Ежелгі Грекия мен Рим мәдениеті туралы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Кіріспе 5
Ежелгі Грекия мәдениеті 5
Гомер дәуірінің мәдениеті (б.з.д. XI—VIII ғасырлар) 8
Архаикалық кезеңдегі Грек мәдениеті (б.з.д. VІІІ-VІ г.) 10
Грек классикасы мәдениеті (б.з.д. V — IV ғасырлар) 15
Тоқырау кезеңіндегі Грекия мәдениеті (б.з.д. 399-322 жылдар) 18
Эллинизм дәуірінің мәдениеті (б.з.д. IV ғ. аяғы — б.з. I ғ.) 20
Ежелгі Римнің мәдениеті 22
Республика дәуіріндегі Римнің мәдениеті (б.з.д. ІУ-І ғасырлар) 23
Империя дәуіріндегі Римнің мәдениеті (I—IV гасырлар) 26
Қорытынды 31

Кіріспе

Мифологиялық грек мәдениетінің ең негізгі ерекшелігі – оның синкреттік
тұтастығы (әлі ажырамаған бірлік). Бұл мифологиялық санада субъект пен
объект, ұғым мен бейне, адам мен табиғат бөлінбеген, олардың арасында
үйлесімділік бар (грек филисофиясында ол макрокосм мен микрокосмостың
гармониялық тұтастығы идеясы болып қалыптасты).
Грек мифологиясының тағы бір өзіндік көрінісі, ондағы табиғатты құдай
деңгейіне көтеріп, оларды адамға жақындатуымен байланысты болды.
Жағрапия немесе медицина, сәулет өнері немесе театр және басқа да
гректер мүрі таймас із қалдырған мәдениет саласын таба алмаймыз. Гректер
мифологиясы тек өнер мен әдебиет емес, белгілі дәрежеде грек грек ғылымы
үшін де құнарлы топырақ болды.
Ежелгі Грекия тәріздес көне Рим де Еуропа тарихында да, әлемдік
мәдениетте де шешуші роль атқарды. Римнен Еуропаға өткен көптеген түбегейлі
рухани ұғымдар мен қоғамдық тұрмыс нормалары, дәстүрлі құндылықтар,
әлеуметтік-психологиялық стереотиптер мың жарым жылдан аса уақыт бойы, XIX
ғасырға дейін еуропалық мәдениеттің негізі мен арсеналы, тілі мен формасын
құрады.
Рим мәдениетінің гүлденуі Рим полисінің дағдарысқа ұшырауы мен
монархияның туу уақытына сай келді. Б.э.д. II ғасыр қарсаңында Италия,
Грекия, Египет, Сирия, Британия, Испания т.б. ежелгі әлемді түгел дерлік өз
қол астына жұмылдырған Рим, әр алуан мәдениеттердің жиынтығына айналды.

Ежелгі Грекия мәдениеті

Антик дүниесінің өнері деп аталатын ежелгі Грекия мен Рим мәдениетінің
әлемдік өркениетте алатын орны ерекше. Антик — (көне, ежелгі) деген ұғым.
Қайта өрлеу дәуірінде дүниеге келген, бұл терминді итальян ойшыл-
гуманистері грек-рим мәдениетіне байланысты қолданған. Бұл атаудың түп-
төркіні ежелгі, көне, қадым заман мағынасын беретін антиквус деген
латын сөзінен шыққан. Көне мемлекетгердің мол, мәдени мұрасы Еуропаның
барлық халықтары өнерінің, көркем әдебиетінің, философиясының, театрының
және т.б. дамуына, саяси және құқықтық көзқарастарының қалыптасуына елеулі
ықпал жасады. Өмір шындығын нақты бейнелеп, көркемділік пен қарапайымдылық,
шьшшыддық пен шеберлік қасиеттерімен белгілі болған грек және рим
сәулетшілерінің, мүсіншілерінің және кескіндемешілерінің даңқты мәдени
туындылары — көне заман тарихы туралы ұғымымызды кеңейтіп қана қоймай,
мәдениеттің асқақ үлгісі ретінде күні бүгінге дейін өз мәнін жоймай отыр.
Көне, қадым заман мәдениетінің негізін қалаушылар ежелгі гректер
екендігін ешкім жоққа шығара алмайды. Олар өздерін Эллиндер, ал өз
елдерін Эллада деп атаған. Антик дүниесінің мәдениеті біздің заманымыздан
бүрынғы бір мың жылдықтың алғашқы ғасырларында қалыптаса бастаған. Оның он
бес ғасырдай уақытын қамтитын ұзақ ғұмыры біздің заманымыздың V-ғ-да Рим
империясының құлауымен аяқталды.
Мәдениет тарихының қай кезеңін алсақ та, ол өзінің баға жетпес мәдени
құндылықтарымен ерекшеленеді. Сондықтан да болар, ғалымдар көне мәдениеттің
ішінде, әсіресе, грек мәдениетіне ерекше мән береді, өйткені ежелгі
Грекияның әдебиеті, өнері, философиясы және т.б. ғасырлар бойы Еуропаның
барлық елдерінің ақындарына, мүсіншілеріне, суретшілеріне, жазушыларына,
композиторларына сарқылмас шалқар шабыт берді. Шындығын айтсақ, біздің
дүниежүзілік мәдениетпен таныстығымыздың өзі де гректердің таңқаларлық
мәдени қазынасы мен ұшқыр ақыл-ой иелерімен танысудан басталады. Мұндай
ақыл-ой даналығы рухани және саяси-әлеуметтік өмірдің барлық салаларында —
поэзияда, саясатта, ғылымда, құқықта, кескіндеме, сәулет, мүсін және т.б.
өнер салаларында кеңінен көрініс тапты. Көне мәдениеттің жарқын беттері
Эсхил, Софокл, Еврипид, Геродот, Фукидид, Демокрит, Платон, Аристотель
сияқты ұлылар есімімен тығыз байланысты болды.
