалық. Туризм географиялық тұрғыдан сұраныс және ұсыныстың кеңістік-
территориялық қолданылу негізін білдіреді. Экономикалық тұрғыдан туризм
сұраныс және ұсыныстың тұтынушылық шаруашылық негізі [3, 64 б.].
Туризмге экономикалық тұрғыдан бірнеше анықтама берілген:
Г.А.Папирян, туризм ол қызметтер жиынтығы, оларды тұтыну барысында ғана
байқауға болады және ол өндірістік өнім сияқты жүйелі түрде ұдайы
өндірілмейді.
П.В.Шульгиннің ойынша, қазіргі туризм анықтамасы 2 көзқарасты
көрсетеді. Оның бірі туризм индустриясы – халық шаруашылығы құрылымында
ерекше саланың қалыптасуы. Ол барлық келушілерге сұраныстарын
қанағаттандыру үшін маманданған бірқатар өндірістік қызметтер мен қызмет
көрсету мекемелерінің жиынтығы. Екіншісі, туризмді дербес салаға бөлу. Егер
туристік мекемелерге қатысты туризмнің өзіне тән еңбек ұсынысының ортасы
болса, онда бұл қызмет туризмді дамыту және ұйымдастыру ерекшеліктеріне
байланысты болады [4, 12б.].
Біздің ойымызша, туризмнің экономикалық мәніне нақты анықтама қазіргі
туризмнің экономикасы жұмысында берілген: Туризм қызмет және тауар
нарығының бөлігі болып табылады және оны сұраныс пен ұсыныс жағынан
қарастыруға болады. Сұранысқа ішкі және халықаралық туристік нарық жатады,
ал ұсынысқа транспорт, туристік көрікті жерлер және бос уақыт түрі,
туристік объектілер, қызмет көрсету жүйесі және инфрақұрылымы, сондай-ақ
жарнамалық анықтамалық қызмет жатады.
Біздің ойымызша, туризм дегеніміз - рекреация, емдік, танып білу және
әр түрлі қызметпен айналысу мақсатында келген елінде тұрғылықты жерін
ауыстыру немесе жұмыс істеуге байланысты емес адамдардың уақытта және
кеңістіктегі қозғалысы. Бұл анықтама географиялық мәнге ие.
Туризмнің негізгі түсініктерін анықтай отырып оның дамуына себепші
болатын және әсер ететін факторларға тоқтаймыз. Схема бойынша олар:
экономикалық - әлеуметтік – географиялық – демографиялық – саяси –
этникалық – құқықтық. Аталған факторлар біздің мемлекетке тән және
Қазақстанның әлемдік туристік бірлестікте орнын айқындайды.
Туризмнің дамуына әсер ететін негізгі факторлар статикалық және
динамикалық болып бөлінеді. Статикалық факторларға табиғи-географиялық
факторлар жиынтығы кіреді. Олардың өзгермейтін және қалпына келмейтін
мағынасы бар. Динамикалық факторларға демографиялық, әлеуметтік-
экономикалық, материалды-техникалық және саяси факторлар жатады. Олар
уақытта және кеңістікте өзгеретін әр түрлі бағасы, мағынасы болады.
Бұл факторлар жалпыланып айтылған және туризмнің негізгі аспектілерін
көрсетпейді. Туризмге әсер ететін факторлар тағы да сыртқы (экзогенді) және
ішкі (эндогенді) болып бөлінеді. Сыртқы факторлар туризмге демографиялық
және әлеуметтік өзгерістер арқылы әсер етеді. Бұл факторлар тобына:
тұрғындар жасы, жұмыс істейтін әйелдер санының өсуі және әр жанұяға
кірістің өзгеруі, тұрмысты және жанұяны кеш құру, тұрғындар құрамында
баласыз жанұяның көбеюі, иммиграциялық шектеулердің азаюы, төленетін іс-
сапардың өсуі және жұмыс уақытының қолайлы графигі, зейнетке ерте шығу,
туризмге жағдайлардың өсуі жатады [5, 23б.].
Аталған көрсеткіштер тура немесе жанама түрде адамның бос уақыт
құрылымына әсер етеді. Бұл туризмнің дамуына объективті әлеуметтік
демографиялық жағдай туғызады. Сондықтан туризмді дамыту бағдарламасын
құрғанда бос уақыт бюджетін және тұрғындардың уақыт құрылымын анықтау керек
[6, 22 б.].
Сыртқы факторларға экономикалық және қаржылық факторлар да жатады.
Алайда біздің ойымызша бұл факторлар ерекшеленіп тұрады және оларды бөлек
қарастыру керек, өйткені олар туризмнің дамуын көбірек анықтайтын факторлар
болып табылады.
Сонымен қатар сыртқы факторларға саяси және құқықтық бақылаудың
өзгеруі, технологиялық өзгерістер, транспорт инфрақұрылымының және сауданың
дамуы, сондай-ақ саяхаттың қауіпсіздік жағдайының өзгеруі жатады.
Ішкі факторлар – бұл факторлар туризм сферасына тікелей әсер етеді. Ең
алдымен оларға материалды техникалық факторлар жатады. Бұл жерде біз ішкі
факторлар туризмге ғана емес, туризм индустриясына да қатысты деп
көрсеткіміз келеді. Себебі олар таза экономикалық көрсеткіштерге ие.
Мысалы, орналастыру орындарының, транспорт, тамақтану орындары,
рекреациялық сфера, жекеше сауда және т.б. өсуі.
Қазақстан Евразия құрлығының орталық бөлігінде орналасқан. Республика
жері батыстан шығысқа қарай 3000 км-ге, солтүстіктен оңтүстікке қарай 1800
км-ге созылған. Қоңыржай белдеудің негізінен орталық және оңтүстік
ендіктерін, ал қиыр оңтүстігі субтропикаға өтпелі белдеуді қамтиды.