Грекияның көне мәдениетінің тамыры тереңде жатыр, өйткені, оның
бастауында б.з.д. III—II мыңжылдықтарда Грекия жері мен Эгей теңізі
аралдарын мекендеген тайпалардың өркениеті жатыр. Эгей өркениеті
мәдениеттің қайнар бұлағы болды, міне сондықтан да грек халқының ежелгі
мәдениетінің ең ерте шағы Эгей өнерімен сабақтас. Б.з.д. ІІ-мыңжылдықта
Эгей мәдениетінің аса маңызды орталықтары Крит аралы мен Пелопоннес
түбегіндегі Микены болғандықтан да Эгей өркениетін Крит-Микены мәдениеті
деп атайтын болған. Грек аңыздарына қарағанда Крит — ұлы жебеуші, найзағай
тәңірі Зевстің туған жері. Аңыз бойынша гректердің ең басты құдайы Зевс
бұқа бейнесіне еніп, Финикия патшайымы, асқан сұлу Еуропаны алып келеді, ал
одан аралдың болашақ билеушісі Минос туған. Атақты Геракл өз ерліктерінің
бірін дәл осы Крит аралында жасаған, құтырған бұқаға бас үйреткен. Гомер де
өз дастандарында бұл арал қалаларының бай екендігін мадақтай көрсетеді. Ал
шындыққа белгісіз кейбір аңыздарда Зевс пен Еуропаның баласы Минос ел
билеуші патшалардың ішіндегі ең әділеттісі болыпты-мыс дейтін деректер бар.
Алайда Критті осындай есімді патша тек мифологиялық шығармаларда ғана емес,
грек тарихшыларының еңбектерінде кездесетінін естен шығаруға тағы да
болмайды. Крит жайында египеттік текстерде де кейбір деректер ара-түра
кездесіп қалады.
Бұл мәдениеттің ашылуы — археологияның ең ғажайып жетістіктерінің бірі
болды. Криттегі археологиялық қазба жұмыстары Оксфорд музейінің сақтаушысы
Артур Джон Эванстың басшылығымен 1900 жылы басталды. Осы жұмысқа бүкіл
өмірін арнаған атақты ғалым кейіннен Крит өркениетін ашудағы орасан зор
ғылыми еңбегі үшін Құрметті сэр атағын алды. Ең бастысы — Эванс өзінің
Минос мәдениеті (Минос патшаның құрметіне солай атаған) деп аталатын төрт
томдық еңбегін жарыққа шығарды. Ол Минос мәдениетін үш кезеңге бөлді:
• І-ші кезең — ерте Минос кезеңі б.з.д. III мыңжылдық;
• ІІ-ші кезең — орта Минос кезеңі б.з.д. II мыңжылдықтың бірінші
жартысы;
• ІІІ-ші кезең — кейінгі Минос кезеңі б.з.д. ІІ-мыңжылдықтың екінші
жартысы. Археологиялық жазба жұмыстары барысында ғалым Кностан (аралдың
орталық бөлігі) ең алғашқы Крит сарайларының бірін тауып, оны аты аңызға
айналған Крит патшасы Миностың құрметіне Минос сарайы деп атаған. Крит
мәдениетінің мазмұны мен стиліне тоқталмас бұрын, бұл мәдениеттің өзіне тән
ерекшеліктерін қысқаша атап өтелік. Көне замандағы басқа да мемлекеттердегі
сияқты Критте де құрылыс өнері кең етек алған. Бірақ, бұл жердегі өнердің
негізінен сарайлық сипатта болғандығы аңғарылады, яғни күйреген ескі
сарайлардың орнына олардан да зәулім, әрі айбынды сарайлар салынып отырды.
Жоғарыда айтылған, Крит сәулет өнерінің ең атақты ескерткіші болып
саналатын Кносс сарайы өзінің әсемдігімен, айналадағы пейзаж
үйлесімділігімен ерекшеленеді. Сарайда салтанат залдары, ғибадатхана мен
патшаның сәулетті үйлері, діни рәсімдерге арналған бөлмелер мен бассейндер,
діни табыну салтына негізделіп театр ойындарын өткізетін алаңдармен қатар
сарайда жұмыс істейтін қолөнершілер мен суретшілердің шеберханалары рет-
ретімен орналасқан. Сарайдың залдарын арқалықты тасқа тіреген ағаш
колонналар сүйеп тұр. Сарайдың салтанат бөлмелерінің қабырғалары
суреттермен безендірілген. Солардың ішіндегі сый әкеле жатқан жігіттер мен
қыздардың ұланғайыр шеруін бейнелейтін көріністің әсерлігін тілмен суреттеп
жеткізуге болмайды. Табиғи қалпында салынған 500-ден астам адамның суреті
екі қатар етіп орналастырылған. Ғалымдардың пікірінше бұл көріністе Крит
патшалығына қарайтын аймақтар мен аралдардан келген салық төлеушілер
бейнеленсе керек.
Суреттердің сюжеті де сан-алуан болып келеді. Оларда театр ойын-
сауықтары, діни мерекелер, бақтардағы қыз-жігіттердің думанды ойындары және
т.б. көріністер тамаша көрсетілген. Археологтар Париж аруы деп атанған
сұлу келіншектің кескіні бүгінгі күнге дейін жап-жақсы сақталған. Сонау
заманда өмірге келген бұл мәдени ескерткіштерге осындай атақтың берілуі
тегіннен-тегін емес сияқты.
Крит кескіндемесінің тағы бір тандаулы туындыларының бірі — жігіттер
мен қыздардың сүйікті сауығы — бұқамен ойынды көрсететін Кносс сарайындағы
фреска. Қыздардың бірі әбден долданған бұқаны мүйізінен ұстай алған сәтте
жігіт бұқаның үстінен секіріп барады. Асқан жүректілік пен ептілікті қажет
ететін бұл қауіпті ойын, біздің ойымызша сол кездегі қалыптасқан діни
салт-дәстүрлерге байланысты болуы керек, өйткені кез-келген адам бұл ойынға
қатыса алмауы әбден мүмкін. Шындығында да, ғалымдардың пікірінше,
бұқалармен ойнау табиғаттың қатал күшін бейнелейтін құдай-бұқаға табынуға
тікелей байланысты көрінеді.
Критте патша өкіметінің ерекше түрі — теократия қалыптасты, яғни
биліктің барлық түрлері бір адамның қолына шоғырланды. Патша сарайы әрі
әкімшілік, әрі діни, әрі шаруашылық орталығы болды. Крит патшалары өз
сарайларында сән-салтанатпен емін-еркін өмір сүрді. Патшалар мен ақсүйектер
егіншіліктен, саудадан және қарақшылық шабуылдан түскен барлық олжаларын
бағалы заттарға айналдырып, алтыннан, піл сүйегінен жасалған асыл
бұйымдарды жинай беретін болған. Демек, мұндай ағыл-тегіл байлық — шат-
шадыман өмірдің бір көрінісі болса керек.
Крит тұрғындары теңізбен үнемі қарым-қатынаста болғандықтан ба,
әйтеуір, Крит суретшілерінен теңізге, ондағы әдемі де, құпия қозғалысқа,
теңіз толқындарының құбылмалы бояуларына деген сүйіспеншілікті айқын
сезінеміз. Олай дейтініміз, теңіздер тереңі дүниесінен алынған әуендер —
ыршып түскен балықтардың, дельфиндердің, аквариумдегі балықтардың суреттері
өте табиғи, әрі тартымды болып келеді.
Крит дәуірі мәдениетінің ең гүлденген кезеңі б.з.б. XVI ғ. мен XV ғ-ң
бірінші жартысы. Өкінішке орай, аралда болған жер сілкінісі ме, әлде
жанартау атқылады ма, әйтеуір Крит патшалығы б.з.б. XV ғ-ң аяғында күйреді.
Кейбір зерттеушілер Крит сыртқы жаулардың, солардың ішінде ахейлік
гректердің соғысынан күйреді деген пікір айтады.
Тарихтың атасы Геродоттың деректеріне сенетін болсақ, Крит патшасы
Минос грек болмаған, алайда екінші атақты тарихшы Фукидид оны грек деп
санайды. Криттіктердің тегі жөнінде де ғылымдар арасында алуан түрлі пікір
бар. Қалай болғанда да криттіктердің гректермен қандас туыстықта болған-
болмағанына қарамастан Крит кезеңі мәдениеті грек өркениетінің, демек
еуропалық өркениеттің алтын бесігі болды деп толық сеніммен айта аламыз.
Крит дәуірінен кейін грек өркениеті — материктік Грекияға ауысты. Ол
микендік (немесе ахейлік) мәдениет болатын. Алғашқыда Микены мәдениеті
Минос мәдениетінің ықпалында дамыды деуге болаіъш. Киім үлгілерінен бастап
көптеген құдайларына дейін бірдей. Бірақ, кейіннен Микены мәдениетінің
өзіндік бет-бейнесі айқындалып, жаңа даму жолына түсті. Осы орайда, мәдени
ұқсастықтардан болу керек, қола дәуірінде Эгей теңізі бассейнінде
қалыптасқан Криттік — микенылық мәдениетті Эгей өнері деп атанған.
Қазіргі заманғы көптеген ғалымдардың пікірінше, Шығыс Жерорта теңізі өнерін
гректер келместен бұрын түрлі тілде сөйлейтін талай халықтар мекендеген.
Тіпті, неолит дәуірінің өзінде (б.з.д. V—IV мыңжылдықтар) Балқан түбегін,
Кіші Азия жағалауы мен Эгей теңізі аралдарын эгейліктер деп аталатын ел
мекендеген. Ал сол эгейлік өнердің басты орталығы Крит болды да, ал одан
кейінгі кезеңде — Микены болды. Бір таңқаларлық, жағдай, Микены Криттік
сарайларға дейін-ақ аршылып алынған екен, сондықтан да эгейлік мәдениет
дүниесін бірінші ашқан адам — неміс Генрих Шлиман (1822—1890) болды. Көп
уақытқа дейін Гомердің Илиада мен Одиссея поэмаларындағы баяндалған
уақиғалар тарихи шындыққа жатпайтын ойдан шығарылған әдемі аңыздар деп
саналып келді. Бала кезінде әкесінен Гомер кейіпкерлері жайында естіп
білген Шлиман әкесіне: Троядан ештеңе қалмады дегенге мен ешуақытта да
сенбеймін. Қалай болғанда да мен оны табамын! — деп мәлімдеме жасады.
Шлиманның бұл мақсатына ғалымдар күмәнданып қана қоймай, оны келекеге
ұшыратты. Көптеген сәтсіздіктерден кейін, ол Эгей теңізінің азиялық
жағалауындағы Гиссарлық төбені, яғни Гомердің қасиетті Троясы тұрған
жерді қазып, мол олжаға кенелді.

Гомер дәуірінің мәдениеті (б.з.д. XI—VIII ғасырлар)

Ежелгі Грекия мәдениетінің келесі кезеңі ұлы Гомердің атымен — Гомер
кезеңі деп аталады. Олай деп аталатын себебі, бұл дәуір жайындағы басты
деректердің негізгі көзі — б.з.д. VIII ғ. Туған Илиада мен Одиссея
дасхандары. Соқыр жыршы Гомер, Платонныц айтуынша, бүкіл грек елінің
тәрбиешісі болды, өйткені, өзінің бүкіл тарихында ежелгі Эллин туындылары
осы дастандардан нәр алған. Шындығында да Гомер дастандарының құдіреттілігі
де осы бір үлы адамның дәуір тынысын терең сезінгендігінде болса керек.
Грек дастандарының ішінде, әсіресе Гомер эпосы халық аңыздарының негізінде
жүйелі түрде баяндалады. Жалпы грек поэзиясына халықтың қиялынан шыққан
бейиелерге жан-жақты қасиеттер мен белгілер берілгендіктен болар, оны
кейінгі заманда суретшілер мен мүсіншілер өз туындыларында кеңінен
пайдаланды. Ежелгі Элладаның ең ұлы мүсіншісі Фидийдің Илиаданы оқығанда,
адамдар мағаи екі есе үлкен көрінеді деген сөзінің астарында терең мағына
жатқан сияқты.
Гомерлік кезеңнің ІХ-УШ ғ-да рулық құрылыстың орнына біртіндеп таптық
қоғам қалыптаса бастады. Бай зираттардан табылған мол дүниелер де грек
дүниесінде әлеуметтік теңсіздіктің үстемдік еткендігін дәлелдейді. Жаңа
құлиеленушілік қарым-қатынастардың дүниеге келуіне байланысты — грек
мифологиясы да жүйелі түрде қалыптаса бастады. Грек халқы да өзін қоршаған
табиғаттың тылсым құбылыстарының құпиясын танып-білуге талпыныс жасады,
қауіп-қатерлермен өз мүмкіндігінше күресе білді. Бұл өмір үшін болатын
табаңды да, табысты күрес болатын. Олай болса күрес бар жерде өлім бар,
күрес бар жерде жеңіс бар деген өмірлік қағиданы ұмытпаған жөн сияқты.
Адам — бар дүниенің өлшемі деп грек философы Протогор тегіннен-тегін
айтпаған болар. Сондықтан да табиғаттың қатерлі күштерін жеңуде адамға тән
қасиеттің бәрі бар, бірақ адамнан да гөрі құдіретті құдайлар бейнелерінің
көптеп берілуі — грек мифологиясына тән қасиет болып саналады.
Ол бойынша: мына жарық дүниені тауы шыңын мекендеген мәңгілік
құдайлар билейді. Гректердің түсінігінде құдайлардың құдайы — Зевс бастаған
даналар тобы, олар әбден жетілген, керемет адамдар сияқты. Құдайлар
бейнесінің адамға жақындатылғаны соншалық, олардың бойынан тек адамға ғана
тән қасиеттерді молынан табуға болады. Грекия топырағында құдайлар мен
халық қаһармандары жайында талай тамаша хикаялар өмірге келді. Миф деп
аталатын халықтың ауызекі шығармашылығының осы бір түрінде, сонау көне
заман жөніндегі естеліктер мен ақындық қиялдың өзара ұштасып жатқандығын
аңғаруға болады.