Сондықтан да Қазақстан жерінде орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары
қалыптасқан. Батысында, солтүстік-батысында және солтүстігінде республика
РСФСР-мен, оңтүстігінде және оңтүстік-батысында Түркменстанмен,
Өзбекстанмен және Қырғызстанмен шектеседі. Оңтүстік шығыс шекарасы Қытай
шекарасымен шектеседі, құрлықтағы шекарасы 11 587 км, ал теңіздегі шекарасы
600 км, Ресей, Әзербайжан, Иран, Түркменстан. Қазақстан шекарасының жалпы
ұзындығы 15 000 км-ден астам, оның 3 000 км-ден астамы су айдындарымен
Каспий және Арал теңіздерімен өтеді. Қазақстан екі саға белдеуде
орналасқан. Қазақстан және аумағы жөнінен РСФСР-ден кейінгі 2 орында. Ал
дүние жүзі бойынша 9-шы орынды алады. Жері 2724.9 мың км 14,9 млн. Халқының
орналасу - тығыздығы 1 км - 6 адамнан. Бұл әлем бойынша орташа көрсеткіштен
6 есе аз. Мұнда туысқан халықтардың біртұтас семьясындә 120 ұлт пен
халықтың өкілдері тату-тәтті өмір сүріп, еңбек етуде. Әкімшілік-
территориялық жағынан Қазақстан 14 облысқа, 5 әлеуметтік-экономикалық
ауданға бөлінеді. 83 қала бар. Астанасы - Астана қаласы. Қазақстан
индустриялы аграрлық республика. Өз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін
Қазақстанды 100-ден аса мемлекет мойындады. Қазіргі уақытта Қазақстан түрлі
халықаралық ұйымның мүшесі болып (7, 29 б.(.
Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасында президенттік басқару
формасы белгіленген. Мемлекеттік тіл - қазақ тілі, ал орыс тілі - ұлтаралық
қарым-қатынас тілі. Ақша бірлігі - теңге. Қазақстан Республикасының кең
байтақ территориясы түрлі табиғат байлықтарына бай. Геологтарының арқасында
Қазақстан жер асты байлықтар сандықтарының біріне айналды. Жер қойнауында
барлық пайдалы қазбалар анықталды. Барлық осы байлықтар үлкен қарқынмен
игерілуде. Басқа елдермен салыстырғанда Қазақстан Республикасының
экономикасының құрылымы және оның табиғи-ресурстық потенциалы, оның
геополитикалық орналасуы – Ресеймен, Қытаймен, мұсылман әлемімен және
Үндімен көрші болуы үлкен мүмкіндіктер туғызады.
Дұрыс политика жүргізе отырып, Қазақстан өзінің табиғи ресурстары
арқылы елдің үлкен жылдамдықпен дамуына мүмкіндік береді. Республиканың
пайдалы қазбаларының әр түрлілігі, мөлшері мен сапасы өнеркәсіптің түрлі
саласын дамытуға мүмкіндік береді.
Кең байтақ территориялық жер ресурстары мен ауыл шаруашылыққа жарамды
жерлер көп салалы ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптік комплексінің дамуының
негізі болып келеді. Жер ауданы мен ауыл шаруашылығына жарамды жер көлемі
бойынша тек Ресейге орын береді. Ал жайымдылық жер бойынша ең алдыңғы
орында. Қазақстан иелік ететін шикізат ресурстарының дұрыс экспорты
экономикамыздың дамуының негізгі күші болуы керек.
ЮНЕСКО ғалымдарының қорытындысы бойынша Қазақстан жері дұрыс
қолданған жағдайда миллиардтан артық адамды асырай алады. Табиғат
ресурстарына бай тәуелсіз Қазақстан Республикасының пайда болуы шетел
мемлекеттермен ғылыми, мәдени және т.б. облыстарда экономикалық тура және
жақын қатынас орнатуға мүмкіндіктер береді.
Қазақстан әртүрлі және қызықты ландшафтқа бай. Ландшафтта табиғат
жағдайының қолайлы мүмкіншілігі байқалады. Алайда бүгінгі күні осы керемет
табиғи ресурстарсыз антропогендік жолмен экологиямызға әсерін тигізуде.
Сондықтан да Қазақстанның көрікті жерлері тартымдылығын арттыру үшін
экологиялық туризм түрін басты үш өнім қатарына қосып отыр.
Туристік-рекреациялық мақсатқа бағытталған мемлекеттік ұлттық табиғи
парктер, республикалық маңызы бар - табиғат ескерткіштері, қорықшалар бар.
Қорғалатын территорияның ең таралған формасы - қорық. Қазақстандағы
қорықтар алып жатқан жалпы алаң-ауданы бойынша ең ірісі - Қорғалжын (237,1
мың га.) және ең кішісі Барсакелмес қорығы (18,3 мың га.). Әрбір қорық
үлкен рекреациялық қызығушылық тудырады (8, 11б.(.
Ақсу –Жабағылы мемлекеттік қорығы Баыс Тянь-Шаньда орналасқан. Жалпы
қорық ауданы -77,7 мың га. бұл қорық несімен тартымды, 3000 м. жоғары
биіктікте қорық көріктіліг і- сурет галереясы орналасқан. Мұнда қара
порфиритті таста стилі бойынша әртүрлі тау ешкісі, арқар, марал, ат
үстіндегі аңшы суреттерінің көрінісі бейнеленген. Тіпті тау жануары деп
сипаттауға келмейтін - түйе және тасбақа көріністері бар. Көптеген ғалымдар
оларды біздің эрамызға дейінгі 7-5 ғасырларға жатқызады. Мұнда сонымен
қатар 60 түрлі өсімдік, 100 түрлі жәндіктер, молюскалар, шаянтәрізділер
т.б. жануарлар түрлері таңбасы, табылған. Ерекше қызығушылықты 120 млн. жыл
бұрын өмір сүрген динозавр сүйектерінің табылуы таң қалдырады. Бұл
кереметтер қорықтың Қарабастау және Әулие (жалпы ауданы 220 га.)
палеонтологиялық аймағында жайғасқан.
Ақсу-Жабағылы қорығы танымдық және кейбір аймақтарында белсенді туризм
түрін дамытуға мүмкіндік береді.
Барсакелмес қорығы-Арал теңізінің солтүстік бөлігінде, Барсакелмес
шөлді аралында шоғырланған. Арал теңізінің тартылуынан Қызыл Кітапқа енген
құлан, жейрандар 2 - 3 жылда қайта оралуы мүмкін. Өйткені жасанды жолмен
Кіші аралды толтырып, балықтар өсіруі келешекте Аралдың толығымен өз
қалпына келуі қорық жұмысын жандандыруы тиіс.
Қорғалжын қорығы - 237,1 мың га. территорияны алып жатыр және Ақмола
облысына қарайтын Теңіз-Қорғалжын ойпатында орын тепкен. Бұл аймақ көлді
өлке деп аталады, өйткені шағын ғана сұлу ұсақ көлдер - Сұлтанкелді, Есей,
Жаманкөл сияқты көлдер өте көп. Қорғалжын көлінің өзінде 40 арал бар.
Теңіз көлі әлемдегі сирек кездесетін солтүстік құстар ұялайтын орын.
Оның ішінде - қызғылт фламинго. Жыл сайын фламинго бірнеше аралдарда
калониялармен мыңдаған ұялар салады.
Теңіз - Қорғалжын көлдері - көктем құстар маусымдық алмасуында үлкен
аумақтағы су құстары шоғырланатын орын, сондықтан Қорғалжын қорығы әлемдік
танымдылыққа ие болды. Ол ерекше қорғалатын батпақты-көлді жайылымдықтар
ландшафтысы көрікті жері ретінде ЮНЕСКО тізіміне кіреді.
Марқакөл қорығы территориясында 5 биіктік белдеулері анық байқалады.
Флорасы емдік қасиетке ие, соның ішінде моралит, алтынтамыр, тағы
басқалары.
Жалпы бұл өңірді екінші Швейцария деп атағандықтан, бұндағы көрікті
жерлер туралы жұмыс барысында айтылады. Қорық маңызды белсенділік сапаға
ие.
Наурызым - 87,7 мың га. алып жатыр, оның 39,6 мың га. аумағын орман
алады. Қостанай облысындағы Наурызым ауданында шоғырланған. Қорық ормандары
3 аумақ: Наурызым-Қарағай, Терсек борлары және Сыпсың ағаш ақ қайыңдары
болып бөлінеді. Негізгі көрікті орын - Наурызым-Қарағай боры.
Құстары ұя салатын су, ұшып - қонатын жолда орналасқан далалы көлдер
өлкесі. Әр қорықтың өз флорасы мен фаунасы ерекшелігі болады. Наурызым
қорығы халықаралық маңыздылыққа ие болған сулы - батпақты жерлер қорғауға
алынған.
Бұл аталған қорықтар табиғи қалыпты сақталған көрікті жерлер саны
экологиялық туризмді дамытуда жаңа орындармен толықтырары анық. Аталмаған
қорықтар қаншама, тек бұл табиғи орындар көріктілігін арттыру мақсатында
ештеңенің керегі емес. Тек ұйымдасқан туристік сапарлар болғаны [9, 45 б.].
Үлкен рекреациялық маңыздылыққа ие - ұлттық табиғи парктер. Қазақстанда
ең бірінші болып 1977 жылы Баянауыл ұлттық паркі ашылған. Кейіннен
Қарқаралы, Бурабай, Алтын Емел ұлттық парктері ашылды. Оның әрқайсысы бай
флора және фауна жайымен керемет ландшафтымен ерекшелінеді [10, 29 б.].
Алтынемел - Қапшағай суқоймасының солтүстік жағалауында орналасқан.
Ұлттық парк құрамына Үлкен және Кіші Қалқан, Әнші құм, Ақтау және
Қызылтау, Бесшатыр қорғандары туристік объект ретінде кіреді.
Іле-Алатау ұлттық паркі - Іле Алатауы солтүстік баурайын қамтиды.
Ұлттық паркте биіктік зоналығы байқалады. Тау және тау-шаңғы туризмі үшін
үлкен қызығушылық танытады.
Шарын табиғи паркі Шарын өзені аңғарында орналасқан. Ол-өзінің
фантастикалық ландшафтысы, фауна, флорасымен ерекшелінетін ерекше экожүйе.
Шарынның орта ағысында Шарын табиғат ескерткіші Ясеновая роща. Бұл
әлемдік маңыздылығы бар табиғи паркі.
Қазақстанда табиғат ескерткіштері де өте көп. Олардың көпшілігі
мемлекеттік маңыздылығы бар табиғат ескерткіштері ретінде қорғауға алынған.
Қазіргі таңда елімізде 24 табиғи ескерткіштер бар. Олар туризм үшін үлкен
қызығушылық тудырады. Экзотикалық жартастар, мұздықтар, үңгірлер,
сарқырамалар, сирек кездесетін фауна және флора өлкелері қайталанбас
тартымдылық қасиеттерімен ерекшеленеді.
Гусиный перелет- аумағы 2 га. алып жатқан Павлодардың солтүстік-
батысында палеонтологиялық көмбелер. Бұл құмды Ертіс айрығының ең биік
жерінде жер бетінен 68 м. төмен жануарлар сүйектері сақталған. Онда:
антилопа, жираф, бұғылар, страус, тасбақа, 12-14 млн. жыл бұрын мекен еткен
неогендік жануарлар көмілген. Сүйек қазбаларын құрайтын қабат күші -3 метр.
Шарын Ясеновая роща ескерткіші Алматы облысының шығысында 4855 га.
аумақта орналасқан. Бұл сирек жайылымдық территориясында согдиандық шетен
өседі, бұндай орман массиві ТМД бойынша айырбасы жоқ.
Шынтүрген шыршалары – Іле-Алатауы тауында бозгүл шатқалында орналасқан.