Грек ақындары, философтары, тарихшылары, мүсіншілері мен суретшілері
Миф уақиғалары мен олардағы басты кейіпкерлерді өз шығармаларына арқау ете
отырып, заман ағымына және онда қалыптасқан көзқарастарға сәйкес жаңа
мазмұн, жаңа түр беріл отырды...
Гомер дәуірінен бізге келіп жеткен мәдени ескерткіштер онша көп емес.
Солардың ішіндегі біздің заманымызға келіп жеткен бағалы ескерткіштердің
қатарына геометриялық ою-өрнектермен әшекейленген құмыралар мен қоладан
жасалған мүсіндер жатады. Б.з.д. ІХ-VІІІ ғ. құмыраны өрнектеу өнерінің
дамуы нәтижесінде керамика бұйымдарын әшекейлеуде геометриялық стиль
қалыптасты. Геометриялық стиль керамикасының таңдаулы нұсқалары —- б.з.д.
VIII ғ. афиналық құмыралар. Құмыраларға салынған суреттердің көркемдігі,
композициясының үйлесімділігі бірден көзге түседі. Құмыралардағы суреттер
лак деп аталатын жылтыр қара бояумен салынған. Геометриялық стиль бойынша
салынған жан-жануарлар мен адамдардың пішіндері айшықты ою-өрнектердің
ырғағына үлкен шеберлікпен бағындырылған.
Археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде Диоклон зиратынан
табылған әртүрлі пішінді заттар (б.з.д. VIII ғ.) көңіл аударуға тұрарлық.
Бұл жерде табылған құмыралардың үлкендігі соншалық, олар адам бойынан да
биік етіп жасалған. Мұндай алып құмыралар жаназа салтына арналып жасалған
болу керек, өйткені олар ақсүйектердің молаларының басында ескерткіш
ретінде қойылған. Бұл ыдыстар ғажайып нақыштармен безендірілген. Онда шейіт
болғандарды жоқтау көріністері, өлікті жерлеу кезіндегі салттық билер,
жекпе-жек сайыстар мен күймелер жарысы және т.б. шынайы бейнеленген. Бұл
құмыралардың арасынан құрлық пен теңіздегі шайқастар оқиғаларын баяндайтын
тың сюжеттерді: ескекшілері көп зор кемелер бейнелерін де кездестіруге
болады.
Бұл кезеңнің мүсін өнеріне тән нәрсе — құдайларға сыйға тартуға арнайы
жасалынған қыш немесе қола мүсіншілер. Демек, б.з.д. I — мыңжылдықтың
алғашқы ғасырларында өнер саласында көркемдік кәсіп — керамика жетекші орын
алды. Қалай болғанда да гомерліктер жасаған өнер туындылары арқылы қауымдық
құрылыс мәдениетінен таптық қоғамға өту кезеңіндегі өмір шындығын
бейнелеудегі алғашқы талпыныстармен қатар, сол кездегі адамдардың
дүниетанымынан мағлұмат береді.
Гомер дәуірінде жазу болған жоқ, гректің жазба ескерткіштері негізінен
архаикалық кезеңде туындаған. Бірақ, алфавиттік жазудың алғашқы нышандары
осы кездің өзінде-ақ байқала бастаған.
Негізінен, Гомер дәуірінде мәдениет құлдырау, тоқырау кезеңін басынан
кешіргенімен де, дәл осы түста грек қоғамының дамуына, мәдениеттің
гүлденуіне қолайлы алғышарттар жасалғандығын естен шығармауымыз керек.

Архаикалық кезеңдегі Грек мәдениеті (б.з.д. VІІІ-VІ г.)

Грекия мәдениетінің архаикалық кезеңі б.з.д VIII— VI ғ. аралығын
қамтиды. (Архайос грек сөзі, көне үғымын білдіреді). Бұл кезең
гректердің Мрамор және Жерорта теңіздерінің жағалауларындағы жерлерді
меңгеру — ұлы отаршылдық кезеңі, бұл — құлиеленушілік құрылыстың кірігу
кезеңі, грек мемлекет-қалаларының өзара саяси-әлеуметтік күрес жағдайында
қалыптасу кезеңі, дәлірек айтқанда қилы-қилы қоғамдық-саяси оқиғаларға толы
түбегейлі терең өзгерістер кезеңі.
Дәуір басында-ақ, әсіресе материалдық мәдениет қаулап дами бастады.
Жолдар тартылып, көпірлер түрғызылды, қалаларда су құбырлары салынды, темір
қару-жарақтар кеңінен қолданыла бастады, металлургия мен құйма тәсілі одан
әрі жетіле түсті. Тұрмысқа қажетті бүйымдарды шығаруды ұлғайтудың арқасында
жалпы гректік рыноктар пайда болды, тұңғыш рет теңге сомдалып, сауда
айналымында кеңінен қолданыла бастады. Крит-Микены мәдениетінің күйреуі
нәтижесінде тығырыққа тірелген грек әлемі томаға-тұйықтықтан арылып, басқа
халықтармен байланыстарының арнасын кеңейте түсті. Шындығында да, гректер
көршілес жатқан халықтардан көп нәрселер үйренді. Мысалы, олар
мидиялықтардан теңге-ақшалар соғуды, финикиялықтардан — алфавиттік жазуды
(кейіннен оны жетілдірді) мұра етті. Қала тұрғындары арасынан шыққан
байыған құлиеленушілерді жаңа байлар деп атады. Ру басшыларының зорлық-
зомбылығына шыдамаған шаруалар қалаларға қарай ағыла бастады. Шаруалар
сияқты кедейленген әлеуметтік топтардан демос (халық) қалыптасты.
Демостың экономикалық және саяси жағынан билеп-төстеген ақсүйектерге қарсы
күресі бір толастамады. Осындай таптық тартыстардың өрлеуі, жердің
жетіспеуі және қала тұрғындарының шектен тыс көбеюі б.з.д. VIII—VI ғ-да
етек алған ұлы отаршылдықтың белең алуына тікелей себепкер болды.
Оңтүстік Франция мен Испанияда, Сицилия мен Апенин түбегі жағалауларында,
Ніл сағасы мен Қара теңіз жағалауында 150-дей грек қала-отарлары пайда
болды. Осы бір жағдайды ұлы Платон гректер Жерорта теңізі төңірегін
батпаққа жиналған бақадай қоршап алды деп тамаша бейнелеп айтқан.
Архаикалық дәуірде рулық құрылыстың түкпілікті ыдырауына байланысты
көне полис-құлиеленушілік күрылыстың саяси-әлеуметтік формасы — мемлекет
қалалар қалышаса бастады. Әр полюске қаланың өз жерімен қатар, оны қоршаған
егістік жерлер де кіретін болды. Қаланың дербестігі мен тәуелсіздігін еркін
азаматтар жасағы қамтамасыз етті. Олар мемлекеттік. полистік құрылыс
жағдайында халық жиналыстарына, сот процестеріне және мемлекеттік маңызы
бар істерді шешуге қатыса алатын болды. Мұндағы шаруашылықтың жүргізілуі
құлдық жүйенің мүдделеріне сай келді. Мемлекет-қалалардьщ орналасқан аумағы
әртүрлі болған. Мысалы: Афины мемлекет-қаласының көлемі 8400 шаршы км., ал
Спартаның көлемі — 2650 шаршы км. болды. Ғалымдардың пікірінше, Грекиядағы
мемлекет-қалалардың жалпы саны екі мыңға жуық болған. Солардың ішіндегі ең
ірілері — Афины, Спарта, Коринф, Аргос, Фивы және т.б. Саяси жағынан алып
қарағанда көптеген мемлекет-қалаларға ұсақталып бөлінген Грекия, дәл осы
архаикалық дәуірде басқа халықтармен қарым-қатынастар жасаудың нәтижесінде
елдің бірлігі туралы ойлана бастады, сондықтан да болар бүкіл грек әлемін
қамтитын Эллада, Эллиндер деген ұғымдар калыптасты. Жергілікті
діндердің бірігуінің нәтижесінде жалпы гректік құдайға табыну орындары —
ғибадатханалар полистер арасындағы басты экономикалық, саяси және мәдени
қарым-қатынастардың орталықтарына айнала бастайды.
Ежелгі Шығыс елдері сияқты, грек дінінде де политеизм тән болып
келеді. Грекияда басты құдай, құдайлардың әкесі Зевс болып есептеледі. Оның
әйелі Гера — аспан құдайы және неке қамқоршысы. Зевс өзінің ағайындары:
Посейдонға теңіздегі билікті, Аидқа жер асты патшалығын берді. Сұлулық пен
сүйіспеншілік күдайы Афродита мифтер бойынша теңіз толқынынан жаратылған,
ол римдік аңыздарда Венера деген атпен белгілі. Венера Медицейская, Венера
Таврическая, әсіресе Милос Венерасы және тағы да басқа әйгілі мүсіндер
Афродитаның даңқын бүкіл дүние жүзіне паш етті.
Ежелгі Грекияның басты құдайларының бірі — жануарлар әлемінің, ағаштар
мен өсімдіктер дүниесінің қамқоршысы Артемида. Әлемнің жеті кереметі больш
саналатын Артемңда ғибадатханасы — Артемиданың құрметіне тұрғызылған. Афина
данышпандық құдайы, оның шапағатының арқасында адамдар ғылымға ұмтылған,
қолөнермен айналысқан, әйелдерді тоқыма ісіне үйреткен. Гелиос — күн
құдайы, Ника (Виктория) — жеңіс құдайы, Арес — соғыс құдайы, Дионис — шарап
құдайы, Гермес — сауда-саттық құдайы және т.б.
Грекияда құдайлар мен адамдардың некесінен пайда болған батырлар да
ерекше құрметке бөлінген. Әсіресе 12 рет ерлік жасаған Гераклдың мерейі
үстем болды. Геракл (Геркулес) — ежелгі грек жұртында аты аңызға айналған
нағыз халық батыры. Әкесі Зевс, анасы Алкмена, зайыбы — Амфитриона,
Гераклдың көзсіз ерліктері ғасырлар бойы жырланып келді. Бір таңқаларлығы
оның есімі Илиада мен Одиссея дастандары жазылмай түрған кездің өзінде-
ақ белгілі болған. Гераклдың образы өнер туындыларыңда да асқан шеберлікпен
берілген (мүсін өнерідде Дем алып түрған Геракл, әдебиет саласында Софокл
мен Еврипидтің шығармалары).
Құлиеленуші полистердің өсуі монументтік сәулет өнерінің дамуына,
Грекияның көптеген қалаларында салына бастаған храмдар (ғибадатханалар)
құрылысының етек алуына әкеліп соқты. Ғибадатханалар қалаларды одан әрі
көркейтіп, оның күш-қуатын көрсетті, храм салуда полистер арасында
бәсекелестік пайда болды. Сарайлық, криттік сәулет өнеріне қарағанда, бұл
дәуірдің сәулет өнері храмдық болып келеді. Бірақ, діни рәсімдер арнайы
құрбандық орындарында, далада өткізілгендіктен храмдарға құдайға құлшылық
ету үшін емес, тек құдай мүсіндері тұратын орын ретінде ғана пайдаланылатын
болған, яғни храмдар — шеберлер қолынан шыққан асқақ мүсіндердің мекені
болды. Архаика кезеңінің ең биік храмдарының бірі — Коринфтегі Аполлон
храмы (б.з.д. VI э.-ң екінші жартысы). Бұл храм — өзінің сәулеті жағынан
қас бетінде алты колоннасы, ұзына бойында он бес колоннасы бар таңғажайып
құрылыс. Құм қайран тастан қашалған колонналардың ұшы жіңішкере береді,
олар әдемі жұқа сылақпен әдемі етіп сырланған. Немістің ұлы ақыны Гете
сәулет өнерін үнсіз музыка деп бағаласа, сол бір үндестіктің ажырамас
бөлшегі болып табылатын грек колоннасы — таңғажайып таза үнді, жан
тебірентерлік дауыстарға толы симфония сияқты. Олай болатын себебі, грек
сәулет өнерінде колоннаның рөлі зор болды, олар храмның сырт келбетін одан
әрі әсерлендіріп, айқындай түсетін. Колонналар көлеңкесінен саудагерлер мен
ақша ұстайтын адамдар сая табатын, жауыннан немесе ыстықтан бой тасалайтын
орын ғана емес, саяси айтыстар қызып жататын грек қаласының бүкіл тіршілігі
осы колонналар аясында өтетін еді. Демек, орнықты да, әсем етіп салынған
грек колонналары заман талабына сай өз міндеттерін толық атқара білді.