Бұл мұздану кезеңіндегі солтүстік тайга қара-қылқанды сирек аумақ осы күнге
дейін сақталып, үлкен ғылыми құндылыққа ие болып отыр. Жалпы орман
жамылғысы аумағы – 500 га. жуық Бұл үш ескерткіш Қазақстандағы ерекше
көрікті жерлерге жатады.
Маңғыстау үңгірлері мен Үстірт жотасы. Үстірттің Қазақстан бөлігінде
әктасты-гипс жынысына жататын, 30 карсты үңгірлер бар. Ең ірісі - 100-120
м. дейін жетеді және биік емес кіру және шығар жерлері бар. Жер асты
үңгірлері спелео туризмнің дамуына бастау болады.
Төрткүл стол тәріздес қыраттар Евразиядағы құрлықтық мұздану
кезеңінде қалған. Торғай үстіртіндегі ескерткіш. Төрткүл қазақ тіліне
аударғанда - төрт жағы дегенді білдіреді.
Көкшетау қыраттары - керемет әдемі тұщы көлдер мен жоталар тобынан
тұрады. Көрсең көз тоймайтын Үлкен және Кіші Абақты, Шортанды, Бурабай
көлдері. Желдің әсерінен экзотикалық жартастар түзілген. Мысалы:
әрқайсысының атауы бар - ең тартымдылары Оқжетпес, Жұмбақтас, Сфинкс жеке
батыр, бүркіт, түйе, қабырға тағы басқалары бүгінгі күндегі Бурабай
курорттық зонасындағы қонақ үй атауларына айналған [9, 2 б.].
Қарақия –ТМД территориясындағы ең терең құрғақ сипат, теңіз деңгейінен
-132 м. төмен орналасқан, әрі ағынсыз ойпат ұзындығы -40 км., ені -10 км.
жетеді.
Баянауылдың экзотикалық жартастары Павлодар облысының оңтүстігінде
граниттік массив түрінде жоғарлайды. Ұзақ желден олардың түрін өзгертіп,
көптеген экзотикалық түрлерге ауысқан. Олардың ішінде ең әйгілісі
Шайтантас жартасы ертедегі персонаждарға ұқсас болған соң қойылған .
Сонымен қатар Тасты бос, Булка, Көгершін т.б. жартастар. Қазақстанның
әртүрлі аудандарында біздің табиғи ескерткіштеріміз танылатын керемет
ландшафт түрлері бар.
1.2 Қазақстанның көрікті жерлерінің - туризм саласындағы сапа менеджмент
жүйесінің ерекшіліктері
Қазақстанның қай аймағын алсаң да өзіндік артықшылығымен ерекшелінеді.
Дүниенің төрт бұрышындай Қазақстанда қайталанбас табиғаты бұзылмаған
көрікті жерлер санаусыз. Енді оларға тоқталсақ, ең көрікті жер жәннаты -
Жетісудан бастасақ.
Қазіргі кездің өзінде Алматы облысы өзін кез-келген қазіргі заман
туристінің талаптарын орындап, көңілінен шығарлықтай қызмет көрсете алатын
ерекше туристік потенциалы бар территориялық кешен ретінде жария ете алады.
Ұлттық туризменен түскен табыс, табыс көлемі бойынша мұнда, мұнай
өнімдерін және автомобиль экспорттаудан кейінгі үшінші орынды алады.
Қазіргі деңгейдегі жағдай жаңа мыңжылдақта да қала бермек., соның ішінде
туризмге үлкен мән беріледі. Бұл өсу шегі шешуші дәрежеде туристік нарықтың
дәстүрлі аймақтарының рекреациялық үзілістік сыйымдылығының шегінің
аяқталуына байланысты кіріп шығу ауданының жаңғыртылуы мен демалу
территориясының санының өсуіне байланысты болуымен түсіндіріледі.
Алматыдан Балхаш көліне дейінгі аудан Жетісу немесе жеті өзен елі
деген атпен әйгілі. Бұл еліміздің ең бай және қызықты жерлерінің бірі. Ең
үлкен өзендерінің бірі - Іле Қытайдан бастау алып Балхашқа құйса, қалған 6
өзен Іле Алатауы тауларынан бастау алады.
Алғашқы зерттеушілер бұл жерді Іле өзенінің бойында болғандықтан Іле-
Алатауы деп атаған. Бұл өлке қайталанбас әсемдік, альпі жайылымдықтары және
шексіз даласымен әйгілі. Атақты Жоңғар қақпасы арқылы көне керуен жолы
өткен. Жоңғар Алатауы Талдықорған қаласы маңындағы таулы қырат қазақ-қытай
шекарасы арқылы өтеді. Бұл өлкенің таңғажайыбы саяхаттаушы бір күн ішінде 5
климаттық зоналар - шөл және шөлейттен (теңіз деңгейінен 600 м.) мәңгілік
мұздықтар (4 000 - 5 000 м.) дейінгі аралықты көре алады (10, 15 б.(.
Іле-Алатауы Тянь-Шань тауының ең солтүстік қыраты. Бұл күшті қарлы
қырат ендік бағытпен батыстан шығысқа қарай 300 км. созылған, оның ені - 30-
40 км. Ең биік шыңдар қыраттың орталық бөліктерінде орналасқан. Мұнда
биіктігі 4 500 м. жоғары 22 шыңдар бар. Іле-Алатауының ең биік шыңы -
Талғар (4 937 м.) шыңы. Олар альпенистер арасында танымал. Талғар маңында
басқа да көптеген шыңдар бар. Шыңдардан оңтүстікке қарай массивті
Корженевский (ұзындығы - 11 км.) және Богатырь 9.5 км. мұздықтарына тек тік
ұшақпен ғана баруға болады. Осы ауданға Алматы қорығы кіреді. Қорық қарлы
барыс, бұғы, бүркіт, архар, жейрандарды қорғайды. Талғар қаласында құстар
мен басқа да жануарлар коллекциясы табиғи мұражайы орналасқан.
Іле-Алатауы көптеген шатқалдардан тұрады, соның ішінде кең
тармақталғаны - Кіші Алматы шатқалы өзінің көрінісімен әсер қалдырады:
шыршалы орманды Махнатка тауы, трапеция тәріздес Күмбел, Абай шыңы, Тұйықсу
қақпасының алып жартастары бұл өлкені альпинистер үшін қызықтыра түседі
және Үлкен Алматы шатқалдары арасында Көк-Жайлау альпілік жайылымдағы орын
тепкен. Бұл атақты жаяу маршруттардың бірі. Көк-Жайлау платосынан Күмбел
шыңына қарай бағыттау басталады. Тұйықсу қақпасының үлкен жартастары
Тұйықсу шыңына апарады.
Кіші Алматы мен Батарейка өзендерінің қосылған жерінде әлемдегі ірі
жоғары таулы мұз айдыны - Медеу орналасқан. Медеу - қысқы спорт ойындар
өткізілетін кешен. Мұз айдыны теңіз деңгейінен 1 700 м. биіктікте Медеу
шатқалында орналасқан. Мұнда олимпиадалық мөлшердегі мұз айдыны, жүру үшін
алаңқай, аттракциондар паркі бар. Бұл қалалықтар мен қала қонақтарының
сүйікті орындарының бірі. Мұз айдыны Алматы қаласынан 16 км. жерде 1972 ж.
салынған. Жұмсақ климат, тиімді күн радиация деңгейі, төмен қысым, желсіз
ауа-райы және мұз - Медеуді ең күшті әлемдік, ал оның орналасуына қарай ең
әдемі айдындардың біріне санайды. Мұзды өріс ауданы 10 500 км –конькидегі
жылдам жүгіріс, хоккей, фигурное катание сияқты халықаралық жарыстардың
ашылу орны. Мұнда әлемдегі күшті коньки жүгірушілері бекіткен 120 астам
әлемдік рекорд жасалды.
Туристердің көңілін келесі бір объект - Кіші Алматы аңғарында қаланы
селден қорғау үшін тұрғызылған платина аударады. Дәл осы платина 1973 жылғы
селден сақтады. Дамбыға 830 баспалдақпен шығу керек. Осы жерден Іле Алатауы
тау шыңдарына керемет көрініс ашылады [11, 61 б.].
Тұйықсудан солтүстікке қарай Шымбұлақ тау-шаңғы курорты орналасқан.
Қаладан 25 км., теңіз деңгейінен 2 200 м. биіктікте орын тепкен. Тау -
шаңғы трассалары 3 орындықтар мен 3 буксерлі аспалы жолдармен қызмет етеді.
Олардың көмегімен 20 минутта 3 200 м. - Талғар асуында боласың. Бірінші
биіктік 1 243 м., көтерілу уақыты 9 минут, Қиылысу станциясы (2 260 м. -
2 630 м. дейін); екінші 20-шы апора станциясы ұзақтығы 978 м.; көтерілу
уақыты 7.5 минут (2 630 м. - 2930 м. дейін); үшінші станция Талғар асуы
860 м. ұзақтық уақыты 8 мин. (2 930 м.-3 163 м. дейін). Жалпы трасса
ұзақтығы 3 620 м., биіктік құламасы 1 000 м. дейін сноуборд сүюшілер үшін
сноупарк, балаларға баллондарда сырғанау үшін төбешіктер бар. Туристер үшін
отель қызметі ұсынылады.
Үлкен Алматы көлі. Үлкен Алматы көлі биік шатқалда орналасқан. Көл
ойпатта орналасып, жан-жағынан шыңдармен көмкерілген. Көптеген Тянь-Шань
таулы көлдері жер сілкінісі нәтижесінде пайда болған.
Үлкен Алматы көлі - сол көлдердің ірілерінің бірі. Жыл мерзіміне
байланысты көл өзінің түсін өзгертеді. Мұзды су көл ұзындығы -1,6 км., ені
1 км., тереңдігі - 40 м. Көлден 2 км. 2 700 м. биікікте көне мұзды аңғарда
Тянь-Шань астрономиялық обсерваториясы деп аталынатын күмбезді ауыл
орналасқан. Одан ары 8 км. жоғары, 3 300 м. биіктікте Жасылкезең асуында
–Космостанция жұмыс істейді. Төменде Алма-Арасан шатқалы жалғасады. Ол
өзінің жылы термалды-родонды бұлақтарымен әйгілі және әсем табиғаты мен
таза ауасымен тартады. Келесі сипатталатын объект - Түрген шатқалы. Іле
–Алатауы ұлттық паркінде әдемі табиғат бөлігі - Түрген шатқалы (Алматыдан
40 км.) бар. Шатқалда ыстық бұлақтар, фарель шаруашылығы, сарқырама және
көптеген ормандар бар. Шатқал 44 км. тереңдей Асы жотасына енеді. Осы жота
арқылы Еуропадан Қытай мен Үндіге керуендер өткен. Кең аңғар 60 км. шығысқа
қарай созылады. Түрген шатқалы сарқырамалармен әйгілі.
30 метрлік Аюлы сарқырамасы, күшті ағымды Бозкөл сарқырамасы және тағы
басқа шатқалдар өзінің Чин-Түрген шыршаларымен әйгілі. Шатқалдағы ең атақты
орыны егерлік станция – Ботан. Сонымен қатар Синегорье, Тау-Түрген
демалыс үйлері орналасқан.
Басқа бір Есік шатқалында Есік көлі (1 760 м.). 1963 ж болған селді
ағымнан платина бұзылып, көлді басып кеткен. Бүгінгі күні көл қайта қалпына
келтіріліп, қалалықтар арасында демалыс күнгі саяхаттау орнына айналды.
Іле өзені – Жетісудағы ең ірі өзен. Оның ұзындығы – 1 439 км. Іле өзені
Қазақстан жерінде Қапшағай жасанды суқоймасы арқылы Балхашқа құяды.