Грекияда мүсін өнері сәулет өнерімен біте қайнасып дамыды, яғни мүсін
өнері сәулет өнерін туғызды, ал сәулет өнері өз кезегінде мүсін өнерін
жасады. Бүгінгі заманымызға дейін өзіндік ерекшеліктерін, сыр-сипатын
сақтап келген өнердің құнды ескерткіштерінің көшпілігі дәл осы кезеңде
жасалды. V ғ. ортасында Афиныда жұмыс істеген ұлы мүсінші Мирон бейнелеу
өнерінің дамуына орасан зор әсер еткен таңғажайып мүсіндер жасады. Олардың
қатарына қоладан құйылған құдайлардың мүсіндері, атлеттер мен жануарлар
бейнелері және т.б. жатады. Болашақ ұрпаққа римдік бірнеше мәрмәр көшірме
арқылы жеткен Диск лақтырушы деген мүсінді алып қарастырып көрейікші.
Диск лақтырушы қолындағы ауыр дискіні кейін сермеп, енді ғана лақтырайын
деп түрған сәтінде бейнеленген. Оның бұлшық еттері шиыршық атқан, денесі
доғадай иілген, бірақ еңі өте сабырлы, барлық ықыласын, ынта-жігерін тек
жеңіске арнаған. Балғын жастың ерік-күші мен қайраты сомдалып берілген.
Сайып келгенде, шоқтығы биік бұл туындысында Мирон өз күшіне сенімді арынды
атлеттің, өз елінің ержүрек, дьне бітімі мінсіз азаматтың асқақ бейнесін
жасаған. Жалпы грек халқының ой-санасында атлеттің дәл осындай сұлулық
мұраттарын, қайраты мен қаһармандық бейнелерін өмірдің өзі қалыптастырды.
Бұл жағдай құдайлармен қатар адамдарды да бейнелейтін алып жалаңаш жігіттер
мүсіндерінен кең көрініс тапты: олар куростар (жігіт, бозбала деген
мағынаны білдіреді) деп аталды. Ойымыз дәлелді болу үшін архаикалық өнердің
ең көне ескерткіштерінің қатарынан орын алатын — б.з.д. VII—V ғасырлар
шамасында тарғыл мәрмәрдан жасалған куростың (бозбаланың) үш метрлік алып
мүсінін алып карастырайықшы. Жалаңаш пішінді қашағанда мүсінші атлеттік
мықты денеге тән белгілерді — жігіттің кең иығы мен қышпа белін әсерлі етіп
көрсетуге баса назар аударған. Аяқтары алып бағана тәріздес, тізесі мен
тобықтары тырысып тұр, бұлшық еттері білеуленген, езуінен астарлы күлкінің
табы байқалады. Бұл мүсін — әміршіні дәріптеу үшін емес, еркін адам
құдіретін, оның бойындағы ізгілік қасиеттерді мадақтау үшін жасалғандықтан,
бұл түлғалар грек мәдениетінің гуманистік мұраттарымен үндеседі деп толық
сеніммен айта аламыз.
V ғ. ортасына қарай Афины қаласы бүкіл грек елінің ең ірі мәдеии
орталығына айналды. Елдің түкпір-түкпірінен жиналған дарынды мүсіншілер,
шеберлер мен құрылыс мамандары астананың сол кездегі сәулет және мүсін
өнерінің тамаша үлгісіне айналуына зор үлес қосты. 200 мыңнан астам халқы
бар Афины сол дәуір тұрғысынан алып қарағанда 10 мыңнан астам үйі бар үлкен
қала болып саналатын. Өнер саласындағы кереметтердің кереге көтеруі Афины
қаласының акрополі Перикл мен оның жан досы Фидийдің есімдерімен тығыз
байла-нысты болды.
Периклдің қолында шексіз билік болғанымен, ол оны асыра пайдаланған
жоқ. Ол бар күш-жігерін Афиныны көркейтуге жұмсады, өнер атаулыны қанатының
астына алып, қалаға таңдаулы өнер шеберлерін топтастырды. Вольтер Афинының
ұлы мәдени дәуірін Перикл ғасыры деп тегіннен-тегін айтпаса керек. Перикл
ең алдымен парсылар талқандаған Афины Акрополін қайтадан жаңа рухта қалпына
келтіруді қолға алды. Ежелгі Русьте Кремль қандай орын алса, Элладада
Акрополь де сондай жоғары бағаланатын. Ол храмдар мен басқа қоғам-дық
мекемелерді қабырғаларының аясына алған, соғыс кезінде халықтың бас
сауғалар орнына айналған қала қамалы болатын. Афины акрополі — ізгілік пен
сұлулық нұрына бөленген адам-ның шығармашылық еркі мен бізді қоршаған
табиғат дүниесінде жүйелі тәртіп орнататын адамның ақыл-ойының жемісі,
ендеше ол еркіндік рухына толы таңғажайып өнер ескерткіші болып саналады.
Афинының сәулет өнерінің дамуына зор үлес қосқан ұлы ойшыл Фидий болды. Ол
Афиныда туып өскен, шамамен 500 ж. туып, 430 ж. қайтыс болған. Афины
акрополі Фидийдің туындысы екендігін ескерсек, оның сәулет өнеріне қосқан
үлесінің қандай болғандығын анықтап жатудың қажеттілігі болмайтын сияқты.
Үлы мүсінші қиялының ұшқырлығы Перфеон сарайындағы биіктігі 12 метрлік
Афина мүсінін жасаған кезде айқын аңғарылады. Алтынмен қапталған піл
сүйегін соншалықты шеберлікпен қиюластырып, осындай биік те, дара тұлғаның
өзіндік көркемдік шешіммен жасалынуы суретшіге оңайға да түспеген сияқты.
Өйткені, Зевстің сүйікті қызы Афина нұрлы аспанның қыз құдайы. Ол әкесімен
бірге күн күркіретіп, найзағай ойнатады, сонымен бірге жылу мен жарық та
береді. Диханшылықтың, әрі асқан кемеңгерліктің, мөлдір парасаттың, ақыл-
ойдың, ғылым мен өнердің құдайы. Міне, осындай қасиетті қыз құдайдың
бейнесін жасау ұлы Фңдийдің үлесіне тиді және ол бұл міндетті асқан
шеберлікпен жүзеге асыра білді.
Шындығында да ежелгі грек жұртының мүсіншілері әрі сұлу, әрі сымбатты
рухани жан дүниесі бай кейшкерлерді асқан шеберлікпен бейнелей білген.
Сондай ғаламат туындылардың бірі — Милос Венерасы. Адамзат баласының сан
мың ұрпағын осы уақытқа дейін таң қалдырып, небір асқан ақыл-ой иелерін бас
идірген осы бір таңғажайып ескерткіштің авторы — Кіші Азиялық мүсінші
Агесандр. 1820 ж. Жерорта теңізінің бір аралынан табылған бұл бейне қазір
Парижде, Лувр музейінде сақтаулы. Шебер мүсінші Агесандрдың қолынан шыққан
махаббат құдайы Венераның бейнесі өзінің құдіреттілігімен таң қалдырады.