Қапшағайды теңіз деп атайды: оның ені – 22 км., тереңдігі -45 м.,
ауданы 1 847 км. Оның маңы жағалауында санаторий, пансионаттар, жағажайлар
орналасқан. Қалада үлкен аквапарк бар. Суқойманың шығыс жағалауында Алтын-
Емел ұлттық паркі орын тепкен. Парктегі басты байлық Тамғалы –Тас
шатқалындағы тастар көріністері. Бұл Тастағы суреттер - Будда көрінісі.
Қара құпиялы жартастарда көптеген петроглифтер – сонау 8 ғасырда Қазақстан
территориясында ислам дінін қабылдағанға дейін будда дінін ұстанушылар
болғандығын растайды. Онда 1000 жуық әртүрлі жартас қолжазбалары, Будда
суреті бар. Қасиетті текст санкритте Лотос гүліндегі қарлы маржан деген
мағына түсіндірілген. Қолжазбалар мен суреттерді тарихшылар, 17 ғасырға
жатқызады. Жалпы Алтын-Емел паркі Іле өзенінен 90 км2 созылды. Бұл құпиялы,
керемет өлке көне, бай тарихы мен қайталанбас табиғатымен ерекшеленеді.
Парктегі тағы бір объект - сақ мәдениетінің ескерткіштері - Бес-Шатыр
қорғандарын Қазақстанда б.з.д 1 мың жылдықта тұрған ерте сақтардың діни
меккесі деп атайды. Бес-Шатыр 31 қорғаннан тұрады. Жетісі пирамидасы деп
аталынатын ең үлкен қорған диаметрі 105 м., биіктігі 17 м. Бұл қорғандар
ағашты жатар жерін Тянь-Шань шыршасы бұтағынан жасаған, сондықтан 2 мың жыл
бойы жақсы сақталған. Бес-Шатыр қорғандарының ерекшелігі – жерасты
катакомбаларының бірі жатар орынға апарады.
Үш объект - Ақтау таулы қыраттары - өткен жер шары мұражайы. Бұл
табиғат мүсіндері көне көл орнында қалған барлық түске боялған көрікті
орын. Ол Ақтаудан басталып Қызылтауларға айналады. Таулар жасы - 400 млн.
жыл, ұзақтығы-30 км., тереңдігі -1,5 км. Мұнда жейран, тауешкі, сайғақ,
қасқыр, түлкілер кездеседі. Ең соңғы объект - ерекше табиғат жұмбағы -
Әнші құм. Іле өзенінің оңтүстік жағалауындағы бұл құм құрғақ ауа-райында
арган әуеніне ұқсайтын дыбыс шығарады. Оның шуы мен дірілі ұмытылмас әсер
қалдырады. Құрғақ құмдар қозғалысынан пайда болған дірілдер құрғақ ауамен
оларды электрлі вибрация тудырады. Резонанс қолайлы жағдайы үлкен толқынды
дыбыс тудырып, тығыз топырақ қабатына әсер ете бархан діріліне келтіреді.
Бұл дыбыс бірнеше арақашықтықа естіледі, бірақ жаңбырлы күндері бархан
әңдетпейді.
Кварциттан тұратын Үлкен және Кіші қалқан құмды таулары биіктігі – 120
м және 4 км созылып жатыр. Алтын-Емел ұлттық паркінде айта берсек, әрі жері
объект. Тіпті Мыңбұлақ кардонында 300 жыл өмір сүрген алып ағашты да алуға
болады.
Бүгінгі күні Алматы қаласының сыртында демалу сәнге айналды. Әсіресе
демалыс күндері демалушылар – Шарын жарқабағына барады.
Шарын жарқабағы - экзотикалық көрікті жерлердің бірі. Рельефтің желден
және су шаюдан пайда болған формалары Қорғандар аңғары, Шайтандар
шатқалы мүсіндерімен ерекшеленеді.
Шарын - Шарын өзені бойымен солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа 154 км.
созылып жатыр. Бұл аймақтың рельефі әртүрлі. Жарқабақтың бағаналары,
баурай, жыралары 150-300 м. жетеді. Жарқабақ түсі Америкадағы Үлкен
жарқабақтарға қарағанда ашық-қызғылт. Шарында жерде сирек кездесетін,
мұздану кезеңінен өткен ясень кездеседі. Сирек кездесетін согдиандық түрі
25 млн. жыл бұрын жер бетінде кең таралған, ал қазір қорғалатын аумақ.
Негізінен демалушылар Қорғандар аңғары, Темірлік т.б атаумен қалған
жерлеріне барады.
Солтүстік Тянь-Шань тауындағы інжу-маржаны деп аталынатын –Көлсай
көлдері. Жоғары тауда орналасқан қайыңдар арасындағы 3 көл Күнгей Алатауы
қыраты беткейінде жайғасқан. Бұл лагерь, жаяу сапарлар, ат пен тау-
велоспорты саяхаттары үшін керемет орын.
Бірінші көл 1 818 м. биіктікте 1 км. созылған. Қолайлы қонақ үйлер,
кемпингтер, жолдар бар. Орта Көлсай көлі (2 252 м.) – 1-ші көлден 5 км.
жоғарыда орналасқан ары 4 км. орын тепкен.
Көп саяхатшыларға әлі таныс емес - Қайыңды көлі теңіз деңгейінен
2 000 м. биіктікте керемет қылқанды орман арасында орналасқан. Бұл 100
жылға жуық бұрын үлкен массадағы әктас нәтижесінде пайда болған. Оның
үгінділері шатқалды бөгеп дамбаға айналдырған. Көл ұзындығы 400 м.,
тереңдігі 30 м. Су басып кеткен құрғақ шыршалар бұталары су бетіне шығып
тұрады.
Жетісуда 50 жуық жартас бетінде түсірілген көріністер ескерткіштері
бар. Олардың көп бөлігі қола дәуіріне жатады. Көне суреттердің қасында
археологиялық ескерткіштер, ауылдар, қабірлер т.б. орналасқан.