Өкінішке орай, сан ғасыр бойы ғұмыр кешкен бұл сұлу мүсін бізге жолдарын
жоғалтып жеткен еді. Луврға Венера сұлу келеді дегенді естігенде төсек
тартып жатқан ұлы ақын Гейне музейге қол арбамен жетіпті. Осынау сұлулық
падишасының бейнесін көрген уақытта адам танымастай шексіз бақытқа бөленіп,
көкірегі қарс айырыла Ах, мен неге сол мезет көз жұмып өліп кетпедім екен
деген екен. Сымбаттылықтың символы болған бұл ұлы мүсін талай ақындар мен
дастандардың арқауы болды
Антикалық сәулет өнерінің шыңы — ежелгі заманның өзінде-ақ дорийлік
стильдің ең тамаша ескерткіші деп танылған Парфенон сарайы еді. Ал осы
таңғажайьш ғимараттағы Фидий қолынан шыққан мүсіндер — сұлулықтың шынайы
қазынасы, адам рухының ең асқақ талпыныстарының шындық тұрғысынан
бейнеленуі. Фидийдің нақақтан жала жабылып, Афиныдан қуылуы оның —
кемеңгерлігі мен мәртебесіне ешбір нұқсан келтіре алмады. Басқаны былай
қойғанда, Антика керамикасының тұтас бір кезеңі Фидий есімімен аталады.
Грек халқының сәулетшілік өнері мен мүсін өнерінің гүлденген дәуіріне
грек сурет өнерінің гүлденуі тұспа-тұс келеді. Сурет өнері саласындағы
тамаша жаңалықтар дәл осы кезеңде ашылған. Солардың бірі — ғасырлар
арнасында жоғалып, тек екі мың жылдан кейін ғана, яғни Қайта өрлеу
кезеңінде ашылған сәулелі көлеңке өнері. Ежелгі авторлар бұл өнерді ең
алғашқы игерген Афины Аполлодоры деп санайды. Ол өз палитрасына
көмескілікті бірінші болып енгізгендіктен, Көлеңкені бейнелеуші деген
атақ алған. V-ғасырда сондай-ақ Паррасий мен Тиманфр сияқты суретшілер
драмалық көріністерді салып, адам бойындағы терең сезімдерді асқан
шеберлікпен бейнелей білген, мұның өзі грек өнерінің жаңа дәуірге көшуін
білдірді.
Бұл кезеңде әдебиет саласьшда да тамаша туындылар өмірге келді.
Солардың ішінде шоқтығы биік ақын Гесиод болды. Ол жазған Теогония
(құдайлардың шығу тегі жөнінде) және автордың өзінің өмір жолына арнаған
Еңбектер мен күндер атты дастандары — гректердің көңілінен шықты. Әдебиет
саласында басты орынға шыққан лирикалық поэзияның өкілдері адамның ішкі жан-
дүниесін жырлауға ерекше назар аударды. Бұл жаңа жанрдың көрнекті өкілдері
Архилог (б.з.д. VII ғ.-ны екінші жартысы), Солон (б.з.д. 635—559 ж.), Алкси
(б.з.д. VII ғ. аяғы мен VI ғ. бірінші жартысы), Анакреонт (б.з.д. 570—478
ж.) және т.б. Өзіндік сипаты бар архаикалық мәдениет дүниежүзілік
мәдениетте айрықша рөл атқарған Эллада тарихындағы жаңа кезеңге —
классикалық гүлдену дәуіріне даңғыл жол ашып берді.

Грек классикасы мәдениеті (б.з.д. V — IV ғасырлар)

Б.з.д. грек-парсы соғыстары (500—449 жылдар) ежелгі Грекияның
тарихындағы бетбұрыс кезең болды, өйткені дәл осы уақыттан бастап грек
мәдениетінің классикалық кезеңі басталды. Азаттық жолындағы күресте
парсылардың талқандалуы ежелгі Грекия мемлекет-қалаларының қоғамдық
құрылысының артықшылығын көрсетіп қана қоймай, азаматтық сананың артуына,
ең бастысы — классикалық құлдық қоғамның толық қалыптасуына, ал өз
кезеңінде полистік демократияның дамуының нәтижесінде экономикалық және
саяси өмірдің жан-анып, мәдениеттің гүлденуіне әкеліп соқты. Б.з.д. V ғ.
Афины, әсіресе Периклдің (б.з.д. 444—429 ж.) басшылығы кезінде аса ірі
мәдени орталыққа айналды. Афинының рухани өмірінде демократиялық құрылыстың
орнығуы — грек театрының гүлденуімен, трагедиялық және комедиялық
шығармалары дүниежүзілік әдебиеттің асыл қазынасына енген Эсхилдің,
Софоклдың, Еврипид пен Аристофанның шығармашылықтарымен тұспа-тұс келді.
Архаикалық дәуірде әдебиет саласында лирикалық жанр үстемдік етсе,
ендігі жерде трагедия мен комедия жанрлары бас-ты орынға шықты. Дәл
мағынасында трагедия деген сөз — ешкілер әні деген мағына береді. Ол —
ешкі терісін жамылып, әзіл-оспақтық сарында хормен өлең айтудан шыққан.
Афиныда Дионис құдайдың құрметіне байланысты жалпы мемлекеттік мейрамның
бекітілуі — трагедияның мерейін жоғарылата түсті. Мифологиялық
кейіпкерлерге толы грек трагедияларының басты мазмұны — халықтың өз теңдігі
мен әлеуметтік әділет жолындағы қаһармандық күресінің сан-саласына
арналған. Грек трагедиясының Гомер дастандары сияқты үлкен тәрбиелік мәні
болды. Сонымен бірге трагедиялық кейіпкерлер гректердің бойында
адамгершілік, парасат сезімдері, азаматтық биік этикалық асыл қасиеттерді
нығайгты. Трагедияда грек мәдениетінің катарсис (тазару) деп аталатын ұғымы
кеңінен көрініс тапты. Трагедия жанрының гүлденуі Эсхил, Софокл, Еврипмд
сияқты үш драматургтердің есімімен тығыз байланысты болды. Адамзат
мәселесі, адамның тағдыры, әділеттілік пен игілік және т.б. мәселелер осы
бір даналар назарында болды, бірақ олардың әрқайсысының өзіндіх ой-
толғамдарының, өзіндік көзқарастарының бар екендігі аңғарылып түрды.