1950 ж. аяғында Тамғалы қонысында көне сурет галереясын көрсететін
қасиетті жартас суреттері табылған. Онда тарихтың 20 ғасырлық сыры жатыр.
Қала ерте номад, түрік кезеңдеріне жататын 4 000 суреттер табылған.
Суреттерде үй жануарлары, сайғақ, арқар, күн құдайлары, аңшылық, діни
көріністер, құрбандыққа шалу сияқты көріністер бейнеленген. Тамғалы
петроглифтер галереясы әлемдік маңыздылыққа ие қазына және ЮНЕСКО фонды
қорғауына алынған. Тамғалы қазақшаға аударғанда тайпалық белгімен таңба
басқан деген ұғымды білдіреді.
Көшпелі және отырықшы өркениеттің қосылған жерінде Сырдария даласында
әлемнің көне қалалары өмір сүрді. Ғасырлар бойы осы жерде Қытайдан бастау
алған, Таяу Шығыс пен Еуропаға апарған керуен жолдары – Тараз, Отырар,
Испиджаб (Сайрам), Ясы қалалары Ұлы Жібек жолы бойындағы негізгі орталықтар
болған. Жібек жолы сауда торабы б.з.д. 3 ғ. пайда болып, б.з. 17 ғ. дейін
өз қызметін атқарған. 1 700 км. жол бөлігі Қазақстан территориясын алып
жатыр.
Түркістан (Ясы) қаласы Дешті-Қыпшақ аймағының түркі халықтары діни-
саяси орталығы және көне қазақ хандары астанасы болған. Қожа Ахмет Яссауи -
түркі халықтарының діни оқытушысы болған. 14 ғ. Шейх қабірі үстінен атақты
Әмір Темір керемет Ханока (суфшілік сарай) салады. Осы ханока маңында 15-16
ғ.ғ. қазақ хандары тақ-орны қалыптасты.
Қожа Ахмет Яссауи кесенесі - орта ғасырлық қайталанбас қолөнер
туындысы. Бұл керемет 30 түрлі бөлмелер мен залдардан тұратын сарайлар мен
мешіттер кешені. Бас күмбез сыртқы диаметрі – 40 м. астам, қоршауы – 130
м., мұнара биіктігі – 12 м. Таң қаларлық декор, қабырғалар ою-өрнегі,
мозайкадан түрлі-түсті металика. Архитектуралық–археологиялық кешенге
Түркістан мен Күлтөбе қалашығы, некрополь, мовзолейлер (15-14 ғ.ғү), Жұма
мешіті (19 ғ.), Үлкен Хильвет - жерасты мешіті (12 ғ.), шілдехана (14 ғ.),
монша (17-19 ғ.), үлкен қақпасымен (18-19 ғ.ғ.) цитадельдің бекініс
қабырғалары (19 ғ.) кіреді.
Халық нанымы бойынша, Түркістан жолында ең алдымен Қожа Ахмет Яссауи
оқытушысы болған, 12 ғ. өмір сүрген Арыстан-баб мавзолейіне кірген дұрыс.
Көне Отырар қаласы (б.з.д 4 ғ.) – ірі сауда орталығы болған. Ол өзінің
монша сарайы және кітапханасымен әйгілі. Бұл қалада орта ғасырлық ойшыл әл-
Фараби өмір сүрген. Күшті Сауран бекінісі (10-18 ғ.ғ.) ерекше су
жабдықталуымен әйгілі. Су және тұрмыстық заттармен қамтамасыз етілген қала
жаудан бірнеше ай бойы қорғалған. Бұл керемет су құбыры туралы көптеген
зерттеушілер әлі таңдануда.
Түркістаннан қашықта биіктеу далада көріпкел Домалақ-ана құрметіне
Домалақ ана мазары бой көтерген. 1998 ж. ескі мазар орнына ақ мәрмәрдан
мемориалдық кешен тұрғызылды. Бұнда 2 қасиетті тас бар. Олардың
қасиеттілігі жүрегі таза адамдар ғана 2 тас арасынан өте алады екен.
Тараз қаласы – Көпестер қаласына 2 000 жылдан астам. Қаланың
гүлденген уақыты Қарахан мемлекетінің астанасы болған 10-12 ғ.ғ. келеді.
Қарахан және Дәуітбек мавзолейлері, басылар қорғандары, көптеген көне
қабірлер жетерлік. Қазіргі Тараз маңайында әлемдік қолөнер туындылары
тізіміне ЮНЕСКО-ға кірген көне архитектуралық Бабаджа-қатын және айша-Бибі
мавзолейлері сақталған.
Көне жолдар қиылысында Шашадан (Ташкент) Шымкентке қарай ірі, халық
тығыз орналасқан Сайрам (Испиджаб) - 6-18 ғ.ғ. қаласы бой көтерген. Қытай
жолсілтеулеріне Сайрам Ақ өзендегі қала атауымен аталған. Сайрам
ерекшелігі қасиетті мазарлар мен жерасты сарайларының көптігі.
Талас Алатауы бөктерінде тағы бір керемет бар. Көне нанымдарға сәйкес
әлемдік су басу кезінде Қазығұрт тауында ноя түнеген екен. Дәл осы тауда,
әлі күнге дейін топан су болғанның дәлелі Нұқ-Пайғамбардың кемесі тұр.
Сондықтан да қасиетті орын деп саналады. Тағы бір қызығы дәл осы жерден жыл
басы-наурыз басталады екен.
Жоғарыда аталған қалалар бастауы Қытайдан басталған Еуропаға дейінгі
аралықты байланыстырып жатқан Ұлы Жібек жолы қалалары. Жібек жолы - сауда
торабы ретінде б.з.д 3 ғ. пайда болып, 17 ғ. өмір сүрген. Қазақстан
териториясымен 1 700 км жол созылып жатыр. Бүгінгі күні бұл Оңтүстік
Қазақстанның Алтын діңгегі.