Бұл трагедиялар грек театрларының басты қойылымдарына айналды. Жалпы
грек театры ойын-сауық отауы ғана емес, нағыз халықтың тәрбиешісіне
айналды, грек жүртының сана-сезімі мен өмірге деген көзқарастарын
қалыптастырды. Археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде аршылып алынған
грек және рим театрлары бүгінгі заманға дейін сақталынған. Б.з.д. IV
ғасырдың аяғынан бастап ағаштан жасалынған театрлардың орнын тастан
салынған театр басты. Мысалы, құрылысы бір ғасырға созылған, 17 мың адам
сиятындай етіп салынған атақты Дионис театры Афины тұрғындарының үлкен өнер
ордасына айналды. Театр қойылымдары — діни мейрамдардың бір саласы
болғандықтан, оған жүздеген-мыңдаған адамдар қатысатын. Көне заманда
драмалық шығармаларда ойнаған актерлерді өте жоғары бағалаған. Олардьщ
атақтыларының аты-жөндері мәрмәр тақтаға ойылып жазылып, Дионис театрына
қойылған, ал кейіннен мемлекеттік архивке тапсырылатын болған. Осының
нәтижесінде бізге 62 трагедия және 82 комедия жанрларында өнер көрсеткен
актерлердің аттары белгілі болып отыр.
Классикалық грек трагедиясының негізін қалаушы — ұлы Эсхил (б.з.д.
525—456 ж.) болды. Эсхилге дейін бүкіл кейіпкерлерді бір-ақ актер ойнайтын
болса, енді сахнаға екінші актер шығарылды, соның арқасында драмалық сахна
көріністері жандана түсті. Осы орайда, драмалык қойылымдарда маскалардың,
декорациялардың қолданылуы да Эсхилдің есімімен тығыз байланысты екендігін
айта кеткен жөн. Эсхил трагедияларында шындық, әділеттілік, діни-этикалық
мұра ұғымдары одан әрі айқындалып, азаматтардың рақымшылдығы мен
адамгершілігі, өз еліне деген сүйіспеншілігі басты орынға шықты. Мысалы,
Құрсаулы Прометей трагедиясының басты тақырыбы патриотизм мен рақымшылдық
болса, ал Орестей трилогиясында адам тағдыры кеңінен көрініс тапқан. Адам
тағдыры мәселесі грек трагедиясының дарынды өкілдерінің бірі Софоклдың
(б.з.д. 497—406 ж.) шығармашылығында өзінің заңды жалғасын тапты. Ол өз
шығармаларында еркіндікке толы азамат еркінің әділетсіз қатал тағдырға
қарсылығын тамаша суреттей білді. Софоклдың Эдип патша деп аталатын үлы
трагедиясының күні бүгінге дейін әлем сахналарынан түспеуі көп нәрсені
аңғартса керек.
Б.з.д. 480—406 ж. аралығында өмір сүрген Эврипид психологиялық
драманың негізін қалады. Оның Медея және Федра трагедиялары да адам
өліміне әкеліп соғатын шым-шытырық өмірлік уақиғаларға толы болып келеді.
Ежелгі Грекиядағы комедия жанрының тамаша өкілі — Аристофан (б.з.д.
445—385 жылдар шамасы) болды. Оның комедиялық туындыларында халықтың
күнделікті өмірі, тұрмыс-тіршілігі басты орын алды. Сондықтан да болар,
оның комедияларындағы кейіпкерлер әдетте халық атынан сөйлеп, халықты
қанап, алдап-арбаушыларды өткір сынға алады. Ұрылар сияқты қоғамға жат
элементтермен қатар, ақылы мен арын сатқан ел билеуші философтарды да
әжуаға ұшыратады. Оның Салт аттылар, Бейбітшілік, Лисистрата және
т.б. комедиялары саяси мазмұндағы шығармалар қатарына жатады. Аристофан
грек театрының халықтың дәстүрлеріне сүйене отырып театр сахналарында
мималарды (өмірдің күнделікті жағдайларын бейнелейтін шағын көріністер)
кеңінен пайдаланды. Дәл осы кезеңде пантомима жанрының туындауы комедия
жанрын одан түрлендіріп, оның халықтық сипатын айкындай түсті.
Б.з.д. V ғ. грек тарихнамасы қарқынды түрде дами бастады. Оған үлкен
үлес қосқан сонау көне заманның өзінде-ақ тарихтың атасы деген атақ-
даңққа ие болған Геродот (б.з.д. 484—430 ж.) болды. Оның тақырыбының
негізгі арқауы грек-парсы соғыстары болып табылатын Тарих атты еңбегі
баға жетпес тарихи мұралардың қатарынан орын алды. Көне заманның ұлы
тарихшыларының бірі — Фукидид (б.з.д. 460-400 ж.) өзінің Пелопоннесс
соғыстары атты еңбегінде алғаш рет ғылыми — шыншылдық әдісін кеңінен
қолданып, сол кезеңдегі тарихи уақиғалардың өзара байланыстарын ашу
арқасында, халықтың саяси білімінің артуына себепкер болды.
Б.з.д. У-ІУ ғ.-да жасалған сәулетшілердің, мүсіншілер мен
суретшілердің даңқты өнер туындылары кейінгі ғасырларда да үлгі-өнеге алуға
лайық болды, сондықтан да оларды классикалық мұра, яғни үлгі деп
есептейміз. V—IV ғ. өнер — грек классикалық өнері деген атақ алды. Б.з.д. V
ғ. сәулет өнері архаикалық кезеңнің белгілерін сақтағанымен, өзіндік жаңаша
түрге, жаңаша мазмұнға ие болды, колонналармен қоршалған ғимарат, периптер
типі дамып, жетілді. Дорлық ордер храмдары жетекші орын алып, олар бұрынғы
б.з.д. VI ғасырдағы аумақты жер бауырлаған храмдармен салыстырғанда зор
тұтастық пен жарастыққа ие болды. Б.з.д. V ғ-ң өнер шеберлерінің алдында
тұрған ұлы мәселелердің бірі — сәулет өнері мен мүсін өнері бір-бірімен
етене байланыста көрсету міндеті ойдағыдай шешілді. Қорыта келгенде,
классикалық дәуір өнерінің басты жеңісі, адамның архаика өнерінің
шарттылығынан құтылған тәуелсіз, табиғи қалпын бере білу шеберлігі болып
табылды.
Грекия тарихындағы ұзаққа созылған қанды соғыстар (тарихқа Пелопоннесс
соғысы — деген атпен кірген Афины теңіздер державасы мен Спарта бастаған
Пелопоннесс одағының өзара әскери қақтығыстары) Афинының жеңілісімен және
ол басқарған қалалар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.