Солтүстікте Батыс-сібір ойпатынан оңтүстікте Балхаш-Алакөл ойпатына
дейін, шығыста Алтай, Сауыр, Тарбағатай сілемдерінен батыста Торғай
аңғарына дейінгі аралықты қазақ халқы Сарыарқа деп атайды. Еуразия
құрлығының орталығының орналасқан алып 2 000 км созылып жатқан шексіз дала.
Сарыарқа даласында әлемдегі ең үлкен көлдердің бірі - Балхаш (18 мың
км2 жуық) көлі орналасқан. Қазақтар оны Ақ теңіз деп атаған. Жартылай
тұщы, жартылай ащы көл жағалауында керемет климаттық жағдайда космонавтар
үшін реабилитациялық орталық орналасқан. Бұл аймақта әлемдегі бірінші
Байқоңыр ғарыш айлағы бар. Байқоңыр XX ғасыр керемет техникалық жетістігі.
Мұнда космос кемелері, старт алаңы, космонавтар тарихы мұражайына арнайы
турлар ұйымдастырады [12, 4 б.].
Орталық Қазақстанда кейбір археологиялық, этнографиялық орындар
сақталған. Соның бірі - Ұлытау. Бұл табиғат қасиетті жерінде үш жүздің
орталық мемлекет құрылуы бекітілген. Оған дәлел – Таңбалытас. Онда мыңдаған
тайпалар таңбасы қойылған. Аспан астындағы тарихи мұражайда көптеген
кенелер, мазар, үңгірлер бар. Ұлытаудың ең биік жері – 1 134 метр.
Көптеген курорт, емдеу орындары, емдік батпақтар, минералды сулармен
Көкшетау және Бурабай Ұлттық табиғи парктері әйгілі. Көкщетау қайыңды
ормандарында 80 астам көл бар. Ең терең көл- Щучье, Жеке- Батыр қыраты
етегінде орналасқан. Көкшетау орманды баурайында Оқ-Жетпес жартасы бой
көтереді және оның ең қиыр басы жатқан пілге ұқсайды. Дәл осы бөктерден
көгілдір шығанақ - Бурабай көлінің ортасында Жұмбақтас жартасы көз тартады.
Оның биіктігі 18 метр.
Дәл осы өлкедей біздің елде наным-сеніммен аңызға бай өлке жоқ шығар,
өйткені аттап басқан жерінің өзінше бір оқиға. Шомылу кезеңі шілдеден
басталады. Зеренді табиғи оазисі- демалыс пен шытырман оқиғалы туризм үшін
керемет орын.
Батыс Қазақстанда Каспий теңізі бассейнде Еуропа мен Азия қиылысады.
Қарақия ойпаты (-132 метр) Синайдағы Өлі теңізден кейінгі әлемдегі ең
төмен жер. Орта ғасырда қазіргі Манғышлақ қаласы Ұлы Жібек Жолы өткен. Көне
жолдар бойымен керуен сарайлар, Сарташ, Алта, Шерқала, Кетік қалашықтары
сақталған [13, 7 б.].
Бұл өлке тариғи – архитектуралық ескерткіштер: Бекет – ата, Шақпақ –
ата, жерасты мешіттері, Есет – батыр мемориалды кешені сақталған. Тек
некропольдердің өзі 600 жуық әртүрлі сапарлар түйе керуені жолымен
Александров үңгірлері, тариғи орындарымен автожүріс ұйымдастырылады.
2 Туристік бизнестегі сапалық менеджмент жүйесін талдау
2.1 Туристік өнім сапасын құрастыратын, қызмет тиімділігіне әсер ететін
факторлардың сипаттары
Алматы қаласы туризм департаменті туралы.
Туризм департаменті (әрі қарай мәтін бойынша Департамент) Алматы
қаласы Әкімінің 1999 жылғы 24 маусымдағы 564 шешімімен туризм саласындағы
мемлекеттік басқаруды жүзеге асыру мақсатында мемлекеттік мекеме үлгісі
ретінде құрылды. Алматы қаласының Туризм департаментінің мекен жайы Алматы
қаласы Республика алаңы 4. Қазіргі таңда бұл департамент басқаша аталады:
Алматы қаласының Кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменті туризм бөлімі.
Туризм экспорты және импортымен айналысатын екі негізгі кәсіпорындар
бар, олар: туроператорлар және туристік агенттіктер, мемлекеттің құзырлы
органдарымен берілген лицензия негізінде қызмет атқарады. Олар туристік
қызметті өндіруші мен тұтынушышың арасындағы әрекетін байланыстырушы болып
табылады.
Ал мемлекеттің құзырлы органдарының бірі болып Алматы қаласы Әкімінің
жанындағы кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменті туризм бөлімі табылады.
Бұл департамент лицензия берумен ғана шектелмейді, сонымен қоса Алматы
қаласындағы барлық туристік ұйымдардың қызметін бақылап, олардың жылдық
есеп берулерін қабылдайтын және туристік ұйымдармен тікелей байланыста
болатын мемлекеттік мекеме.
Туризм департаментінің жалпы ережелері.
Туризм департаменті Алматы қаласы Әкімінің 1999 жылғы 24 маусымдағы
564 шешімімен құрылды.
Департамент өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясын және
заңдарын, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарын, Қаулыларын және
Өкімдерін, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Шешімдерін, Алматы қаласы
Әкімінің шешімдерін және осы Ережені басшылыққа алады[14, 3 б.].
Департамент Алматы қаласының аумағында туристік қызметке басшылық етуді
жүзеге асырады. Департамент заңды тұлға болып табылады, оның мемлекеттік
тілде атауы жазылған мөрі және дөңгелек мөрі, белгіленген үлгідегі
бланкілері, сондай-ақ заңдарға сәйкес банкілерде есептері бар.
Департамент өз құзыретіндегі мәселелер бойынша заңдарда белгіленген
тәртіпке сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz