Рухани мәдениеттiң элементтерi және құрамдас бөлiктерi
ЖОСПАР
Бірінші бөлім. Мәдениеттанудың бiлiм жүйесi және мәдениеттiң мәнi. 1
I. Мәдениеттану және оның бiлiм жүйесi 1
2. Мәдениет туралы түсiнiктiң тарихи дамуы 13
Екiншi бөлiм. Рухани мәдениеттiң элементтерi және құрамдас бөлiктерi
27
1. Қоғамның рухани элементтерi 31
2. Рухани мәдениеттiң құрылымдық сыңарлары 42
Бірінші бөлім. Мәдениеттанудың бiлiм жүйесi және мәдениеттiң мәнi.
I. Мәдениеттану және оның бiлiм жүйесi
Мәдениеттану XIX ғасырдың соңғы үшiншi ширегiнде өзiндiк пән ретiнде
гуманитерлық бөлiмдерде табиғат және мәдениет, әлеуметтiк және табиғилық,
жаратылыстық және мәдениеттiлiк сияқты қарама қайшылықтардың айқындалуы
қалыптасқан кезеңде п.б. Мәдениеттанудың бiлiм жүйесi, жалпы мәселелерi
философия тарихында, философия мәдениетiнде қашанда елеулi орын алып,
қарастырылып келедi. Мәдениеттi зерттеудiң бұл терең философиялық дәстүрi
басқа да гуманитарлық ғылымдар өкiлдерiнiң назарынан тыс қалған жоқ.
Мәдениеттануға осы уақытқа дейiн антропология, социология, психология,
тарих, тiл бiлiмi, семиотика сияқты әр-түрлi пәндер ғылымның әр тектiлiгiн
туындатып отыр.
Мәдениеттану – гуманитарлық пән, ешкiм де оған шүбә келтiре
қоймайды. Көпшiлiк жағдайда мәдениеттану гуманитарлық ғылымдардың негiз
ретiнде қарастырылып жүр. Дегенмен бiртұтас, бүрыңғай мәдениеттану теориясы
әзiрге толық қалыптасқан жоқ, сол себептен осы уақытқа дейiн мәдениет
туралы теория жеке концепциялар түрiнде, не сол мәдениеттану мамандарының
белгiлi бiр жүйеге ыңғайланып құрылымдары тұрғысында көрiнуде. Мұның өзi
мәдениеттану ғылымыеың елеулi ерекшелiгiн көрсетедi.
Әйтсе де, олар мәдениеттану бiлiмiн жетiлдiру бағыттарына келгенде,
жалпы негiзгi принциптердi ортақьаса жасауда. Бұл бағыттардың әрқайсысының
өзiндiк ерекшелiктерi, тиiмдiлiгi, өз пәнi, ыңғайлдылығы бар. Оларға 1995
жылдан бастап шыға бастаған қазақ және орыс тiлдерiндегi мәдениеттану
оқулықтарын да жатқызуға болады.
Бұгiнгi таңда мәдениеттану өзiнiң пәнi мен тәсiлiн анықтап, екi
аяғынан қаз тұру дәуiрiн басынан кешiруде. Оның әрi ғылыси теориялық
кәмелеике жеткен бейнесi толығынан көрiне қойған жоқ. ғазiргi iзденiстер
мәдениеттанудың философиямен тығыз байланыстылығының дәлелi және сол
философияның қамқорлық шеңберiнен босанып, өзiндiк қырынан бiлiмнiң жаңа
саласына айнала бастауының айғағы. Мәдениеттанудың өзiндiк ерекше бiлiмдер
жүйесi тұрғысынан көрсететiн дәлелдер аз емес. Оған мысал ретiнде қәзiргi
заман мәдениетiндегi құбылыстарды алуға болады:
Бiрiншiден, әлем өзiнiң 2000-шы жылдықтарында техника мен мәдениет
туындытатын орасаң зор әлеуметтiк өзгiеiстерге толық жаңалықтар қарсаңында
тұр. Микроэлектроника, есептеу техникасы және ақпарат индустриясы бүгiнгi
күнi дамудың орасан зор катализаторына айналды. Жалпы, технология бүкiл
қоғамдық өзгерiстердiң және қазiргi заманның даму күшiнiң маңызды факторы
болып отыр. Бұл құбылыстарға байланысты техника мен мәдениет арасын мына
мәселе туындайды: Техника жетiстiктерiнiң адамдар болмысына деген ықпалы
қандай және олар адам өмiрiне қандай өзгерiстер әкелуі мүмкiн? Ақпараттың
ақыры не болмақ? Мәдениет пен компьютерлендiру өркениеттiлiгiнiң арақатысы
қандай болмақ? Әрине бұл мәселелердi белгiлi бiр гуманитарлық пәндер
тұрғысынан қарастыру мүмкiн емес.
Екiншiден, дiни ренессанс – қазiргi мәдени жағдайлардың өте белгiлi
құбылысы.
Ренессанс (франц. тiлiнде – қайта өрлеу, қайта
туу). Италия
Және басқа европа елдерiндегi 15-16ғ.ғ
аралығындағы өнердiң
даму кезеңiн белгiлiеу үшiн Якоб Буркхард
енгiзген.
Әлем бүгiнгi күнi бұрын болып көрмеген, стихиялы түрде жүрiп
жатқан дiннiң қайта өрлеуiн басынан өткеруде.
Әрине XX ғасырдың соңында дiн мәселесi мәдениет өмiрiнде
соншалықты елеулi орын алады деп ешкiм де ойлаған жоқ. Қайта, өткен
ғасырдың ғалымдары, философтары дiни көзқараты арнайы сынға алуды
артықшылық деп санады. Өйткенi болмыстың бастапқы құпия көзiн ғылымның өзi-
ақ ашады деп тұжырымдады. Тiптен, өткен ғасырдың теологтарының өзi бiрнеше
онжылдықтарын кейiн шiркеу қызметкерлерiн дiннiң дағдарысы, құдайды
құрметтеудiң дәстүрлi түрлерiнiң апатқа ұшырауы және дiни сенiмнiң қайта
өрлеу мәселелерi ойландырады деп тұжырымдаған емес. Американдақ социолог
өзiнiң “2101 жылғы дiн” атты кiтабында, дiн болашақта өзiндiк рухани
“рухани туризмге” айналды дейдi. Болашақ оның ойынша Құдайдың жаңа бейнесiн
талап етедi.
Қәзiргi туындап жатқан дiни – рухани көзқарастарда Құдайдың
“табиғатына” байланысты көптеген қарама – қайшы концепциялар көп-ақ.
Концепция (лат. тiлiнде – қабылдау, ұғыну,
түсiну, түйсiк).
Белгiлi құбылыстар жайындағы көзқарас жүйесi,
бiрдеме
Негiзi пiкiр.
Әлемдiк денелердiң фундаменталдық идеялары да дiндердегi
ынтымақьастыққа қайшылық әкелуде. Жалпы, адам туралы, тарих туралы, ғарыш
туралы дәстүрлi түсiнiктер жiк – жiкке бөлiнуде. Олар әртүрлi мәдени-
философиялық образдарға немесе гуманитарлық және жаратылыстану ғылымдарына
негiзделген әлемнiң жаңа бiлiмдер жүйесiне айналып өзге мәнге ие болуы
мүмкiн.
Үшiншiден, адамзат мәдениетiнде, мәдениеттiң болмыстылығына
байланысты туындайтын мәселелер. Оларға мыналар жатады: Мәдениет феноменiн
қалай тануға болады? Өркениеттiлiк пен мәдениеттiң арасында қандай байланыс
бар?
Феномен(грек тiлiнде – келiп көрiнетiн,
құбылыс). Филосо-
фияда – санада болатын субьективтiк және
сезiм тәжiрибелерi
ұғынуға болатын құбылыс (феноменолизм).
Сирек, әдетте-
гiден тыс, төтенше құбылыс.
Мәдениет пен табиғаттың ара қатынасы қандай? Әлеуметтiк
өзгерiстер неден туындайды? Әрине бұл сұрақтар бiр жақты философиялық
паиымдаудың белгiлi бiр түрлерi арқаылы шешiмдерiн табу мүмкiн емес
екендiгiн қәзiргi ғылыми iзденiстер көрсетiп отыр.
Осы келтiрiлген үш жағдайдан туындайтын мәселелердiң түсiнiлуi,
танылуы: жеке ғылым, дiни сенiм, философия, не басқа да гуманитарлық
бiлiмдер негiзiнде мүмкiн емес екендiгi белгiлi. Олар қазiргi уақытта
әмбебап бiлiмдер арқылы жүргiзiлуде. Көпшiгiк жағдайда бұл әмбебап қасиет
мәдениеттану ғылымына тән. Бұл арада мәдеиеттанудың бастапқы мақсаты
мәдениеттiң тарихи дамуын және әлеуметтiк қызметiн зерттеу, ал нәтижесi –
мәдениет туралы жүелленген бiлiм.
Алайда, мәдениеттануды тек ғана бiлiмдер жүйесi тұрғысында
қарастыруға болмайды. Мәдениеттануда рационалды бiлiмдер жүйесiмен қатар,
рационалдықтан тысқары түсiну жүйесi бар, мұның екеуi де iштей үйлесiмдi
және екеуi бiрдей мәдениеттi ғылыми – гуманитарлық тұрғыда түсiнуде маңызды
роль атқарады. Түсiнудiң толықтығына сүйене отырып толығынан түсiну,
мәдениеттанудың ең жоғарғы жетiстiгi болып табылады.
Мұның өзi, өзге мәдениеттiң өмiр сүру әлемiне енуге, олармен
сұхбаттасу арқылы өз мәдениетiн тереңiрек ұғынуға мүмкiндiк бередi. Оның ең
бiр амал-тәсiлi мәдениеттанудағы түсiдiру мен түсiнудiң бiрлiгi. Рационалды
ұғыну жолы арқылы түсiне алатын, өзiнiң iшкi логикасы, өзiндiк мәнi бар
әрбiр мәдениет тiкелей нақты байланыссыз өмiр сүре алады. Мәдениеттанудың
да негiзгi мақсаты – мәдениеттердiң сұхбатын жүзеге асыру.
Жалпы шыға бастаған мәдениеттану оқулықтарында мәдениеттану ерекше
феноменге айналған мәдениет туралы бiлiмдердiң жиынтығы. Олай болса
мәдениеттану әр дәуiрде туындаған киелiлiктер мен рәмiздерлi тiзу жиынтығы
емес. Бұлай болған жағдайда ол, әлемдiк мәдениеттiң тарихымен ғана
шектелген болар едi.
Бiрiншiден, жағарыда айтып өткендей мәдениттану ерекше бiрегей
феноменге айналған мәдениет туралы бiлiмдердiң жиынтығы. Олай болса
мәдениеттану әр дәуiрде туындаған киелiлiктер мен рәмiздердi тiзу жиынтығы
емес. Бұлай болған жағдайда ол, әлемдiк мәдениеттiң тарихымен ғана
шектелген болар едi.
Екiншiден, мәдениеттану – мәдениет және оның мәнi туралы теория.
Оған өзiнiң ерекшелiктерi арқылы әрi әмбебап феномен ретiнде ғылыми түрде
қол жеткiзудiң обьектiсi. Шынтуаайтқа келсек, дүние жүзiнде өзiнiң
мәдениетiнiң бағытын жасамаған халық жоқ. Олай болса көптеген кiшiгiрiм
мәдениеттерден тұратын жалпы бiр бағыттағы жағдайдан – мәдени – тарихи
типтердiң бой көрсеткенiн аңғаруға болады. Ал, мәдениеттану сол жергiлiктi
көптеген мәдеиеттердiң арғы жағындпғы бәрiне ортақ жалпы даму жағдайдан
көрсетуге бағытталған.
Үшiншiден, мәдениетану – пәнаралық метатеория. Былайша айтқанда
адамдар мен халықтардың психологиясына терең бойлауды қамтамасыз ету арқылы
мәдениет тарих қимылының механизмi, адам болмысының асыл құпиясы,
шығармашылық жиынтаығының шымылдығын аша бастағандығын көрсетедi. Бұл
жағдайда идеологияда, саясатта немесе экамомика да емес, дәл алғанда
мәдениет ғана дүниенiң сырын ашуда эвристикалық құрал болып табылады.
Сонымен мәдениеттану пәнiн талқылау барысында мәдениет туралы
ғылымның әр тектi айырмашылығының маңыздылығын ескерген жөн. Мәдениеттануға
осы уақытқа дейiн антропология, тарих, социология, психология, педагогика,
тiл бiлiмi, семиотика сияқты пәндер әр түрлi жақтарынан өз үлестерiн қосып
келедi.
Семиотика (грек тiлiнде – белгi, нышан).
Мед. Аурудың бел-
гiлерi туралы ғылым. Табиғи және
жасанды тiлдердi таңба-
лар жүйесiн зерттейтiн ғылым.
Әрине, олар мәдениет және мәдени құбылыстарды әр тұрғыдан таниды.
Ал, мәдениеттану адамзат қоғамының әр кезеңiндегi мәдениетiн зерттейтiн
бiртұтас әр түрлi ғылымдар комплексiнiң белгiлеу жиынтығы. Нақты айтсақ
теориялық, түсiндiрме – сипаттау және көркемсөздi мазмұнға негiзделеген
бөлiмдерден құралатын мәдениеттану ғылымдарының жинақталған ерекше түрi.
Мысалы, мәденитетану мiдеттi түрде мәдениет археологиясына назар
аударады, оның шығу тегiн, даму кодын, мәдениет мұрагерлерiнiң тәсiлiн,
тұрақтылығын ашады. Яғни, мәдениеттiң сақталу, жаңару, оның мүлдем өзгеруi
арқылы өнер, философия, саясат, экономика салаларындағы жасалу түрлерiн
қамтиды. Сонымен қатар мәдениеттiң жетiстiктерiн саралап қана қоймай,
олардың құрылымын, iс – әрекеттiгiнiң түрiн, мәдентеиттiң бiртұтастығын
және сондай бiртұтастықты жасау жолдарындағы концептуациялық тауқiметтерiн
қою және шешу жатады.
Мәдениеттану адамдардың ерекше өмiр сүру тәсiлi тұрғысында өзiнiң
тарихи, мәдени – мұрагерлiк жағдаят ретiнде ашады. Оның пәнiне –
мәдениеттiң шығу тегi (генезисi) мiдеттi iсi, дамуы жатады, ал негiзгi
мақсатына – мәдениет генетикасын жасау, тарихи – мәдени барысып
түсiндiрiп ғана қоймай, сонымен қатар оларды болжау, ал болашақта оларды
басқару жатады.
Жалпы мәдениеттанудың ғылыми пән ретiндегi қалыптасуын, оның
ерекше бiлiмдер жүйесi ретiндегi түсiнiктер тұрғысынан қараған жөн. Әрине
мәдениеттанудың пәнiн, мақсатын, бағдарлмасын осылайша түсiну оның ғылыми
ауқымына әлеуметтiк шығармашылықтың басқа да өзгерiстерiн әр түрлi
ақпараттарды қамтуды қает етедi, бiрақ бұл синкретикалық бiлiмдер облысының
негiзгi зерттейтiн алаңы, тарих субьектiсiнiң қатардағы iс – әрекеттiң
образы, өмiр – салты, ой кескiнi болу керек. Бұл айтылғандар, бiлiмдер
жүйесi ретiнде мәдениет өрiстерiнiң өз-ара байланысын сипаттауға мүмкiндiк
бередi. Оған айғақ ретiнде бұрыннан және қазiргi уақытта қалыптасып келе
жатқан әлеуметтiк мәдениеттану, экологиялық мәдениет бiлiмдерiн келтiруге
болады. Сонымен, мәдениеттану - өзiне тән ерекше бiлiмдер жүйесi арқылы
сана – сезiммен мәдениеттi түсiну, ұғыну деген сөз. Мәдениеттану – адам
тұлғасына арнайы бағыталғыан мәдениет туралы ғылым.
Мәдениет өзiнiң iшкi шынайы болмысымен адам тұлғасына
бағытталғандықтан, оны өзiн - өзi танып бiлу немесе адамның рухани
өмiрбаяны деп есептейдi. Мәдениеттiң өмiр сүру шарты, ол бiр ұрпақтан
екiншi ұрпаққа сабақтастықпен берiлiп отырады. Сондықтан мәдениет өзiн -
өзi тарту мәселесiн алдыңғы орынға қояды. Яғни, мәдениеттану қабылдаудың,
принциптердiң, түсiнiктердiң жүйесi болып саналады да солар арқылы
мәдениеттiң трнасляциялау барысы iс жүзiнде асады. Бұл жүйе адам тұлғасының
өлшемi туралы мәдениетте қолданған тиiстi бiлiмдi, шеңберлiктi, тәжiрибенi
жария етудi қамтамасыз етедi.
Мәдениеттану, бұл мәденит ткралы ғылым, ал әлеуметтiк мәдениеттану
адамдардың мәдени қызығушылықтары мен қажеттiлiктерiн туындатып
қалыптастыруға ықпал жасайтын алғы шарттар мен факторларды қамтиды, олардың
мәдени құндылықтарды табыс етуге, сақтауға, көбейтуге ынталығының қарым
қатынасын зерттейдi. Әлеуметтiк мәдениеттану негiзгi мәдени – тарихи
типтердiң ерекшелiктерi мен қол жеткен табыстарын айқындай отырып, әртүрлi
қоғамның мәдени өмiрiн зерттесе, ал мәдениеттанудың мақсаты бiр нәрсенi
(бiлiмдi, тәжiрибенi т.б.) игеру немесе тарихи фактологияны жылнамалық
түрде түзу ғана емес және де адам тұлғасын, мәдениттiң субьектiсi ретiнде
жәй ғана өндiру емес, ұдайы өндiруге жол ашу. Адамның дүниеге келуi аз,
адам өзiнен өзi адам қылып дүниеге келтiру қажет. Сондықтан да,
мәдениеттанудағы – оқыту – рухани дүниеге келу деген принциптiң жалпы
азаматтық мәнінiң маңызы анықтан анық.
Мәдениеттанудың мiдетi, курстың моарльдық императивiн ой елегiнен
өткiзумен қатар құндылықтарды таңдап, өзiндiк ұстаған жолды
қалыптастырумен, өзiнiң тану қабiлетiн төселдiрумен байланысты.
Императив (лат. Тiлiнде – бұйрық, әмiршi,
жарлық). Филос.
Кесiмдi императив - этикада. Кантта – о
баста ақылға бе-
Рiлген, мәңгiлiк өзгермейтiн,
өнегелiктiң негiзiн құрайтын
Сөэсiз болатын моральдық жарлық.
Арнайы және гуманитарлық бiлiмдердi үйлестiре отырып, кәсiби этика
мен өнегелiктi тәрбиелеуде ықпалын тигiзiп қол ұшын беру және мәдени
символдарда, өнердегi бағытарда, музакада т.б. дүниелерде ептiлiк көрсетiп,
хабардар болу.
2. Мәдениеттанудың негiзгi көзқарастар жүйесiнiң дамуы
Мәдениеттанудың гуманитарлық бiлiмдердiң ерекше саласы ретiнде
қалыптасуы этнография, дiн, өнертану т.б. арқылы қол жеткен табыстармен
ғана емес, сонымен қатар, қазiргi заманның философиясының генезисiмен
(генезис – тегi, т.б., қалыптасу барысы) де тiкелей байланысты.
ХХ ғасырдың мәдениеттануы философия мәдениетiмен тығыз байланыста
бола отырып өз алдына жеке ғылым ретiнде қалыптаса бастады. Мәдениет
теориясының мәселелерi философия Тегеурiндi ықпалының мәселерi философиялық
бiлiмнiң бiр бөлiгi ретiнде қалыптасты. Көптеген ықпалының нәтижесiнде
немесе философиялық бiлiмнiң бiр бөлiгi ретiнде қалыптасты. Көптеген
ғалымдардың шығармашылығында философия мен мәдениетану мәселелерi бiрiмен
бiрi араласып, иiнтiресiп, өрiлiп, тығыз байланыста болып жатады.
Тарихта қазiргi заман мәдениеттануының мәселелерiне қатысты, тiптен
олардан айыруға болмайтынкөптеген идеялар мен теориялар болды. Әрине,
оларды толығынан жан-жақты қамту мүмкiн емес. Алайда оқырман қауымды
мәдениеттанудың негiзгi мәселелерiнiң төңiрегiндегi көзқарастар жүйесiнiң
даму барысымен таныстырып өту үшiн мүмкiндiгiнше жинақты түрде кейбiр
жақтары ғана берiлiп отыр.
Адамның өзiн өзi жасай алатын, дүниенi өзгерте алатын,
шығармашылыққа бейiм жан иесi екендiгi туралы ұлы ой Ағартушылық кезеңiне
бұрынғы қайта өрлеу дәуiрiнен келiп жеттi. Адамның өзiн өзi дамытуы ақыл-
ойдың күшi арқылы ғана iске аса алады. Осылайша мәдениет, адамзат ақыл –
ойының жан-жақты iске асу нәтижесi деген дiни емес, жаңа, зайырлы
түсiнiктер қалыптасты. Алайда ақыл-ой өзiнiң өзгермейтiн мәнінде жеке
жанның мүмкiндiгi екендiгiн көрсеттi. Бұл идеялар мәдениеттi ұғу жолындағы
орасаң зор қадамдар едi, бiрақ ерте ме, кеш пе әйтеуiр олар да өз
шектеулiгiн бiлдiрдi: Бiрiншiден, мәдени мақсаттардың ұлылығы мен жеке
жандардың мүмкiдiктерiне, жағдайларына байланысты туындайтын шектiлiгi
арасындағы алшақтық; мәдениеттiң бiртұтастығы мен iшкi байлығы
түсiндiрiлмей жәй жоба, жорамал деңгейiнде болды. Екiншiдiен, адамның өзiн
өзi жасау түсiнiгi мен мәдениеттiң шексiз дамуы, ақыл – ойдың бақилық және
өзгермейтiнмүмкiдiгi сәйкес келмедi. Яғни, даму жетiстiктерiнiң шыңы –
адамның өз мәнiне қозғау салмады.
Қалай болған жағдайда да осы мәселелердi көре бiлудiң өзi оңай
түскен жоқ. Ол үшiн мәдениеттi, ақыл-ойды, адамды жаңаша ұғу керек едi. Оны
ұлы философ, немiс классикалық философиясының өкiлi В. Гегель (1770-1831)
жасалы. Гегельде мәдениет бұрынғыша, ақыл-ой арқылы жүзеге асады, бiрақ ол
әлемдiк рухтың, не әлемдiк ақыл-ойдың жүзеге асуы. Бұл әлемдiк рух – бүкiл
халық тағдырында, ғылымда, техникада, дiнде, өнерде, қоғамдық
құрылымдардың түрлерiнде және мемлекет өмiрiнде өзiн жүзеге асыру арқылы,
не тарихи қатты тұлғаның жеке мақсаты арқылы түсiндiрiп болмайтын өзiнiң
жалпыға бiрдей мақсатының соңына түсуде.
Әрине, мәдени шығармашылық туындыларының тiкелей жасалынуы
адамдардың жеке күштерiне байланысты. Бiрақ, Гегель теориясында, адамдардың
бар iсi, тарихта көрiнбей ыңғайластырып отыратын “әлемдiк рух” мақсатының
жүзеге асуы. Гегельдiң әлемдiк ақыл-ой рух дәуiнiң өзi тектен тек айтыла
салған нәрсе емес. Өйткенi әлемдiк мәдениеттiң даму барыссын жеке
адамдардың бүкiл халықтың шығармашылығы көрiнбейтiн логикаға бағынышты
емес. Олар әртүрлi мәдени құбылыстарды өзiн өзi дамытушы бiртұтастық
тұрңысынан түсiнген жағдайда ғана өзiн өзi анықтай алады.
Гегель әлемдiк мәдениеттiң жеке тұлғалардан жоғарғы заңдылықтарын
көрсетiп қана қоймай оны ұғымдардың логикасында бiлдiре алады. Олай болса
сол логика, дүние мен адамзаттың бастапқы негiзi болуы мүмкiн. Гегель үшiн
бұл табиғи нәрсе, өзiн құрған жүйе де сол тектес; болмыстың негiзiнде ақыл-
ой жатады, бiрақ ол адамзаттың ақыл ойынан бөлек, өзiнен өзi бар, бүткiл
әлем; ақыл – ой мен болмыс барабар.
“Философия тарихы” , Эстетика, Тарих философиясы сияқты
еңбектерiнде Гегель, өз теориясының жалпы принциптерiнiң қисынын жасап қана
қойған жоқ, ол әлемдiк мәдениеттiң даму жолын сараптап шықты. Мұндай, өте
өте күрделi және логикалық үйлесiмдi көрiнiстi ойшылдардың ешқайсысы да
жасаған жоқ. Мдениеттiң дамуының барлық түрлерiнiң көрiнуi – дiн,
философия, өнер, тiптен әр – алуан мемлекеттерге дейiн тұңғыш рет бiртұтас
заңдылықтар процесi ретiнде қаралды. Гегель, адамзат тарихында орын алып
келген ұлттық мәдениеттердiң сапалық өзгешелiгiн және мәдениеттiң
түрлерiнiң әр түрлiлiгiн елемей қалған жоқ. Әрбiр – нақты тарихи мәдениет
бұл арада тек қана өзiнiң толық iске асырылуына талпынған әлемдiк рухтың өз-
өзi шығару сатысы ғана.
Сонымен қатар Гегель Ағартушылық идеалына адал, әсiресе бостандық
идеалына. Баллық мәдениеттiң дамуында тек бостандық ғана әлемдiк рухтың ең
соңғы негiзi, субстанциясы бола алады.
Субстанция (лат. тiлiнде – мән бiрдеме негiзiнде
жатқан). Iшкi
түптастық тұрғысынан қаралатын обьективтiк
шынайылық.
Сезiмнiң әртүрлiлiгi мен өзгермелi қасиеттерiн
белгiлi бiр
тұрақшылыққа апаруға мүмкiндiк жасайтын, өзiнен
өзi бар
ақырғы негiз.
Рухтың мәнi, субстанциясы бостандық болады... Рухтың барлық қасиеттерi
бостандық арқасында ғана бола алады... олардың бәрi дерлiк бостандық үшiн
құрал ғана. Гегельше, рух өзiнiң толық құндылығын адам арқылы iске
асырса, онда рух бостьандығының iске асуы адам бостандығының өсуiмен сәйкес
келедi.
Оның ойынша, шығыс халықтары рухтың, не жалпы тұрғыдағы адамның өзiне
ерiктi екендiгiн әзiрге бiлмейдi; бiрақ олар, адамның бәрi емес,
кейбiреулерiнiң ғана бостандығын бiледi. Жалпы тұрғыдағы адамның ерiктi
екендiгi тек герман халқына ғана христиан санасы арқылы жеттi; бұл
принциптi қауымдық (дiни) енуi ұзақ процесс, оның өзi сол тарихты құрайды.
Алайда, Гегель ыңғайының өзiне шектiлiк жатыр. Өйткенi ол, мәдениет
субьектiсiн (мәдениеттi жасаушы) тұлғасыз оймен барабар етедi, ал
мәдениеттiң дамуын өзiмен-өзi шектелген ақыл – ойдың бiр өзi, өзiн шығару
негiзiнде берген.
Сонымен әлемдiк ақыл – ой мәдениет, мемлекет түрiнде жеке адамдардан
жоғары, оларды өз мақсатына құрал ретiнде пайдаланды. Әрине, Гегельдiң
еңбектерiнде бүгiгi оқырманды толықтыратын көптеген мәселелердi табуға
болады. Бiрақ сол уақыттағы ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы
философтар, мәдениеттанушылар оның, адамды ақылдың тұлғасыз логикасына
сиыстыру идеясына қанағаттанбады.
Ф. Ницше (1844-1900). Дүниедегi болып жатқан барлық жағдайларды,
табиғи және психологиялық құбылытарды Ф. Ницше ерiктiң күрделiлiкке
бөлiнуi деп есептедi. Адамның санасының барлық модустарын және олардың
ұғымдарын өздiгiнен бiрiктiретiн Мен, субьект сияқты ұғымдарды жеке
Модус (лат. тiлiнде – шама, тәсiл, бейне). 17-
18.ғ. философи-
ясына – материяның жағдайларына, жеке
түрлерiне берiлген
ауыспалы қасиет; жалпыға бiрдей субстанцияның
белгiлi бiр
нәрсе ретiнде көрiнуi.
Адамдардың шығармашылық ерiктiлiгiннiң интенциясы ретiнде
жеңiлдетiлген бнлгiсi деп түсiну керек.
Интенция (лат. тiлiнде – ынта, талап,
ұмтылу). Схоластика
философиясының ұғымы; белгiлi бiр затты
көрсететiн ниет;
мақсат, сананың бағыты, ақыл – ой.
Ол ерiктiң құдiреттiлiкке шығатын жалқылық көрiнiс ретiндегi
белгiсiз бiр шектелген орталық күш. Ал, рационалдық және парасаттылық
құрылыс. Ницшенiң айтуынша, өзiнiң биiгi мен құдiреттiгiн және өзiне басқа
ерiктi бағыдыруға бағытылған белгiлi бiр ерiктiң болашағы. Сайып келгенде
категориялардың, пiкiрлердiң, таным әдiстерiнің мақсаты - өмiрдiң белгiлi
бiр түрiн сақтау және қалпына келтiру. Бiрақ мәдениет тiлi өзiне тән сақтау
қызметiн орындай отырып табиғаттың немесе өмiрдiң түп нұсқасын бұрмалайды.
Бұл бұрмалау екi кезеңдi қамтиды: Бiрiншi, алғашқы қобалжуға тiкелей
байланысты бейнелер, аңыздар, метафоралар; Екінші, хаостан п.б. индуктивтiк
түсiнiктерден. Адам олардың өз жүйесiне көшедi және де өмiрмен байланыс
үзiледi, өйткенi оларды түсiнiктер бүркелемейдi. Өмiрге деген құштарлық
үшiн жасалған мұндай бұрмалау өмiрге қас, өзiндiк күшке айналады.
Мысалы, Ницшенiң айтуынша, христиан дiнi адам болмысының нақты қайнар көзiн
ойдан шығарылған аспан мен Құдай құдiретiн жамылу арқылы жүргiзедi.
Осы тектес ауыстырулар жаға еуропа мәдениетi шеңберінде жалған ғылыми
ақиқатқа, зердеге, заңдылыққа және т.б. негiзделген ғылымдар арқылы
жалғастырылады. Ницше романтиктердiң артынша-ақ мәдениеттiң басқа құрылымы
- өнерге ерекше көңiл аударды. Қиялдың бұл түрi жете түсiнетiн өмiрмен
тiкелей жақын байланысқан үлгi, яғни, мәдениет – ол қызған хаостың
үстiндегi алма қабыршағы ғана. Еуропа мәдениеттiнiң тарихын талдауда
Ницшенiң бұл философиялық – танымдылық ой желiсi жүйеге айналмаса да,
оның өмiрiнiң ақырына дейiнгi барлық кезеңдердi қамтиды.
Ницшенiң өмiр философиясынан нұсқасын мән жағынан өзгеше етiп, немiс
тарихшысы В. Дильтей (1833-1911) жасады. Өйткенi адам мәдени – тарихи
барысында табиғат әлемiнен өзгеше құрылатын тарих әлемiн ашуды iс жүзiнде
асырды.
Дильтей табиғат туралы ғылымнан рух, философия туралы ғылымды бөлiп
көрсеттi. Егер алғашқысы сыртқы дүниенiң мәліметтерiн түсiндiрсе, ал,
кейiнгiсi рухани бiртұтастықты түсiнедi, интуитивтiк түрде ғұмырдың өзiн
өзiнен түсiндi.
Интуиция (лат. тiлiнде – үңiле, зер салып қарау). Болып
өткен
тәжiрибеге негiзделген сезгiштiк, болжам, көрегендiк,
Филос. тә-
жiрибенiң көмегiнсiз және ой тұжырымынсыз тiкелей
ақмқатты
түсiну.
Оның ең басты сiңiрген еңбегi өмiр көрiнiстерiн, яғни рухани
мәдениеттiң тарихи бейнелерiн жазып алу арқылы, түсiну амалы ретiндегi
герменевтика тәсілiн жетiлдiру болып саналады.
Г. Зиммелдiң (1858 - 1918) iлiмiнде де мәдениет философиясының
мағынасы өмiр философиясы терминi арқылы ашылады. Өмiр, мәдениеттiң түрiн
немесе өмiрден артығырақ және өмiрден артықтылығы құрайтын өзiнiң
түрлерi арқылы шыққан өзiн-өзi өзгерiп тұратын, мәңгi қозғалыста болатын
өмiрге қарағанда олар дербестiк роль атқара бастайды. Бiртiндеп мәдени
түрлер өмiрдiң ағысын бөгеп қатулана бередi де соңынан барып жойылады
және жаңалармен алмастырылады. Бұл күрес мәдениеттiң, одан әрi трагедиясын
тудырады. Мұнымен қатар Зиммелге жаңа Еуропалық мәдениеттiндегi өмiрдiң
күресi дәл сондай түрдiң принципiне қарсы жүретiн болып көрiнедi.
О. Шпенглердiң (1880 - 1936) еңбектерiнде еуропалық рационализм және
панлогизм, немiстiң рационализмi мен өмiр философиясында жақын тұрғыдағы
философиялық сынау мәдени мифологияның, мәдениеттану құрылымының жобасымен
үйлеседi.
Панлогизм (грек тiлiнде: пан – дәрi, барлық; логос
– ақыл, ой
сөз). Филос. ақиқатты – идеяның логикалық
айтылуы, спеку-
лятивтiк ұғымдардың өзiн - өзi ашуы, өзiн
ойлайтын субстан-
ция, өзiнен өзiн танитын ақыл, деп сынайтын
принцип.
(Г.Гегель).
Өйткенi ол ғылым таихы, өнер, дiн, саясат, экономика сияқты аса бай
нақтылы материалдардың негiзiнде iс жүзiнде асқан.
Мәдениет философиясының мәселелерiн негiзiнен шешкен Шпенглер, әйтсе
де мәдениеттiң дағдарысқа ұшырап жойылып кетуi шек келтiрмейтiн обьективтi
заңды құбылыс деп есептейдi. Өмiрдiң өзi бiр мәдениеттiң дүниеге келiп
екiншiсi жойылып жататын нәрсе. Олардың әрқайсысының өзi, iшкi құрылымы
берiк қалыптасқан, тұйықталған, абсолюттiтүрде қайталанбайтын денелерге
ұқсайды. Олар тарихта 1200-1500 жыл өмiр сүрiп; басқа мәдениет түрлерi
пайдаланатын артына қыруар ескерткiш пен iздер қалдырып жоқ болып кетедi.
Бiрақ әлгi мәдениеттердiң iшкi принциптерiн немесе оларды қолма – қол
пайдалана салу мүмкiн емес. Сайп келгенде, Шпенглер мәдениетке тән
сабақтастықты адамзат мәдениетiнiң бiртұтастығын, керек болса өткен дәiрдiң
мәдениеттерiн бiр шама түсiну мүмкiндiгiн де жоққа шығарады. Ол мәдениеттiң
жетi түрiн айтады: египед, үндi, вавилон, қытай, грек-рим, аполлондық –
мая, византия – араб.
Мәдениеттiң уақыт тарапынан қанат жаю барысы, Шпенглердiң айтуынша
оның иiлгiш денелерiнiң қатайып жансыздануымен, ыдыраған құрылымның
жеңiлдетуiмен, әрекеттiлiкпен үлкен бiртектiлiкке өтуiмен, сонымен қатар,
әралуан органикалық бiртұтастықтан, қирататын күрестермен кездесе отырып,
механикалық бiртұтастыққа өтумен тiкелей байланысты. Сайып келгенде,
мәдениет өзгерсе, өзгере өркениеттiлiкке айналды. Оған өмiрдiң өзiн,
зиялылықты, техноцизмдi, дүниенi тiкелей және шығармашылық тұрғыда
қабылдаудан бас тарту тән қасиет.
Мдениеттiң тарихи тағдыры мәдениет жаны, Шпенглер үшiн алғашқы, ал
Логика, сол сияқты өнер, ғылым, саясат әр – уақытта олардан кейiнгi,
солардың туындысы iспеттес. Осы көзқарастың жөрнесiмен, Шпенглер ХIХ
ғасырдың басые дүниежүзiлiк соғыс, революция деп қарастырды. Шпенглердiң
жалпытеориялық нақты-тарихи пiкiрлерiне, көрегендiктерiне, қәзiргi уақытты
сын көзбен қарайтындықтарына қарамастан, ол тартқан мәдени полицентризм осы
заманның көптеген мәдениеттану және өнегелiк зерттеулерiнiң негiзiн
қалайды.
Өмiр философиясымен қатар мәдениет философиясының мәселелерiмен ХIХ
ғ. Соңында ХХ ғ. бас кезiнде шұғылданған аса ықпалды философиялық бағыт,
жаңа кантшылық болап табылыады. Бұл екi мектеп аралығындағы бастапқы жүрген
пiкiрталастарға қарамастан, тақырып (мәдениеттiң ерекшелiктерi,
қайшылықтары, олардың дағдарыстары) ортақтығына байланысты бiрiне бiрi әсер
ықпалын тигiзiп жақындасып кеттi.
Романшылдықтың жанакантшылдыққа ықпалы аса зор болады. Оның
ертеректегi өкiлi Н.Н. Ланге (1858-1921) – таным, әлемдiк құбылыстардың тек
бiр бөлшегiне ғана қолын жеткiзе алады, ал оны толық бiлу, адам тегiнiң
терең өмiр тамырларынан өсетiн рухтың қажеттiлiгiнен туындаған шығармашылық
жалғанның пәнi. Ал, мәдениеттiң шоғырландыру қызметiн, Ланге түсiндiргендей
түсiнiктiң поэзиясы деп алатын метафизика атқарады.
Аспан мен жер арасындағы – аспан идеалы идеалы мен эмпириялық шынайы
жер арасындағы қалған батыс адамдарының тым драмалық жағдайын Макс Вебер
(1864-1920) атап көрсеттi.
Эмпирия (грек тiлiнде – тәжiрибе). Филос. адамның
тәжiрибесi,
сезiм мүшелерi арқылы сыртқы дүниенi қабылдау;
экспери-
менттен өзгеше, қарапайым табиғи жағдайда
жүргiзiлетiн бақы-
лау.
Оның ойлауынша: бiрiншiден, адамнаң алдынан эмпириялық, бiрақ ешқандай
мәнi жоқ дүние есiгiн ашады. Бұл – әлем, техника мен ғылымның көмегiмен
қалыптасқан және де солай техникаландырылған сол себептен принципалды
мәнi жоқ дүние. Екiншiден, оның төбесiнде мәдениет ғимаратының негiзiн
мығымдайтын ақиқат, идеал, жақсылық, әсемдiк сияқты және т.б. құндылықтар
қалықтайды. Бiрақ, бұл патшалық тек ғана жерден бөлектенiп қойған емес,
сонымен қатар бұл жерде оның шынайы негiзi де жоқ, яғни олар өзінiң
құдайларының iшкi таластарынан (бұл жерде сөз құндылықтары туралы) және
олар иерархиялық пен теңқұқықтыққа көшуiне байланысты кенеттен
туындайтын таласынан күйзелген.
ХХ ғасырдың ең беделдi философиялық ағымдардың бiрi – феноменология
едi. Оның қол жеткен табыстарына назар аударудың басты себебi,
феноменологияның негiзгi мәселесi – сана проблемасының фундаменталдық
сипатында. Феноменология, сана болмысының өзiндiк құндылығын, сананың
пәндәк, әлеуметтiк және мәдениеттiлiк әралуандылығының күделi екендiгiн
көрсеттi. Феноменологияның талдауыеның негiзiнде жатқан (субьективтiк-
обьективтiк) белгiлi қатынастар емес, сананың өмiрiн баяндвйтын басқа
шарттардың мүмкiндiгiнiң жоқтығында.
Мысалы, Э.Гуссерлдiң (1859-19378) айтуынша, Еуропаның адами
қауымдастық өмiрiнде, б.д.д. VI ғасырда ежелгi Грекия пайда болған бiр
теориялық нұсқау болды. Бұл жеке адамның, оны қоршаған дүниеге қатынасы
дегендегi нұсқауы, жаңа бiр құрылымның, былайша айтқанды бiр күйде
қалыптасқан құрылым-философиясының болуына әкеп соқты. Фиософиядан (ғылым
ретiнде), оған дейiн п.б, онымен қарастырылып өмiр сүртен, дүниенiң дiни-
мифологиялық көрнiсiн, әмбебап бағыт деп түсiнген Гуссерлдiң пiкiрiнен
ажырата бiген жөн. Мификалық апперация әлемi өзiнiң жалпылығымен барлық
затарды, оның iшiнде хайуанаттарды, адамдарды, адамның күшiнен тыс
құбылыстарды өзiнiң қарамағына ендiредi.
А перцепция (лат. тiлiнде – қабылдауға, ұғынуға).
Терминдi ал-
ғаш енгiзген Лейбниц ойынша; ессiз, ойланбай
(перцепция) қа-
Былдауға қарағанда, әпсаналы түрде қабылдауды
бiлдiрген.
Олардың барлығы мификалық күштер болғандықтан адамның тағдырына
белсендi ықпал жасайды. Сондықтан бұл күштерге әсер ететiн, адамдардың
мүддесiне негiзделген құбылыстарды көз алдына елестету өмiрге деген
құннтылықты көрсетедi.
Бірақ, белгiлi бiр тарихи кезiнде нақтылы адамдардың тобында төңкерiс
болады. Ал теориялық нұсқауға қатысы бар мақсатты қабылдаған адам
философ болып қалыптасады.
Мұндай өмiр нысанасының өзгеруi жаңа мәдени-дәстүрлердi қолдаушыларды
мифологияға келтiрмей қоймайды. Философ пен оның отандастарының арасында
бiрегей қақтығыс дау, жанжал шығу қаупi туады. (Мысалы Сократтың өлiм
жазасына бұйырылуы), Бiрақ, философ дұшпандық пен түсiнiспестiктiң ғана
қоршауында емес. Аз ғана адамның тобынан бiрте – бiрте пайымдаушылығымен
ұйымдасқан, философияны мәдениеттiң жаға түрi ретiнде жасап шығаратын жаңа
адамзат қауымдастығы көрiне бастайды. Қоғам iшiнде, былайша айтқанда
грекия полисiнде, музыканттардың, шешендердiң, ақындардың, драматургтердiң
философиялық идеяларымен қаныға танысатын дәнекер адамдардың iлеспелi
мәдени қозғалысы п.б. Дәстүр мәселесiне жүйелi түрде күмәндана қарайтын
философия, ендi грекия өнерi туралы шығармаларда аталмыш дәстүрлермен
ымыраға келуге тура келдi.
Мәдениет тарихы өзнiң ұзақ даму процесiнде нормативтiк образдың
шексiздiгiне бағытталған, феноменологияның қағидасынан шығады. Ол жеке
адамдардың немесе олардың тобының санасымен аяқталмайды. Еуропалық ұлт
қалыптаса бастаған тарихында, оның табиғатына тән парасатты мақсат, телос
ашыла бастады. Осы телосты обьективтендiрудiң нәтижесiнде, жалпылама шама
болуға мүмкiндiгi бар, iс–әрекетке лайық грекия философиясы п.б. Көптеген
ұрпақтарды бiрiктiретiн ұлттардың арасындағы күрестер мен айырмашылықтардан
жоғары көтерiле бастаған, жоғары руханилық п.б. бастады. Дәл осымен
Гуссерли Еуропадағы мәдени дағдарысты жеңiп шығуға болар, деген үмiт
байланыстырды.
Бұл мәселенi өз тарапынан Гуссерлдiң көрнектi шәкiртi М.Хайдеггер
(1889-1976) шешуге тырысты. Тiл тақырыбы шын мәнiнде Хайдеггер
философиясының өзегi болды. Бұл таңқаларлық нәрсе емес. Субьектiнiң
обьективтiк – заттық дүниеге қатынасының болмыстық ақиқатын жоққа шығара
отырып, философ тiлдi болмыс пен ойдың, болмыс пен өмiр сүрушi адамның
байланысы деп табады. Ол, болмысқа мынадай сөз нұсқасын ұсынады: адам тiл
баспанасында мекендедi. Ойшылдар мен ақындар – осы баспананың сақтаушылары.
Кiм болсын, тiл өзiнiң iшкi мәнін ешкiмге көрсетпейдi. Бiр қарағанда ол
субьектiнiң нақтытыққа үстемдiлiгiнiң құралы тәрiздi. Бұл өзнiң болмыстың
жаршысы ретiнде болған, бастапқы маңызын жоғалта батаған, ойдың
азғындалғандығын көрсетедi. Ой бұл шығынын техняға, тәрбиелеу құралына,
бiлiмге, мәдениет iстерiне айналу арқылы есесiн толықтырады. Дәл осылай
адам да болмыс ақиқатының сақтаушылығынан, қарым – қатынастың және мәдени
мұраны сабақтастырудың құралы ретiнде тiлi бар тiр жан болып қалыптасады,
олар көптеген бұрмалаушылыққа тап болды.
Болмыстың ақиқатын тiлден қалай табуға болады? Ол, өзгеше тағы
бiрдеңеге қосып басқа бiр нәрселермен қосарлана және жинақталып
шығармашылық туындыларда жүзеге асырылуы мүмкiн. Сол бiрiктiруден кейiн,
поэзияның трагедияның және ақиқаттың мәндерiн тудыратын айтыс – тартыс,
күрес басталды. Ақиқаттың мәнi – оның өзне тән пiкiрталастардың нәтижесiнде
бiр мәмiлеге келу деген сөз.
Бiрақ поэзияның өзi де нақты болмыстың жасырылмайтын етiстiгi,
олапрдың таласының кеңiстiгi туралы аңыз болып табылады. Тiлдiң өзi елеулi
мнәi тұрғысында поэзия, өйткенi поэзия (философиямен қатар) осы тартысты
сақтайды. Субьектившiлдiк үшiн оның бұл түсiнiгi жабық. Тiл мен ақиқат ол
үшiн өзiн - өзi билейтiн субьектiге бағынышты.
Хайдеггер философиясы, қазiргi заман мәдениеттiндегi адамның
субьективтiлiгi мен гуманизмнiң дағдарысын айқын бейнелейдi. Хайдеггер үшiн
бұдан шығудың жолы ақиқаттың жасырылмайтындығынан шығатын бастапқы грекия
ойлау тәртiбiне қайта оралдыратын ойлаудың жаңа тәжiрибесi едi.
Еуропа руханилығының тағдыры осы – ойлау iс жүзiне аса ма, егер асса
қалай асады. – деген қағидаға тiкелей байланысты. Болмысты, адам болмысы
ретiнде түсiну, шын мәнiнде сананы түсiнумен барабар. Бұған альтернативтiк
бағыт, батыс мәдениетiнiң алдында тұрған ессiздiк мәселесi – (психоанализ)
психиканы талдау ғана болды.
Ал, психиканы талдаудың негiзiн қалаған Вена психиаторы Зигмунд Фрейд
(1856-1939) боды. Оның iлiмiнiң басқы идеясы – ессiздiктiң адам
психикасының ерекше деңгейi екендiгiнде. Ессiздiктiң санадан айырмашылығы,
оның психикаға көбiнесе жабық түрде ықпал жасауы. Оынң ойынша, психика ұш
қабаттан тұрады.: Өзiндiк, Мен, Жоғары – Мен, Өзiндiк ессiздiк -
адамға мұра болып қалған, оның жауапсыз әуестiгiнiң қазанда қайнап тұрған
инстингтер. Саналы Мен- жеке адамның ессiз қарекетiне осы әлемнiң
ықпалын жасауға жәрдемдесетiн ессiздiк пен сыртқы әлемнiң арасындағы
делдалшы. Жоғарғы – Мен - социомәлени сипаттың нормалары мен тиым салуды
бейнелейтiн деңгей.
Мен өзiне Өэiндiкi бағындығысы келедi, егер қолынан келмесе, Мен
көзге ғана артықшылығын көрсетiп Өзiндiкке бағыдады. Жоғарғы - Мен
өзiнiң үстемдiгiн, Мен - ге, ар-ұят немесе көмескi айып ролiн атқара
отырып, жүргiзуi мүмкiн. Сыртқы дүниенiң шынайылығымен келiсе отырып, Мен
қолайсыз ықыластар мен идеялары (сексуалдық, агрессивтiк, әлеуметтiк қарсы)
ессiздiкке керi қарай ығыстырады, олардың санаға енуiне қарсылық жасайды.
Өзiнiң белсендiлiгiн сақтаған ықылас, ессiздiктiң механизмдермен бүркемелей
және Мен-нiң қырғылығын алдаусырарта отырып, iс жүзiнде асыруға тырысады.
Ең алдымен түс көргендей болады. Сонымен қатар, байқалмай айтылған
сөздерде, қателiктерде және тағы басқаларда бөлiнедi; кейбiр уақытта
ессiздiктiң итерме күшi мен Мен-нiң арасындағы қақтығыс жүйкенiң
шаршауына немесе психикалық кеселдердiң п.б –на яғни жан ауруына әкеп
соқтырады. Кейiнiректе ол адамның психикалық даму барысын, балалардың
сексуалдық құбылыстарынан басталатын сексуалдық энергияның (либидо лат.
тiлiнде – жыныс құмарлық), биологиялық негiздегi трансформацияның
механизмi, деп қарады. Либидоның инстиктивтiк итерме күшi қарекеттiң
нәтижесiнде тарайды немесе керi қарай ессiздiкке ығысады. Тiптi болмаса
қолайсыз энергия әлеуметтiк және мәдени мақсаттан қолайлысына көшiрсе ғана
басылуы мүмкiн (бұл процестi сумблияция дейдi).
Бiрiншi дүние жүзiлiк соғыстың және соғыстан кейiнгi Еуропадағы
анархиянң салдарынан Фрейд өзiнiң тұжырыиын аздап өзгерттi де, ендi екi
инстинктивтiк алғашқы шақыруды енгiздi: Өмiр (немесе Эрос) және Өлiм
(Танатос). Олар, өзiн - өзi жоюға және жеке адамда да көрсетедi.
Фрейдтiңмәдениетке көзқарсының негiзiнде, адаымның табиғи басталуы,
ессiздiгi, сексуалығы, қиянаттылғығы мен мәдениеттiң нормаларының
арасындағы қайшылықтар жатыр. Олар ессiздiктiң тiлегiн орындаудан бас
тартуға (еркiмен немесе ерiксiз) негiзделген де, қатал бақылау,
инстинктерге цензура жасай отырып сумблимацияланған либидоның энергисының
есебiмен өмiр сүредi. Фрейд мынадай қорытындыға келедi: әрi қарай
мәденеттiң дамуы адам бақытының азайуына, кiнәләк сезiмнiң күшейюiне,
тiлегiн басып тастап отырудың нәтижесiнде қанағаттанбайтындығыққа әкеп
соғады. Қоғамныңжәне жеке адамның психологиясын бiр бiрiмен ұқсастыру, жеке
адам мен ұжымдық ессiздiкдiң бiтұтастығы туралы сенiм, оның пессимистiк
ойының негiзгi шарты болды.
К.Г. Юнгтiң (1875-1961) пайымдауынша сананың (бiздiң бақылауымызда
тұрған психиканың сүреңсiз мазмұны және шағын аумағы) инстинктивтiк өмiр
сферасымен байланыстыратын ессiздiк бiздiң мМен дегеннiң шексiз таусылмас
көзi болып саналады. Ол сананың шебiне кiргенде белгiсiз бiр түсiнiксiз
сияқты, сол себептен қорқытатындай болвп қабылданады. Санаға қабылданбайтын
бәрi, ығыстырылған тенденциясы жоғарғы деңгейдегi – бiздiң ақылымыздың
көлеңкесiн немесе ессiздiктi құрайды. Оның жоғарғы жеке тұлғалық қабатына
ену үшiн Фрейдтiң редуктивтiк тәсiлi жеткiлiксiздеу болады; психиканың
беткi қабаты арқылы тiкелей төмен түсу қажет болды. Өзнiң көлеңкесiнiң
арасынан өтiп, адам тарихи табиғаты бар ассоцияциялардан, бейнелерден
тұратын ұжымдық ессiздiкке төмендейдi. Ол, Мен бар дүниемен байланыста
болатын обьективтi кеңдңк, әлемге ашық және оған тең.
Ежелгi дүниеден және болашақ уақыттан ессiздiк символдар әлемi ретiде
әсерлене отырып, санаға қарағанда ессiздiкке адам өткенiмен және
болашағымен кездеседi. Архепит (ұжымдық ессiздiктiң психикалық құрылымы)
уақыттан тыс нқсқа бола тұрып, бейнелердi, ойларды өткен және өмiр сүрiп
жатқан адамдардың сезiмiн қалыптастырады, дүниенi түсiнудiң алғашқы
түрлерiн мифтiк күйде көрсетiлген, ұжымдық тәжiрибенi сақтайды. Көп
адамдардың мойындағысы келмесе де, адамдардың тарихының өзi ессiздiкке
негiзделген. Адамдар көбiнесе архетиптiк символикалар байланысын үзiп,
өздерiнiң дәстүрлерiмен өмiр сүредi. Сананың ессiздiкке қатынасының
дағдарысы – дәл мәдениеттiң дағдарысына әкеп соғады. Өйiткенi оның
белсендiлiк танытатын күшi бар. Өз тарапынан түсiндiре алатын, жағдайға
араласа бiлетiн, ерекше энергиясы бар. Эмоцияның бөленген образдар адамға
немесе адамзатқа қиратқыш ықпал жасауы мүмкiн. Юнгтiң айтуынша халықтың
өмiрi психологиялық заңдылыққа бағынады, халықтың жаны жеке адамның
жанының құрылымын қарағанда күрделi келедi.
Денi сау және рухы бай дүние жасай отырып, тек ғана сана мен ессiздiк
арасындағы үйлесiдiк, қауiптi жоқ қыла алады.. Ессiздiк рухани мәдениеттiң,
шығармашылықтың дамуына себепшi болады.. Шығармашаылық барысы архетиптiк
ессiздiктiң жiгерленуiнен және көркем шығарманың қанат жайып, дайындалып
аяқталуынан тұрады. Бұл жерде көнерген бейне осы заманның тiлiне
аударылады. Мұнда көркемөнердiң әлеуметтiк мәнi жатыр: уақыт рухын
тәрбиелеу үшiн дамылсыз қызмет атқарады, өйткенi көбiнесе уақыт рухы
жетпеген мүсiндер мен бейнелерге өмiр бередi. (Юнг К.Г. Архетип и
символ, М., 1991.)
Жак Лакан (1901-1981) ессiздiктiң басқа түсiнiктемесiн ұсынды. Оның
құрылымдық психоанализi шынайылықты, ойдағы және символикалық қабаттарды
ерекше бөлiп көрсетедi. Алғашқы кезде адамның Менi (жас баланың),
анасының денесiмен бiртұтас, қоршаған дүниеден бөлiнбейдi. Дүниеден бөлiнiп
шығу, ананың денесiнен алшақтау, Мен - емеске қарсы қойып, Мен- қарау,
алғашқы тепе – теңдіктi бұзу және жеке адамның психикалық драмасының
басталуы болып есептелiнедi. Пайда болған сызатты толтыруға ұмтылуды
керектiлiк деп атайды.
Шынайлық – бұл дифференциялаған керектiлiктiң өрiсi. Ол аламның
психикасында тұрақты түрде қонақтанады, сонымен қтар ғылыми зерттеуге,
рефлекцияға қол жеткiсiз және абсолюттi түрде рационалды емес. Қияли ойлау
– жеке адамды қанатғантаныратын оны дүниемен жәг\не онымен қатынасындағы
серiктерiмен тұрақты тұрақты ететiн Мен-нiң образын жасайды. Бұл жайдағы
қияли ой, логиканың иллюзиясы, басқаратын адамның өзi жөнiндегi адасқан
жерi. Қияли ойдың керектiлiгi рахаттылық (рахаттылықсыз) принциппен
басқарылатын және эмпирикалық обьектiге бағытталған тiлекке айналды.
Дегенмен адамның нағыз талаптануы қоршаған дүниемен бiрiгiп кетуге
мақсатталған. Бұл мақсатқа жету – басқалардың тiлегiнiң обьектiсi болуды
мойындау, Оны Лакан, символикагы қорғайтын, Басқа деген түсiнiкпен
бередi. Бұл жерде символика – әлеуметтiк анықтауладың, нормалардың,
тапсырмалардың жиынтығы. Адам оларды дайын күйiнде, көбiнесе ессiздiк
деңгейге қабылдайды. Символикаоық Басқа немесе Әке кескiндерiнде
дербестелiнедi, өйткенi дәл әке арқылы тәртiптiлiкке, заңға қол жетедi.
Символикалық жеке адамның тыс, жалпы социомәдениттiлiк мағыналар, олар
қоғамның жеке адамға беретiн ессiздiктiң саласы. Субьект, Лаканның
пайымдауынша, мәдениет пен сананың алып барушысы емес қайт мәдениеттiң
қызметi, түрлi символикалық құрылымдардың қиылсу нүктесi және ессiздiктiң
салмақ түсiретiн күшi. Субьектiнiң өзiне келсек, ол мәдени мазмұнымен
толтырылған қуыстық ретiнде тiлектi алып жүретiн Мен- мен iс –
әрекетке болдады. Символикалық жеке адамды өзiне толығынан бағыдыруға
тырысады ал Меннiң мiндетi символикалық үзiндiнi өзiнiң бейнесiн жасау үшiн
пайдалану. Сөйтiп қиял, оймен, тұрақты редакцияланатын басқаның сөзi
ретiнде айқындалатын, ессiздiк түсiнгiгi дәлелденедi.
Мәдениеттанудың негiзгi көзқарастар жүйесiндегi құрылымды – қызметтiк
ыңғайдың қалыптасуы ХХ ғ. бас кезiнде Батыс елдердiң басқа халықтармен
мәдени қарым – қатынастарының кеңейюiне байланысты болды. Обьбектiлердiң
интеграцияландырған қатал орындайтын идеяны қарастыру, функционализм (ойсыз
мiдеттi түрде орындалатын қызмет, қызметтiлiк) деген жалпыазаматтық пәннiң
пайдалануға, енуiне ықпал жасады.
Құрылымды – қызметтiлiк ыңғайды жақтаушылар қоғамдық құбылысты тарихи
және эволюциялық принциптер тұрғысынан қараудан бас тартты. Олар,
мәдениеттiлiктi әлеуметтiк – мәдени құрылымның төменгi сатылық жүйесi деп
қарастырылды. Бұл жерде әрбiр элемент жалпы реттеу жүйесiнде қызметшiлiк
ролiн атқарады. Бұл терияның негiзгi өкiглдерi болып Т. Парсонс (1902-1979)
және Р. К. Мертон (1910) саналды. Функционализм, еуропадан тыс жатқан
елдердi қабылдамау керек, өйткенi олар төменгi деңгейде дамыған
тұрпайы, соның салдарынан колониялық басқаруға жол берiлген, деген сияқты
идеологиялық кеселден арылуға ықпалын тигiздi.
Өркениеттiлiк тұрғысынан кейбiр нанымдарлы, нормларды, бақсылардың
мағынасыз және зиянды салт – жораларын, мыстанды – қудалау, касталық
ерекшелену сияқты құбылыстарды жазғырады және жоюға әкеп слқты. Мұндай
көптеген ескiлiктерден бас тарту, шынилық жемiс, балмалы тәсiлдерге қо
лжеткiзуге жол ашты. Денсаулық сақтау, ағарту, болмысты өзгерту,
полигамияны (көп некелiк) және пәрженженi жою сияқты құбылыстарға жол ашу,
қоғамды түрлендiрдi, оған өркениеттiлiк сипат бердi. Функционалистер мәдени
регуляцияның (реттеушiлiк) шын мәнiн айқындап көрсеттi де, көп мәселелерге
үстiрт келудi жоққа шығарды. Бұған кәудiлгi мысал ретiнде, мәдени
антропологияда және дiни жорғыларда көптеп кездесетiн: жаңбарды тасаттық
беру арқылы шақыру, кеселден арылу, әруақтарға сиыну сияқты т.б. ескiлiктiң
жұрнақтарын келтiруге болады. Ақылға салып қарасақ, бұл сенiмдер,
ескiлiктiң жорғылары, барған сайын ақыл – ойдың ықралының нәтижесiнде
ығысуға аяқ басты. Әрдесе олардың зиянды жағын да еске алған жөн: жазықсыз
адамдары жазғыру, крест жорықтары, тастарды, икондарды сұю т.б.
Бiрақ, фугкционалдық тәслiмен қаруланған этнограф пен дiни танымдағы
адамдар аталмыш жорғылрдың белгiлi бiр мағыналы қызмет атқаратындығына
назар аударды. Өйткенi жеке адамдарды түрлi қорқыныщтар мен азаптардан
қорғап, олардың қатарларын нығайтуға ықпал жасайды. Дiнге сенушiлiк, бiр
жағынан Ирроционалды және тәжiрибелiк белгiге төтеп бере алмайтын
символикалық ғана мәнi болса, екiншi жағынан дүниенiң бiр ой –
түйiндiлiгiне әкеп тiрейдi.
Иррационалдық (лат. тiлiнде – логикалық,
ұғымдар арқылы ай-
тылынбайтын, ақыл арқылы түсiнуге қол
жеткiзбейтiн, мис-
тикалақты бiлдiредi).
Мұндайда адам бағыттала отырып, өзiне немесе қауымдағы адамдардың
мiнез – құлықтарынна үйлесiмдiк жасайды.
60-70 ж.ж. академиялық ғылымдарда және қоғамдық ойларда құрылымды –
қызметтiлiктiң алатын орны мығым болғанмен, ол өткiр сынға алныады. Оның
басты бағыты қызметтiлiкке тиiстi мәдениеттi органикалық жүйеге ұқсастыру
болды. Т. Парсонстың функционализмiн кеңiрек сынға алынады. Оның басты
бағыты қызметтiлiкке тиiстi мәдениеттi органикалық жүйеге ұқсастыру болды.
Т. Парсонстың функционализмiн кеңiрек сынға алған, көрнектi американ
социологi Р. Милс болды. Оның айтуынша, бұл теорияның негiзiнде дау –
тартыстардың (конфликт) идеясының ұтымды айтылмауы механизмiн және
структуралық аньогонизмдердi, опозициялық қозғалыстады және революцияларды
жете түсiну мүмiкн емес. Айтылғандай бiр рет қалптасқан жүйе тұрақты
тұрғыда, шынуайтқа келсек үйлесiмдi жағдай болады. Ал қалыпты жағдай
бұзылған кезде өзiнде де бiр жүйеге енуге тытысады. Р. Миллистiң айтуынша
нормативтiк қатардың идеясы, кез келген қоғамның табиғи белгiсi ретiнде
үйлесiмдi мүдделергдi қабылдауға әкеп соғады. Оның пiкiрiнше, ол жалпы
теориядан орын ала отырып әлеуметтiк және мәдени қозғалыстарда, былайша
айтқанда тарихқа ықпалын тигiзуi мүмкiн.
Мәддениеттiң өзгеше концепциясын дамытқан, өз өмiрiнiң көпшiлiк
уақыттан АҚШ – та эмиграцияда өткiзген орыс социологы әрi мәдениеттанушысы
П.А. Сорокин (1889-1968) едi. Ол батыс мәдениетiң қазiрг уақытта кешiп
отырған терең дағдарысын мойындай отырып Еуропаның құлдырауы ретiнде
бағаламай қайта, қайта оны бүкiл адамзатты бiрiктiруге бағытталған,
қалыптасы дұрыс деп танылған және жасалып өндiрiлгендердiң бар жиынтығы.
Қоғам өзiнiң барысында әртүрлi: танымдылық, дiни этикалық,
эстетикалық, құқықтық сияқты мәдени құрылымда жасайды. Жоғарғы дәреже
жүйелерiне бiрлестiру тенденциясы жалпы мәдени жүйелердiң басты қасиетi
болып саналады. Осы тенденцияны дамыту нәтижесiнде мәдениеттiң өте жоғарғы
құрылымдары жасалынады. Осындай, әрбiр мәдени жоғарғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бірінші бөлім. Мәдениеттанудың бiлiм жүйесi және мәдениеттiң мәнi. 1
I. Мәдениеттану және оның бiлiм жүйесi 1
2. Мәдениет туралы түсiнiктiң тарихи дамуы 13
Екiншi бөлiм. Рухани мәдениеттiң элементтерi және құрамдас бөлiктерi
27
1. Қоғамның рухани элементтерi 31
2. Рухани мәдениеттiң құрылымдық сыңарлары 42
Бірінші бөлім. Мәдениеттанудың бiлiм жүйесi және мәдениеттiң мәнi.
I. Мәдениеттану және оның бiлiм жүйесi
Мәдениеттану XIX ғасырдың соңғы үшiншi ширегiнде өзiндiк пән ретiнде
гуманитерлық бөлiмдерде табиғат және мәдениет, әлеуметтiк және табиғилық,
жаратылыстық және мәдениеттiлiк сияқты қарама қайшылықтардың айқындалуы
қалыптасқан кезеңде п.б. Мәдениеттанудың бiлiм жүйесi, жалпы мәселелерi
философия тарихында, философия мәдениетiнде қашанда елеулi орын алып,
қарастырылып келедi. Мәдениеттi зерттеудiң бұл терең философиялық дәстүрi
басқа да гуманитарлық ғылымдар өкiлдерiнiң назарынан тыс қалған жоқ.
Мәдениеттануға осы уақытқа дейiн антропология, социология, психология,
тарих, тiл бiлiмi, семиотика сияқты әр-түрлi пәндер ғылымның әр тектiлiгiн
туындатып отыр.
Мәдениеттану – гуманитарлық пән, ешкiм де оған шүбә келтiре
қоймайды. Көпшiлiк жағдайда мәдениеттану гуманитарлық ғылымдардың негiз
ретiнде қарастырылып жүр. Дегенмен бiртұтас, бүрыңғай мәдениеттану теориясы
әзiрге толық қалыптасқан жоқ, сол себептен осы уақытқа дейiн мәдениет
туралы теория жеке концепциялар түрiнде, не сол мәдениеттану мамандарының
белгiлi бiр жүйеге ыңғайланып құрылымдары тұрғысында көрiнуде. Мұның өзi
мәдениеттану ғылымыеың елеулi ерекшелiгiн көрсетедi.
Әйтсе де, олар мәдениеттану бiлiмiн жетiлдiру бағыттарына келгенде,
жалпы негiзгi принциптердi ортақьаса жасауда. Бұл бағыттардың әрқайсысының
өзiндiк ерекшелiктерi, тиiмдiлiгi, өз пәнi, ыңғайлдылығы бар. Оларға 1995
жылдан бастап шыға бастаған қазақ және орыс тiлдерiндегi мәдениеттану
оқулықтарын да жатқызуға болады.
Бұгiнгi таңда мәдениеттану өзiнiң пәнi мен тәсiлiн анықтап, екi
аяғынан қаз тұру дәуiрiн басынан кешiруде. Оның әрi ғылыси теориялық
кәмелеике жеткен бейнесi толығынан көрiне қойған жоқ. ғазiргi iзденiстер
мәдениеттанудың философиямен тығыз байланыстылығының дәлелi және сол
философияның қамқорлық шеңберiнен босанып, өзiндiк қырынан бiлiмнiң жаңа
саласына айнала бастауының айғағы. Мәдениеттанудың өзiндiк ерекше бiлiмдер
жүйесi тұрғысынан көрсететiн дәлелдер аз емес. Оған мысал ретiнде қәзiргi
заман мәдениетiндегi құбылыстарды алуға болады:
Бiрiншiден, әлем өзiнiң 2000-шы жылдықтарында техника мен мәдениет
туындытатын орасаң зор әлеуметтiк өзгiеiстерге толық жаңалықтар қарсаңында
тұр. Микроэлектроника, есептеу техникасы және ақпарат индустриясы бүгiнгi
күнi дамудың орасан зор катализаторына айналды. Жалпы, технология бүкiл
қоғамдық өзгерiстердiң және қазiргi заманның даму күшiнiң маңызды факторы
болып отыр. Бұл құбылыстарға байланысты техника мен мәдениет арасын мына
мәселе туындайды: Техника жетiстiктерiнiң адамдар болмысына деген ықпалы
қандай және олар адам өмiрiне қандай өзгерiстер әкелуі мүмкiн? Ақпараттың
ақыры не болмақ? Мәдениет пен компьютерлендiру өркениеттiлiгiнiң арақатысы
қандай болмақ? Әрине бұл мәселелердi белгiлi бiр гуманитарлық пәндер
тұрғысынан қарастыру мүмкiн емес.
Екiншiден, дiни ренессанс – қазiргi мәдени жағдайлардың өте белгiлi
құбылысы.
Ренессанс (франц. тiлiнде – қайта өрлеу, қайта
туу). Италия
Және басқа европа елдерiндегi 15-16ғ.ғ
аралығындағы өнердiң
даму кезеңiн белгiлiеу үшiн Якоб Буркхард
енгiзген.
Әлем бүгiнгi күнi бұрын болып көрмеген, стихиялы түрде жүрiп
жатқан дiннiң қайта өрлеуiн басынан өткеруде.
Әрине XX ғасырдың соңында дiн мәселесi мәдениет өмiрiнде
соншалықты елеулi орын алады деп ешкiм де ойлаған жоқ. Қайта, өткен
ғасырдың ғалымдары, философтары дiни көзқараты арнайы сынға алуды
артықшылық деп санады. Өйткенi болмыстың бастапқы құпия көзiн ғылымның өзi-
ақ ашады деп тұжырымдады. Тiптен, өткен ғасырдың теологтарының өзi бiрнеше
онжылдықтарын кейiн шiркеу қызметкерлерiн дiннiң дағдарысы, құдайды
құрметтеудiң дәстүрлi түрлерiнiң апатқа ұшырауы және дiни сенiмнiң қайта
өрлеу мәселелерi ойландырады деп тұжырымдаған емес. Американдақ социолог
өзiнiң “2101 жылғы дiн” атты кiтабында, дiн болашақта өзiндiк рухани
“рухани туризмге” айналды дейдi. Болашақ оның ойынша Құдайдың жаңа бейнесiн
талап етедi.
Қәзiргi туындап жатқан дiни – рухани көзқарастарда Құдайдың
“табиғатына” байланысты көптеген қарама – қайшы концепциялар көп-ақ.
Концепция (лат. тiлiнде – қабылдау, ұғыну,
түсiну, түйсiк).
Белгiлi құбылыстар жайындағы көзқарас жүйесi,
бiрдеме
Негiзi пiкiр.
Әлемдiк денелердiң фундаменталдық идеялары да дiндердегi
ынтымақьастыққа қайшылық әкелуде. Жалпы, адам туралы, тарих туралы, ғарыш
туралы дәстүрлi түсiнiктер жiк – жiкке бөлiнуде. Олар әртүрлi мәдени-
философиялық образдарға немесе гуманитарлық және жаратылыстану ғылымдарына
негiзделген әлемнiң жаңа бiлiмдер жүйесiне айналып өзге мәнге ие болуы
мүмкiн.
Үшiншiден, адамзат мәдениетiнде, мәдениеттiң болмыстылығына
байланысты туындайтын мәселелер. Оларға мыналар жатады: Мәдениет феноменiн
қалай тануға болады? Өркениеттiлiк пен мәдениеттiң арасында қандай байланыс
бар?
Феномен(грек тiлiнде – келiп көрiнетiн,
құбылыс). Филосо-
фияда – санада болатын субьективтiк және
сезiм тәжiрибелерi
ұғынуға болатын құбылыс (феноменолизм).
Сирек, әдетте-
гiден тыс, төтенше құбылыс.
Мәдениет пен табиғаттың ара қатынасы қандай? Әлеуметтiк
өзгерiстер неден туындайды? Әрине бұл сұрақтар бiр жақты философиялық
паиымдаудың белгiлi бiр түрлерi арқаылы шешiмдерiн табу мүмкiн емес
екендiгiн қәзiргi ғылыми iзденiстер көрсетiп отыр.
Осы келтiрiлген үш жағдайдан туындайтын мәселелердiң түсiнiлуi,
танылуы: жеке ғылым, дiни сенiм, философия, не басқа да гуманитарлық
бiлiмдер негiзiнде мүмкiн емес екендiгi белгiлi. Олар қазiргi уақытта
әмбебап бiлiмдер арқылы жүргiзiлуде. Көпшiгiк жағдайда бұл әмбебап қасиет
мәдениеттану ғылымына тән. Бұл арада мәдеиеттанудың бастапқы мақсаты
мәдениеттiң тарихи дамуын және әлеуметтiк қызметiн зерттеу, ал нәтижесi –
мәдениет туралы жүелленген бiлiм.
Алайда, мәдениеттануды тек ғана бiлiмдер жүйесi тұрғысында
қарастыруға болмайды. Мәдениеттануда рационалды бiлiмдер жүйесiмен қатар,
рационалдықтан тысқары түсiну жүйесi бар, мұның екеуi де iштей үйлесiмдi
және екеуi бiрдей мәдениеттi ғылыми – гуманитарлық тұрғыда түсiнуде маңызды
роль атқарады. Түсiнудiң толықтығына сүйене отырып толығынан түсiну,
мәдениеттанудың ең жоғарғы жетiстiгi болып табылады.
Мұның өзi, өзге мәдениеттiң өмiр сүру әлемiне енуге, олармен
сұхбаттасу арқылы өз мәдениетiн тереңiрек ұғынуға мүмкiндiк бередi. Оның ең
бiр амал-тәсiлi мәдениеттанудағы түсiдiру мен түсiнудiң бiрлiгi. Рационалды
ұғыну жолы арқылы түсiне алатын, өзiнiң iшкi логикасы, өзiндiк мәнi бар
әрбiр мәдениет тiкелей нақты байланыссыз өмiр сүре алады. Мәдениеттанудың
да негiзгi мақсаты – мәдениеттердiң сұхбатын жүзеге асыру.
Жалпы шыға бастаған мәдениеттану оқулықтарында мәдениеттану ерекше
феноменге айналған мәдениет туралы бiлiмдердiң жиынтығы. Олай болса
мәдениеттану әр дәуiрде туындаған киелiлiктер мен рәмiздерлi тiзу жиынтығы
емес. Бұлай болған жағдайда ол, әлемдiк мәдениеттiң тарихымен ғана
шектелген болар едi.
Бiрiншiден, жағарыда айтып өткендей мәдениттану ерекше бiрегей
феноменге айналған мәдениет туралы бiлiмдердiң жиынтығы. Олай болса
мәдениеттану әр дәуiрде туындаған киелiлiктер мен рәмiздердi тiзу жиынтығы
емес. Бұлай болған жағдайда ол, әлемдiк мәдениеттiң тарихымен ғана
шектелген болар едi.
Екiншiден, мәдениеттану – мәдениет және оның мәнi туралы теория.
Оған өзiнiң ерекшелiктерi арқылы әрi әмбебап феномен ретiнде ғылыми түрде
қол жеткiзудiң обьектiсi. Шынтуаайтқа келсек, дүние жүзiнде өзiнiң
мәдениетiнiң бағытын жасамаған халық жоқ. Олай болса көптеген кiшiгiрiм
мәдениеттерден тұратын жалпы бiр бағыттағы жағдайдан – мәдени – тарихи
типтердiң бой көрсеткенiн аңғаруға болады. Ал, мәдениеттану сол жергiлiктi
көптеген мәдеиеттердiң арғы жағындпғы бәрiне ортақ жалпы даму жағдайдан
көрсетуге бағытталған.
Үшiншiден, мәдениетану – пәнаралық метатеория. Былайша айтқанда
адамдар мен халықтардың психологиясына терең бойлауды қамтамасыз ету арқылы
мәдениет тарих қимылының механизмi, адам болмысының асыл құпиясы,
шығармашылық жиынтаығының шымылдығын аша бастағандығын көрсетедi. Бұл
жағдайда идеологияда, саясатта немесе экамомика да емес, дәл алғанда
мәдениет ғана дүниенiң сырын ашуда эвристикалық құрал болып табылады.
Сонымен мәдениеттану пәнiн талқылау барысында мәдениет туралы
ғылымның әр тектi айырмашылығының маңыздылығын ескерген жөн. Мәдениеттануға
осы уақытқа дейiн антропология, тарих, социология, психология, педагогика,
тiл бiлiмi, семиотика сияқты пәндер әр түрлi жақтарынан өз үлестерiн қосып
келедi.
Семиотика (грек тiлiнде – белгi, нышан).
Мед. Аурудың бел-
гiлерi туралы ғылым. Табиғи және
жасанды тiлдердi таңба-
лар жүйесiн зерттейтiн ғылым.
Әрине, олар мәдениет және мәдени құбылыстарды әр тұрғыдан таниды.
Ал, мәдениеттану адамзат қоғамының әр кезеңiндегi мәдениетiн зерттейтiн
бiртұтас әр түрлi ғылымдар комплексiнiң белгiлеу жиынтығы. Нақты айтсақ
теориялық, түсiндiрме – сипаттау және көркемсөздi мазмұнға негiзделеген
бөлiмдерден құралатын мәдениеттану ғылымдарының жинақталған ерекше түрi.
Мысалы, мәденитетану мiдеттi түрде мәдениет археологиясына назар
аударады, оның шығу тегiн, даму кодын, мәдениет мұрагерлерiнiң тәсiлiн,
тұрақтылығын ашады. Яғни, мәдениеттiң сақталу, жаңару, оның мүлдем өзгеруi
арқылы өнер, философия, саясат, экономика салаларындағы жасалу түрлерiн
қамтиды. Сонымен қатар мәдениеттiң жетiстiктерiн саралап қана қоймай,
олардың құрылымын, iс – әрекеттiгiнiң түрiн, мәдентеиттiң бiртұтастығын
және сондай бiртұтастықты жасау жолдарындағы концептуациялық тауқiметтерiн
қою және шешу жатады.
Мәдениеттану адамдардың ерекше өмiр сүру тәсiлi тұрғысында өзiнiң
тарихи, мәдени – мұрагерлiк жағдаят ретiнде ашады. Оның пәнiне –
мәдениеттiң шығу тегi (генезисi) мiдеттi iсi, дамуы жатады, ал негiзгi
мақсатына – мәдениет генетикасын жасау, тарихи – мәдени барысып
түсiндiрiп ғана қоймай, сонымен қатар оларды болжау, ал болашақта оларды
басқару жатады.
Жалпы мәдениеттанудың ғылыми пән ретiндегi қалыптасуын, оның
ерекше бiлiмдер жүйесi ретiндегi түсiнiктер тұрғысынан қараған жөн. Әрине
мәдениеттанудың пәнiн, мақсатын, бағдарлмасын осылайша түсiну оның ғылыми
ауқымына әлеуметтiк шығармашылықтың басқа да өзгерiстерiн әр түрлi
ақпараттарды қамтуды қает етедi, бiрақ бұл синкретикалық бiлiмдер облысының
негiзгi зерттейтiн алаңы, тарих субьектiсiнiң қатардағы iс – әрекеттiң
образы, өмiр – салты, ой кескiнi болу керек. Бұл айтылғандар, бiлiмдер
жүйесi ретiнде мәдениет өрiстерiнiң өз-ара байланысын сипаттауға мүмкiндiк
бередi. Оған айғақ ретiнде бұрыннан және қазiргi уақытта қалыптасып келе
жатқан әлеуметтiк мәдениеттану, экологиялық мәдениет бiлiмдерiн келтiруге
болады. Сонымен, мәдениеттану - өзiне тән ерекше бiлiмдер жүйесi арқылы
сана – сезiммен мәдениеттi түсiну, ұғыну деген сөз. Мәдениеттану – адам
тұлғасына арнайы бағыталғыан мәдениет туралы ғылым.
Мәдениет өзiнiң iшкi шынайы болмысымен адам тұлғасына
бағытталғандықтан, оны өзiн - өзi танып бiлу немесе адамның рухани
өмiрбаяны деп есептейдi. Мәдениеттiң өмiр сүру шарты, ол бiр ұрпақтан
екiншi ұрпаққа сабақтастықпен берiлiп отырады. Сондықтан мәдениет өзiн -
өзi тарту мәселесiн алдыңғы орынға қояды. Яғни, мәдениеттану қабылдаудың,
принциптердiң, түсiнiктердiң жүйесi болып саналады да солар арқылы
мәдениеттiң трнасляциялау барысы iс жүзiнде асады. Бұл жүйе адам тұлғасының
өлшемi туралы мәдениетте қолданған тиiстi бiлiмдi, шеңберлiктi, тәжiрибенi
жария етудi қамтамасыз етедi.
Мәдениеттану, бұл мәденит ткралы ғылым, ал әлеуметтiк мәдениеттану
адамдардың мәдени қызығушылықтары мен қажеттiлiктерiн туындатып
қалыптастыруға ықпал жасайтын алғы шарттар мен факторларды қамтиды, олардың
мәдени құндылықтарды табыс етуге, сақтауға, көбейтуге ынталығының қарым
қатынасын зерттейдi. Әлеуметтiк мәдениеттану негiзгi мәдени – тарихи
типтердiң ерекшелiктерi мен қол жеткен табыстарын айқындай отырып, әртүрлi
қоғамның мәдени өмiрiн зерттесе, ал мәдениеттанудың мақсаты бiр нәрсенi
(бiлiмдi, тәжiрибенi т.б.) игеру немесе тарихи фактологияны жылнамалық
түрде түзу ғана емес және де адам тұлғасын, мәдениттiң субьектiсi ретiнде
жәй ғана өндiру емес, ұдайы өндiруге жол ашу. Адамның дүниеге келуi аз,
адам өзiнен өзi адам қылып дүниеге келтiру қажет. Сондықтан да,
мәдениеттанудағы – оқыту – рухани дүниеге келу деген принциптiң жалпы
азаматтық мәнінiң маңызы анықтан анық.
Мәдениеттанудың мiдетi, курстың моарльдық императивiн ой елегiнен
өткiзумен қатар құндылықтарды таңдап, өзiндiк ұстаған жолды
қалыптастырумен, өзiнiң тану қабiлетiн төселдiрумен байланысты.
Императив (лат. Тiлiнде – бұйрық, әмiршi,
жарлық). Филос.
Кесiмдi императив - этикада. Кантта – о
баста ақылға бе-
Рiлген, мәңгiлiк өзгермейтiн,
өнегелiктiң негiзiн құрайтын
Сөэсiз болатын моральдық жарлық.
Арнайы және гуманитарлық бiлiмдердi үйлестiре отырып, кәсiби этика
мен өнегелiктi тәрбиелеуде ықпалын тигiзiп қол ұшын беру және мәдени
символдарда, өнердегi бағытарда, музакада т.б. дүниелерде ептiлiк көрсетiп,
хабардар болу.
2. Мәдениеттанудың негiзгi көзқарастар жүйесiнiң дамуы
Мәдениеттанудың гуманитарлық бiлiмдердiң ерекше саласы ретiнде
қалыптасуы этнография, дiн, өнертану т.б. арқылы қол жеткен табыстармен
ғана емес, сонымен қатар, қазiргi заманның философиясының генезисiмен
(генезис – тегi, т.б., қалыптасу барысы) де тiкелей байланысты.
ХХ ғасырдың мәдениеттануы философия мәдениетiмен тығыз байланыста
бола отырып өз алдына жеке ғылым ретiнде қалыптаса бастады. Мәдениет
теориясының мәселелерi философия Тегеурiндi ықпалының мәселерi философиялық
бiлiмнiң бiр бөлiгi ретiнде қалыптасты. Көптеген ықпалының нәтижесiнде
немесе философиялық бiлiмнiң бiр бөлiгi ретiнде қалыптасты. Көптеген
ғалымдардың шығармашылығында философия мен мәдениетану мәселелерi бiрiмен
бiрi араласып, иiнтiресiп, өрiлiп, тығыз байланыста болып жатады.
Тарихта қазiргi заман мәдениеттануының мәселелерiне қатысты, тiптен
олардан айыруға болмайтынкөптеген идеялар мен теориялар болды. Әрине,
оларды толығынан жан-жақты қамту мүмкiн емес. Алайда оқырман қауымды
мәдениеттанудың негiзгi мәселелерiнiң төңiрегiндегi көзқарастар жүйесiнiң
даму барысымен таныстырып өту үшiн мүмкiндiгiнше жинақты түрде кейбiр
жақтары ғана берiлiп отыр.
Адамның өзiн өзi жасай алатын, дүниенi өзгерте алатын,
шығармашылыққа бейiм жан иесi екендiгi туралы ұлы ой Ағартушылық кезеңiне
бұрынғы қайта өрлеу дәуiрiнен келiп жеттi. Адамның өзiн өзi дамытуы ақыл-
ойдың күшi арқылы ғана iске аса алады. Осылайша мәдениет, адамзат ақыл –
ойының жан-жақты iске асу нәтижесi деген дiни емес, жаңа, зайырлы
түсiнiктер қалыптасты. Алайда ақыл-ой өзiнiң өзгермейтiн мәнінде жеке
жанның мүмкiндiгi екендiгiн көрсеттi. Бұл идеялар мәдениеттi ұғу жолындағы
орасаң зор қадамдар едi, бiрақ ерте ме, кеш пе әйтеуiр олар да өз
шектеулiгiн бiлдiрдi: Бiрiншiден, мәдени мақсаттардың ұлылығы мен жеке
жандардың мүмкiдiктерiне, жағдайларына байланысты туындайтын шектiлiгi
арасындағы алшақтық; мәдениеттiң бiртұтастығы мен iшкi байлығы
түсiндiрiлмей жәй жоба, жорамал деңгейiнде болды. Екiншiдiен, адамның өзiн
өзi жасау түсiнiгi мен мәдениеттiң шексiз дамуы, ақыл – ойдың бақилық және
өзгермейтiнмүмкiдiгi сәйкес келмедi. Яғни, даму жетiстiктерiнiң шыңы –
адамның өз мәнiне қозғау салмады.
Қалай болған жағдайда да осы мәселелердi көре бiлудiң өзi оңай
түскен жоқ. Ол үшiн мәдениеттi, ақыл-ойды, адамды жаңаша ұғу керек едi. Оны
ұлы философ, немiс классикалық философиясының өкiлi В. Гегель (1770-1831)
жасалы. Гегельде мәдениет бұрынғыша, ақыл-ой арқылы жүзеге асады, бiрақ ол
әлемдiк рухтың, не әлемдiк ақыл-ойдың жүзеге асуы. Бұл әлемдiк рух – бүкiл
халық тағдырында, ғылымда, техникада, дiнде, өнерде, қоғамдық
құрылымдардың түрлерiнде және мемлекет өмiрiнде өзiн жүзеге асыру арқылы,
не тарихи қатты тұлғаның жеке мақсаты арқылы түсiндiрiп болмайтын өзiнiң
жалпыға бiрдей мақсатының соңына түсуде.
Әрине, мәдени шығармашылық туындыларының тiкелей жасалынуы
адамдардың жеке күштерiне байланысты. Бiрақ, Гегель теориясында, адамдардың
бар iсi, тарихта көрiнбей ыңғайластырып отыратын “әлемдiк рух” мақсатының
жүзеге асуы. Гегельдiң әлемдiк ақыл-ой рух дәуiнiң өзi тектен тек айтыла
салған нәрсе емес. Өйткенi әлемдiк мәдениеттiң даму барыссын жеке
адамдардың бүкiл халықтың шығармашылығы көрiнбейтiн логикаға бағынышты
емес. Олар әртүрлi мәдени құбылыстарды өзiн өзi дамытушы бiртұтастық
тұрңысынан түсiнген жағдайда ғана өзiн өзi анықтай алады.
Гегель әлемдiк мәдениеттiң жеке тұлғалардан жоғарғы заңдылықтарын
көрсетiп қана қоймай оны ұғымдардың логикасында бiлдiре алады. Олай болса
сол логика, дүние мен адамзаттың бастапқы негiзi болуы мүмкiн. Гегель үшiн
бұл табиғи нәрсе, өзiн құрған жүйе де сол тектес; болмыстың негiзiнде ақыл-
ой жатады, бiрақ ол адамзаттың ақыл ойынан бөлек, өзiнен өзi бар, бүткiл
әлем; ақыл – ой мен болмыс барабар.
“Философия тарихы” , Эстетика, Тарих философиясы сияқты
еңбектерiнде Гегель, өз теориясының жалпы принциптерiнiң қисынын жасап қана
қойған жоқ, ол әлемдiк мәдениеттiң даму жолын сараптап шықты. Мұндай, өте
өте күрделi және логикалық үйлесiмдi көрiнiстi ойшылдардың ешқайсысы да
жасаған жоқ. Мдениеттiң дамуының барлық түрлерiнiң көрiнуi – дiн,
философия, өнер, тiптен әр – алуан мемлекеттерге дейiн тұңғыш рет бiртұтас
заңдылықтар процесi ретiнде қаралды. Гегель, адамзат тарихында орын алып
келген ұлттық мәдениеттердiң сапалық өзгешелiгiн және мәдениеттiң
түрлерiнiң әр түрлiлiгiн елемей қалған жоқ. Әрбiр – нақты тарихи мәдениет
бұл арада тек қана өзiнiң толық iске асырылуына талпынған әлемдiк рухтың өз-
өзi шығару сатысы ғана.
Сонымен қатар Гегель Ағартушылық идеалына адал, әсiресе бостандық
идеалына. Баллық мәдениеттiң дамуында тек бостандық ғана әлемдiк рухтың ең
соңғы негiзi, субстанциясы бола алады.
Субстанция (лат. тiлiнде – мән бiрдеме негiзiнде
жатқан). Iшкi
түптастық тұрғысынан қаралатын обьективтiк
шынайылық.
Сезiмнiң әртүрлiлiгi мен өзгермелi қасиеттерiн
белгiлi бiр
тұрақшылыққа апаруға мүмкiндiк жасайтын, өзiнен
өзi бар
ақырғы негiз.
Рухтың мәнi, субстанциясы бостандық болады... Рухтың барлық қасиеттерi
бостандық арқасында ғана бола алады... олардың бәрi дерлiк бостандық үшiн
құрал ғана. Гегельше, рух өзiнiң толық құндылығын адам арқылы iске
асырса, онда рух бостьандығының iске асуы адам бостандығының өсуiмен сәйкес
келедi.
Оның ойынша, шығыс халықтары рухтың, не жалпы тұрғыдағы адамның өзiне
ерiктi екендiгiн әзiрге бiлмейдi; бiрақ олар, адамның бәрi емес,
кейбiреулерiнiң ғана бостандығын бiледi. Жалпы тұрғыдағы адамның ерiктi
екендiгi тек герман халқына ғана христиан санасы арқылы жеттi; бұл
принциптi қауымдық (дiни) енуi ұзақ процесс, оның өзi сол тарихты құрайды.
Алайда, Гегель ыңғайының өзiне шектiлiк жатыр. Өйткенi ол, мәдениет
субьектiсiн (мәдениеттi жасаушы) тұлғасыз оймен барабар етедi, ал
мәдениеттiң дамуын өзiмен-өзi шектелген ақыл – ойдың бiр өзi, өзiн шығару
негiзiнде берген.
Сонымен әлемдiк ақыл – ой мәдениет, мемлекет түрiнде жеке адамдардан
жоғары, оларды өз мақсатына құрал ретiнде пайдаланды. Әрине, Гегельдiң
еңбектерiнде бүгiгi оқырманды толықтыратын көптеген мәселелердi табуға
болады. Бiрақ сол уақыттағы ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы
философтар, мәдениеттанушылар оның, адамды ақылдың тұлғасыз логикасына
сиыстыру идеясына қанағаттанбады.
Ф. Ницше (1844-1900). Дүниедегi болып жатқан барлық жағдайларды,
табиғи және психологиялық құбылытарды Ф. Ницше ерiктiң күрделiлiкке
бөлiнуi деп есептедi. Адамның санасының барлық модустарын және олардың
ұғымдарын өздiгiнен бiрiктiретiн Мен, субьект сияқты ұғымдарды жеке
Модус (лат. тiлiнде – шама, тәсiл, бейне). 17-
18.ғ. философи-
ясына – материяның жағдайларына, жеке
түрлерiне берiлген
ауыспалы қасиет; жалпыға бiрдей субстанцияның
белгiлi бiр
нәрсе ретiнде көрiнуi.
Адамдардың шығармашылық ерiктiлiгiннiң интенциясы ретiнде
жеңiлдетiлген бнлгiсi деп түсiну керек.
Интенция (лат. тiлiнде – ынта, талап,
ұмтылу). Схоластика
философиясының ұғымы; белгiлi бiр затты
көрсететiн ниет;
мақсат, сананың бағыты, ақыл – ой.
Ол ерiктiң құдiреттiлiкке шығатын жалқылық көрiнiс ретiндегi
белгiсiз бiр шектелген орталық күш. Ал, рационалдық және парасаттылық
құрылыс. Ницшенiң айтуынша, өзiнiң биiгi мен құдiреттiгiн және өзiне басқа
ерiктi бағыдыруға бағытылған белгiлi бiр ерiктiң болашағы. Сайып келгенде
категориялардың, пiкiрлердiң, таным әдiстерiнің мақсаты - өмiрдiң белгiлi
бiр түрiн сақтау және қалпына келтiру. Бiрақ мәдениет тiлi өзiне тән сақтау
қызметiн орындай отырып табиғаттың немесе өмiрдiң түп нұсқасын бұрмалайды.
Бұл бұрмалау екi кезеңдi қамтиды: Бiрiншi, алғашқы қобалжуға тiкелей
байланысты бейнелер, аңыздар, метафоралар; Екінші, хаостан п.б. индуктивтiк
түсiнiктерден. Адам олардың өз жүйесiне көшедi және де өмiрмен байланыс
үзiледi, өйткенi оларды түсiнiктер бүркелемейдi. Өмiрге деген құштарлық
үшiн жасалған мұндай бұрмалау өмiрге қас, өзiндiк күшке айналады.
Мысалы, Ницшенiң айтуынша, христиан дiнi адам болмысының нақты қайнар көзiн
ойдан шығарылған аспан мен Құдай құдiретiн жамылу арқылы жүргiзедi.
Осы тектес ауыстырулар жаға еуропа мәдениетi шеңберінде жалған ғылыми
ақиқатқа, зердеге, заңдылыққа және т.б. негiзделген ғылымдар арқылы
жалғастырылады. Ницше романтиктердiң артынша-ақ мәдениеттiң басқа құрылымы
- өнерге ерекше көңiл аударды. Қиялдың бұл түрi жете түсiнетiн өмiрмен
тiкелей жақын байланысқан үлгi, яғни, мәдениет – ол қызған хаостың
үстiндегi алма қабыршағы ғана. Еуропа мәдениеттiнiң тарихын талдауда
Ницшенiң бұл философиялық – танымдылық ой желiсi жүйеге айналмаса да,
оның өмiрiнiң ақырына дейiнгi барлық кезеңдердi қамтиды.
Ницшенiң өмiр философиясынан нұсқасын мән жағынан өзгеше етiп, немiс
тарихшысы В. Дильтей (1833-1911) жасады. Өйткенi адам мәдени – тарихи
барысында табиғат әлемiнен өзгеше құрылатын тарих әлемiн ашуды iс жүзiнде
асырды.
Дильтей табиғат туралы ғылымнан рух, философия туралы ғылымды бөлiп
көрсеттi. Егер алғашқысы сыртқы дүниенiң мәліметтерiн түсiндiрсе, ал,
кейiнгiсi рухани бiртұтастықты түсiнедi, интуитивтiк түрде ғұмырдың өзiн
өзiнен түсiндi.
Интуиция (лат. тiлiнде – үңiле, зер салып қарау). Болып
өткен
тәжiрибеге негiзделген сезгiштiк, болжам, көрегендiк,
Филос. тә-
жiрибенiң көмегiнсiз және ой тұжырымынсыз тiкелей
ақмқатты
түсiну.
Оның ең басты сiңiрген еңбегi өмiр көрiнiстерiн, яғни рухани
мәдениеттiң тарихи бейнелерiн жазып алу арқылы, түсiну амалы ретiндегi
герменевтика тәсілiн жетiлдiру болып саналады.
Г. Зиммелдiң (1858 - 1918) iлiмiнде де мәдениет философиясының
мағынасы өмiр философиясы терминi арқылы ашылады. Өмiр, мәдениеттiң түрiн
немесе өмiрден артығырақ және өмiрден артықтылығы құрайтын өзiнiң
түрлерi арқылы шыққан өзiн-өзi өзгерiп тұратын, мәңгi қозғалыста болатын
өмiрге қарағанда олар дербестiк роль атқара бастайды. Бiртiндеп мәдени
түрлер өмiрдiң ағысын бөгеп қатулана бередi де соңынан барып жойылады
және жаңалармен алмастырылады. Бұл күрес мәдениеттiң, одан әрi трагедиясын
тудырады. Мұнымен қатар Зиммелге жаңа Еуропалық мәдениеттiндегi өмiрдiң
күресi дәл сондай түрдiң принципiне қарсы жүретiн болып көрiнедi.
О. Шпенглердiң (1880 - 1936) еңбектерiнде еуропалық рационализм және
панлогизм, немiстiң рационализмi мен өмiр философиясында жақын тұрғыдағы
философиялық сынау мәдени мифологияның, мәдениеттану құрылымының жобасымен
үйлеседi.
Панлогизм (грек тiлiнде: пан – дәрi, барлық; логос
– ақыл, ой
сөз). Филос. ақиқатты – идеяның логикалық
айтылуы, спеку-
лятивтiк ұғымдардың өзiн - өзi ашуы, өзiн
ойлайтын субстан-
ция, өзiнен өзiн танитын ақыл, деп сынайтын
принцип.
(Г.Гегель).
Өйткенi ол ғылым таихы, өнер, дiн, саясат, экономика сияқты аса бай
нақтылы материалдардың негiзiнде iс жүзiнде асқан.
Мәдениет философиясының мәселелерiн негiзiнен шешкен Шпенглер, әйтсе
де мәдениеттiң дағдарысқа ұшырап жойылып кетуi шек келтiрмейтiн обьективтi
заңды құбылыс деп есептейдi. Өмiрдiң өзi бiр мәдениеттiң дүниеге келiп
екiншiсi жойылып жататын нәрсе. Олардың әрқайсысының өзi, iшкi құрылымы
берiк қалыптасқан, тұйықталған, абсолюттiтүрде қайталанбайтын денелерге
ұқсайды. Олар тарихта 1200-1500 жыл өмiр сүрiп; басқа мәдениет түрлерi
пайдаланатын артына қыруар ескерткiш пен iздер қалдырып жоқ болып кетедi.
Бiрақ әлгi мәдениеттердiң iшкi принциптерiн немесе оларды қолма – қол
пайдалана салу мүмкiн емес. Сайп келгенде, Шпенглер мәдениетке тән
сабақтастықты адамзат мәдениетiнiң бiртұтастығын, керек болса өткен дәiрдiң
мәдениеттерiн бiр шама түсiну мүмкiндiгiн де жоққа шығарады. Ол мәдениеттiң
жетi түрiн айтады: египед, үндi, вавилон, қытай, грек-рим, аполлондық –
мая, византия – араб.
Мәдениеттiң уақыт тарапынан қанат жаю барысы, Шпенглердiң айтуынша
оның иiлгiш денелерiнiң қатайып жансыздануымен, ыдыраған құрылымның
жеңiлдетуiмен, әрекеттiлiкпен үлкен бiртектiлiкке өтуiмен, сонымен қатар,
әралуан органикалық бiртұтастықтан, қирататын күрестермен кездесе отырып,
механикалық бiртұтастыққа өтумен тiкелей байланысты. Сайып келгенде,
мәдениет өзгерсе, өзгере өркениеттiлiкке айналды. Оған өмiрдiң өзiн,
зиялылықты, техноцизмдi, дүниенi тiкелей және шығармашылық тұрғыда
қабылдаудан бас тарту тән қасиет.
Мдениеттiң тарихи тағдыры мәдениет жаны, Шпенглер үшiн алғашқы, ал
Логика, сол сияқты өнер, ғылым, саясат әр – уақытта олардан кейiнгi,
солардың туындысы iспеттес. Осы көзқарастың жөрнесiмен, Шпенглер ХIХ
ғасырдың басые дүниежүзiлiк соғыс, революция деп қарастырды. Шпенглердiң
жалпытеориялық нақты-тарихи пiкiрлерiне, көрегендiктерiне, қәзiргi уақытты
сын көзбен қарайтындықтарына қарамастан, ол тартқан мәдени полицентризм осы
заманның көптеген мәдениеттану және өнегелiк зерттеулерiнiң негiзiн
қалайды.
Өмiр философиясымен қатар мәдениет философиясының мәселелерiмен ХIХ
ғ. Соңында ХХ ғ. бас кезiнде шұғылданған аса ықпалды философиялық бағыт,
жаңа кантшылық болап табылыады. Бұл екi мектеп аралығындағы бастапқы жүрген
пiкiрталастарға қарамастан, тақырып (мәдениеттiң ерекшелiктерi,
қайшылықтары, олардың дағдарыстары) ортақтығына байланысты бiрiне бiрi әсер
ықпалын тигiзiп жақындасып кеттi.
Романшылдықтың жанакантшылдыққа ықпалы аса зор болады. Оның
ертеректегi өкiлi Н.Н. Ланге (1858-1921) – таным, әлемдiк құбылыстардың тек
бiр бөлшегiне ғана қолын жеткiзе алады, ал оны толық бiлу, адам тегiнiң
терең өмiр тамырларынан өсетiн рухтың қажеттiлiгiнен туындаған шығармашылық
жалғанның пәнi. Ал, мәдениеттiң шоғырландыру қызметiн, Ланге түсiндiргендей
түсiнiктiң поэзиясы деп алатын метафизика атқарады.
Аспан мен жер арасындағы – аспан идеалы идеалы мен эмпириялық шынайы
жер арасындағы қалған батыс адамдарының тым драмалық жағдайын Макс Вебер
(1864-1920) атап көрсеттi.
Эмпирия (грек тiлiнде – тәжiрибе). Филос. адамның
тәжiрибесi,
сезiм мүшелерi арқылы сыртқы дүниенi қабылдау;
экспери-
менттен өзгеше, қарапайым табиғи жағдайда
жүргiзiлетiн бақы-
лау.
Оның ойлауынша: бiрiншiден, адамнаң алдынан эмпириялық, бiрақ ешқандай
мәнi жоқ дүние есiгiн ашады. Бұл – әлем, техника мен ғылымның көмегiмен
қалыптасқан және де солай техникаландырылған сол себептен принципалды
мәнi жоқ дүние. Екiншiден, оның төбесiнде мәдениет ғимаратының негiзiн
мығымдайтын ақиқат, идеал, жақсылық, әсемдiк сияқты және т.б. құндылықтар
қалықтайды. Бiрақ, бұл патшалық тек ғана жерден бөлектенiп қойған емес,
сонымен қатар бұл жерде оның шынайы негiзi де жоқ, яғни олар өзінiң
құдайларының iшкi таластарынан (бұл жерде сөз құндылықтары туралы) және
олар иерархиялық пен теңқұқықтыққа көшуiне байланысты кенеттен
туындайтын таласынан күйзелген.
ХХ ғасырдың ең беделдi философиялық ағымдардың бiрi – феноменология
едi. Оның қол жеткен табыстарына назар аударудың басты себебi,
феноменологияның негiзгi мәселесi – сана проблемасының фундаменталдық
сипатында. Феноменология, сана болмысының өзiндiк құндылығын, сананың
пәндәк, әлеуметтiк және мәдениеттiлiк әралуандылығының күделi екендiгiн
көрсеттi. Феноменологияның талдауыеның негiзiнде жатқан (субьективтiк-
обьективтiк) белгiлi қатынастар емес, сананың өмiрiн баяндвйтын басқа
шарттардың мүмкiндiгiнiң жоқтығында.
Мысалы, Э.Гуссерлдiң (1859-19378) айтуынша, Еуропаның адами
қауымдастық өмiрiнде, б.д.д. VI ғасырда ежелгi Грекия пайда болған бiр
теориялық нұсқау болды. Бұл жеке адамның, оны қоршаған дүниеге қатынасы
дегендегi нұсқауы, жаңа бiр құрылымның, былайша айтқанды бiр күйде
қалыптасқан құрылым-философиясының болуына әкеп соқты. Фиософиядан (ғылым
ретiнде), оған дейiн п.б, онымен қарастырылып өмiр сүртен, дүниенiң дiни-
мифологиялық көрнiсiн, әмбебап бағыт деп түсiнген Гуссерлдiң пiкiрiнен
ажырата бiген жөн. Мификалық апперация әлемi өзiнiң жалпылығымен барлық
затарды, оның iшiнде хайуанаттарды, адамдарды, адамның күшiнен тыс
құбылыстарды өзiнiң қарамағына ендiредi.
А перцепция (лат. тiлiнде – қабылдауға, ұғынуға).
Терминдi ал-
ғаш енгiзген Лейбниц ойынша; ессiз, ойланбай
(перцепция) қа-
Былдауға қарағанда, әпсаналы түрде қабылдауды
бiлдiрген.
Олардың барлығы мификалық күштер болғандықтан адамның тағдырына
белсендi ықпал жасайды. Сондықтан бұл күштерге әсер ететiн, адамдардың
мүддесiне негiзделген құбылыстарды көз алдына елестету өмiрге деген
құннтылықты көрсетедi.
Бірақ, белгiлi бiр тарихи кезiнде нақтылы адамдардың тобында төңкерiс
болады. Ал теориялық нұсқауға қатысы бар мақсатты қабылдаған адам
философ болып қалыптасады.
Мұндай өмiр нысанасының өзгеруi жаңа мәдени-дәстүрлердi қолдаушыларды
мифологияға келтiрмей қоймайды. Философ пен оның отандастарының арасында
бiрегей қақтығыс дау, жанжал шығу қаупi туады. (Мысалы Сократтың өлiм
жазасына бұйырылуы), Бiрақ, философ дұшпандық пен түсiнiспестiктiң ғана
қоршауында емес. Аз ғана адамның тобынан бiрте – бiрте пайымдаушылығымен
ұйымдасқан, философияны мәдениеттiң жаға түрi ретiнде жасап шығаратын жаңа
адамзат қауымдастығы көрiне бастайды. Қоғам iшiнде, былайша айтқанда
грекия полисiнде, музыканттардың, шешендердiң, ақындардың, драматургтердiң
философиялық идеяларымен қаныға танысатын дәнекер адамдардың iлеспелi
мәдени қозғалысы п.б. Дәстүр мәселесiне жүйелi түрде күмәндана қарайтын
философия, ендi грекия өнерi туралы шығармаларда аталмыш дәстүрлермен
ымыраға келуге тура келдi.
Мәдениет тарихы өзнiң ұзақ даму процесiнде нормативтiк образдың
шексiздiгiне бағытталған, феноменологияның қағидасынан шығады. Ол жеке
адамдардың немесе олардың тобының санасымен аяқталмайды. Еуропалық ұлт
қалыптаса бастаған тарихында, оның табиғатына тән парасатты мақсат, телос
ашыла бастады. Осы телосты обьективтендiрудiң нәтижесiнде, жалпылама шама
болуға мүмкiндiгi бар, iс–әрекетке лайық грекия философиясы п.б. Көптеген
ұрпақтарды бiрiктiретiн ұлттардың арасындағы күрестер мен айырмашылықтардан
жоғары көтерiле бастаған, жоғары руханилық п.б. бастады. Дәл осымен
Гуссерли Еуропадағы мәдени дағдарысты жеңiп шығуға болар, деген үмiт
байланыстырды.
Бұл мәселенi өз тарапынан Гуссерлдiң көрнектi шәкiртi М.Хайдеггер
(1889-1976) шешуге тырысты. Тiл тақырыбы шын мәнiнде Хайдеггер
философиясының өзегi болды. Бұл таңқаларлық нәрсе емес. Субьектiнiң
обьективтiк – заттық дүниеге қатынасының болмыстық ақиқатын жоққа шығара
отырып, философ тiлдi болмыс пен ойдың, болмыс пен өмiр сүрушi адамның
байланысы деп табады. Ол, болмысқа мынадай сөз нұсқасын ұсынады: адам тiл
баспанасында мекендедi. Ойшылдар мен ақындар – осы баспананың сақтаушылары.
Кiм болсын, тiл өзiнiң iшкi мәнін ешкiмге көрсетпейдi. Бiр қарағанда ол
субьектiнiң нақтытыққа үстемдiлiгiнiң құралы тәрiздi. Бұл өзнiң болмыстың
жаршысы ретiнде болған, бастапқы маңызын жоғалта батаған, ойдың
азғындалғандығын көрсетедi. Ой бұл шығынын техняға, тәрбиелеу құралына,
бiлiмге, мәдениет iстерiне айналу арқылы есесiн толықтырады. Дәл осылай
адам да болмыс ақиқатының сақтаушылығынан, қарым – қатынастың және мәдени
мұраны сабақтастырудың құралы ретiнде тiлi бар тiр жан болып қалыптасады,
олар көптеген бұрмалаушылыққа тап болды.
Болмыстың ақиқатын тiлден қалай табуға болады? Ол, өзгеше тағы
бiрдеңеге қосып басқа бiр нәрселермен қосарлана және жинақталып
шығармашылық туындыларда жүзеге асырылуы мүмкiн. Сол бiрiктiруден кейiн,
поэзияның трагедияның және ақиқаттың мәндерiн тудыратын айтыс – тартыс,
күрес басталды. Ақиқаттың мәнi – оның өзне тән пiкiрталастардың нәтижесiнде
бiр мәмiлеге келу деген сөз.
Бiрақ поэзияның өзi де нақты болмыстың жасырылмайтын етiстiгi,
олапрдың таласының кеңiстiгi туралы аңыз болып табылады. Тiлдiң өзi елеулi
мнәi тұрғысында поэзия, өйткенi поэзия (философиямен қатар) осы тартысты
сақтайды. Субьектившiлдiк үшiн оның бұл түсiнiгi жабық. Тiл мен ақиқат ол
үшiн өзiн - өзi билейтiн субьектiге бағынышты.
Хайдеггер философиясы, қазiргi заман мәдениеттiндегi адамның
субьективтiлiгi мен гуманизмнiң дағдарысын айқын бейнелейдi. Хайдеггер үшiн
бұдан шығудың жолы ақиқаттың жасырылмайтындығынан шығатын бастапқы грекия
ойлау тәртiбiне қайта оралдыратын ойлаудың жаңа тәжiрибесi едi.
Еуропа руханилығының тағдыры осы – ойлау iс жүзiне аса ма, егер асса
қалай асады. – деген қағидаға тiкелей байланысты. Болмысты, адам болмысы
ретiнде түсiну, шын мәнiнде сананы түсiнумен барабар. Бұған альтернативтiк
бағыт, батыс мәдениетiнiң алдында тұрған ессiздiк мәселесi – (психоанализ)
психиканы талдау ғана болды.
Ал, психиканы талдаудың негiзiн қалаған Вена психиаторы Зигмунд Фрейд
(1856-1939) боды. Оның iлiмiнiң басқы идеясы – ессiздiктiң адам
психикасының ерекше деңгейi екендiгiнде. Ессiздiктiң санадан айырмашылығы,
оның психикаға көбiнесе жабық түрде ықпал жасауы. Оынң ойынша, психика ұш
қабаттан тұрады.: Өзiндiк, Мен, Жоғары – Мен, Өзiндiк ессiздiк -
адамға мұра болып қалған, оның жауапсыз әуестiгiнiң қазанда қайнап тұрған
инстингтер. Саналы Мен- жеке адамның ессiз қарекетiне осы әлемнiң
ықпалын жасауға жәрдемдесетiн ессiздiк пен сыртқы әлемнiң арасындағы
делдалшы. Жоғарғы – Мен - социомәлени сипаттың нормалары мен тиым салуды
бейнелейтiн деңгей.
Мен өзiне Өэiндiкi бағындығысы келедi, егер қолынан келмесе, Мен
көзге ғана артықшылығын көрсетiп Өзiндiкке бағыдады. Жоғарғы - Мен
өзiнiң үстемдiгiн, Мен - ге, ар-ұят немесе көмескi айып ролiн атқара
отырып, жүргiзуi мүмкiн. Сыртқы дүниенiң шынайылығымен келiсе отырып, Мен
қолайсыз ықыластар мен идеялары (сексуалдық, агрессивтiк, әлеуметтiк қарсы)
ессiздiкке керi қарай ығыстырады, олардың санаға енуiне қарсылық жасайды.
Өзiнiң белсендiлiгiн сақтаған ықылас, ессiздiктiң механизмдермен бүркемелей
және Мен-нiң қырғылығын алдаусырарта отырып, iс жүзiнде асыруға тырысады.
Ең алдымен түс көргендей болады. Сонымен қатар, байқалмай айтылған
сөздерде, қателiктерде және тағы басқаларда бөлiнедi; кейбiр уақытта
ессiздiктiң итерме күшi мен Мен-нiң арасындағы қақтығыс жүйкенiң
шаршауына немесе психикалық кеселдердiң п.б –на яғни жан ауруына әкеп
соқтырады. Кейiнiректе ол адамның психикалық даму барысын, балалардың
сексуалдық құбылыстарынан басталатын сексуалдық энергияның (либидо лат.
тiлiнде – жыныс құмарлық), биологиялық негiздегi трансформацияның
механизмi, деп қарады. Либидоның инстиктивтiк итерме күшi қарекеттiң
нәтижесiнде тарайды немесе керi қарай ессiздiкке ығысады. Тiптi болмаса
қолайсыз энергия әлеуметтiк және мәдени мақсаттан қолайлысына көшiрсе ғана
басылуы мүмкiн (бұл процестi сумблияция дейдi).
Бiрiншi дүние жүзiлiк соғыстың және соғыстан кейiнгi Еуропадағы
анархиянң салдарынан Фрейд өзiнiң тұжырыиын аздап өзгерттi де, ендi екi
инстинктивтiк алғашқы шақыруды енгiздi: Өмiр (немесе Эрос) және Өлiм
(Танатос). Олар, өзiн - өзi жоюға және жеке адамда да көрсетедi.
Фрейдтiңмәдениетке көзқарсының негiзiнде, адаымның табиғи басталуы,
ессiздiгi, сексуалығы, қиянаттылғығы мен мәдениеттiң нормаларының
арасындағы қайшылықтар жатыр. Олар ессiздiктiң тiлегiн орындаудан бас
тартуға (еркiмен немесе ерiксiз) негiзделген де, қатал бақылау,
инстинктерге цензура жасай отырып сумблимацияланған либидоның энергисының
есебiмен өмiр сүредi. Фрейд мынадай қорытындыға келедi: әрi қарай
мәденеттiң дамуы адам бақытының азайуына, кiнәләк сезiмнiң күшейюiне,
тiлегiн басып тастап отырудың нәтижесiнде қанағаттанбайтындығыққа әкеп
соғады. Қоғамныңжәне жеке адамның психологиясын бiр бiрiмен ұқсастыру, жеке
адам мен ұжымдық ессiздiкдiң бiтұтастығы туралы сенiм, оның пессимистiк
ойының негiзгi шарты болды.
К.Г. Юнгтiң (1875-1961) пайымдауынша сананың (бiздiң бақылауымызда
тұрған психиканың сүреңсiз мазмұны және шағын аумағы) инстинктивтiк өмiр
сферасымен байланыстыратын ессiздiк бiздiң мМен дегеннiң шексiз таусылмас
көзi болып саналады. Ол сананың шебiне кiргенде белгiсiз бiр түсiнiксiз
сияқты, сол себептен қорқытатындай болвп қабылданады. Санаға қабылданбайтын
бәрi, ығыстырылған тенденциясы жоғарғы деңгейдегi – бiздiң ақылымыздың
көлеңкесiн немесе ессiздiктi құрайды. Оның жоғарғы жеке тұлғалық қабатына
ену үшiн Фрейдтiң редуктивтiк тәсiлi жеткiлiксiздеу болады; психиканың
беткi қабаты арқылы тiкелей төмен түсу қажет болды. Өзнiң көлеңкесiнiң
арасынан өтiп, адам тарихи табиғаты бар ассоцияциялардан, бейнелерден
тұратын ұжымдық ессiздiкке төмендейдi. Ол, Мен бар дүниемен байланыста
болатын обьективтi кеңдңк, әлемге ашық және оған тең.
Ежелгi дүниеден және болашақ уақыттан ессiздiк символдар әлемi ретiде
әсерлене отырып, санаға қарағанда ессiздiкке адам өткенiмен және
болашағымен кездеседi. Архепит (ұжымдық ессiздiктiң психикалық құрылымы)
уақыттан тыс нқсқа бола тұрып, бейнелердi, ойларды өткен және өмiр сүрiп
жатқан адамдардың сезiмiн қалыптастырады, дүниенi түсiнудiң алғашқы
түрлерiн мифтiк күйде көрсетiлген, ұжымдық тәжiрибенi сақтайды. Көп
адамдардың мойындағысы келмесе де, адамдардың тарихының өзi ессiздiкке
негiзделген. Адамдар көбiнесе архетиптiк символикалар байланысын үзiп,
өздерiнiң дәстүрлерiмен өмiр сүредi. Сананың ессiздiкке қатынасының
дағдарысы – дәл мәдениеттiң дағдарысына әкеп соғады. Өйiткенi оның
белсендiлiк танытатын күшi бар. Өз тарапынан түсiндiре алатын, жағдайға
араласа бiлетiн, ерекше энергиясы бар. Эмоцияның бөленген образдар адамға
немесе адамзатқа қиратқыш ықпал жасауы мүмкiн. Юнгтiң айтуынша халықтың
өмiрi психологиялық заңдылыққа бағынады, халықтың жаны жеке адамның
жанының құрылымын қарағанда күрделi келедi.
Денi сау және рухы бай дүние жасай отырып, тек ғана сана мен ессiздiк
арасындағы үйлесiдiк, қауiптi жоқ қыла алады.. Ессiздiк рухани мәдениеттiң,
шығармашылықтың дамуына себепшi болады.. Шығармашаылық барысы архетиптiк
ессiздiктiң жiгерленуiнен және көркем шығарманың қанат жайып, дайындалып
аяқталуынан тұрады. Бұл жерде көнерген бейне осы заманның тiлiне
аударылады. Мұнда көркемөнердiң әлеуметтiк мәнi жатыр: уақыт рухын
тәрбиелеу үшiн дамылсыз қызмет атқарады, өйткенi көбiнесе уақыт рухы
жетпеген мүсiндер мен бейнелерге өмiр бередi. (Юнг К.Г. Архетип и
символ, М., 1991.)
Жак Лакан (1901-1981) ессiздiктiң басқа түсiнiктемесiн ұсынды. Оның
құрылымдық психоанализi шынайылықты, ойдағы және символикалық қабаттарды
ерекше бөлiп көрсетедi. Алғашқы кезде адамның Менi (жас баланың),
анасының денесiмен бiртұтас, қоршаған дүниеден бөлiнбейдi. Дүниеден бөлiнiп
шығу, ананың денесiнен алшақтау, Мен - емеске қарсы қойып, Мен- қарау,
алғашқы тепе – теңдіктi бұзу және жеке адамның психикалық драмасының
басталуы болып есептелiнедi. Пайда болған сызатты толтыруға ұмтылуды
керектiлiк деп атайды.
Шынайлық – бұл дифференциялаған керектiлiктiң өрiсi. Ол аламның
психикасында тұрақты түрде қонақтанады, сонымен қтар ғылыми зерттеуге,
рефлекцияға қол жеткiсiз және абсолюттi түрде рационалды емес. Қияли ойлау
– жеке адамды қанатғантаныратын оны дүниемен жәг\не онымен қатынасындағы
серiктерiмен тұрақты тұрақты ететiн Мен-нiң образын жасайды. Бұл жайдағы
қияли ой, логиканың иллюзиясы, басқаратын адамның өзi жөнiндегi адасқан
жерi. Қияли ойдың керектiлiгi рахаттылық (рахаттылықсыз) принциппен
басқарылатын және эмпирикалық обьектiге бағытталған тiлекке айналды.
Дегенмен адамның нағыз талаптануы қоршаған дүниемен бiрiгiп кетуге
мақсатталған. Бұл мақсатқа жету – басқалардың тiлегiнiң обьектiсi болуды
мойындау, Оны Лакан, символикагы қорғайтын, Басқа деген түсiнiкпен
бередi. Бұл жерде символика – әлеуметтiк анықтауладың, нормалардың,
тапсырмалардың жиынтығы. Адам оларды дайын күйiнде, көбiнесе ессiздiк
деңгейге қабылдайды. Символикаоық Басқа немесе Әке кескiндерiнде
дербестелiнедi, өйткенi дәл әке арқылы тәртiптiлiкке, заңға қол жетедi.
Символикалық жеке адамның тыс, жалпы социомәдениттiлiк мағыналар, олар
қоғамның жеке адамға беретiн ессiздiктiң саласы. Субьект, Лаканның
пайымдауынша, мәдениет пен сананың алып барушысы емес қайт мәдениеттiң
қызметi, түрлi символикалық құрылымдардың қиылсу нүктесi және ессiздiктiң
салмақ түсiретiн күшi. Субьектiнiң өзiне келсек, ол мәдени мазмұнымен
толтырылған қуыстық ретiнде тiлектi алып жүретiн Мен- мен iс –
әрекетке болдады. Символикалық жеке адамды өзiне толығынан бағыдыруға
тырысады ал Меннiң мiндетi символикалық үзiндiнi өзiнiң бейнесiн жасау үшiн
пайдалану. Сөйтiп қиял, оймен, тұрақты редакцияланатын басқаның сөзi
ретiнде айқындалатын, ессiздiк түсiнгiгi дәлелденедi.
Мәдениеттанудың негiзгi көзқарастар жүйесiндегi құрылымды – қызметтiк
ыңғайдың қалыптасуы ХХ ғ. бас кезiнде Батыс елдердiң басқа халықтармен
мәдени қарым – қатынастарының кеңейюiне байланысты болды. Обьбектiлердiң
интеграцияландырған қатал орындайтын идеяны қарастыру, функционализм (ойсыз
мiдеттi түрде орындалатын қызмет, қызметтiлiк) деген жалпыазаматтық пәннiң
пайдалануға, енуiне ықпал жасады.
Құрылымды – қызметтiлiк ыңғайды жақтаушылар қоғамдық құбылысты тарихи
және эволюциялық принциптер тұрғысынан қараудан бас тартты. Олар,
мәдениеттiлiктi әлеуметтiк – мәдени құрылымның төменгi сатылық жүйесi деп
қарастырылды. Бұл жерде әрбiр элемент жалпы реттеу жүйесiнде қызметшiлiк
ролiн атқарады. Бұл терияның негiзгi өкiглдерi болып Т. Парсонс (1902-1979)
және Р. К. Мертон (1910) саналды. Функционализм, еуропадан тыс жатқан
елдердi қабылдамау керек, өйткенi олар төменгi деңгейде дамыған
тұрпайы, соның салдарынан колониялық басқаруға жол берiлген, деген сияқты
идеологиялық кеселден арылуға ықпалын тигiздi.
Өркениеттiлiк тұрғысынан кейбiр нанымдарлы, нормларды, бақсылардың
мағынасыз және зиянды салт – жораларын, мыстанды – қудалау, касталық
ерекшелену сияқты құбылыстарды жазғырады және жоюға әкеп слқты. Мұндай
көптеген ескiлiктерден бас тарту, шынилық жемiс, балмалы тәсiлдерге қо
лжеткiзуге жол ашты. Денсаулық сақтау, ағарту, болмысты өзгерту,
полигамияны (көп некелiк) және пәрженженi жою сияқты құбылыстарға жол ашу,
қоғамды түрлендiрдi, оған өркениеттiлiк сипат бердi. Функционалистер мәдени
регуляцияның (реттеушiлiк) шын мәнiн айқындап көрсеттi де, көп мәселелерге
үстiрт келудi жоққа шығарды. Бұған кәудiлгi мысал ретiнде, мәдени
антропологияда және дiни жорғыларда көптеп кездесетiн: жаңбарды тасаттық
беру арқылы шақыру, кеселден арылу, әруақтарға сиыну сияқты т.б. ескiлiктiң
жұрнақтарын келтiруге болады. Ақылға салып қарасақ, бұл сенiмдер,
ескiлiктiң жорғылары, барған сайын ақыл – ойдың ықралының нәтижесiнде
ығысуға аяқ басты. Әрдесе олардың зиянды жағын да еске алған жөн: жазықсыз
адамдары жазғыру, крест жорықтары, тастарды, икондарды сұю т.б.
Бiрақ, фугкционалдық тәслiмен қаруланған этнограф пен дiни танымдағы
адамдар аталмыш жорғылрдың белгiлi бiр мағыналы қызмет атқаратындығына
назар аударды. Өйткенi жеке адамдарды түрлi қорқыныщтар мен азаптардан
қорғап, олардың қатарларын нығайтуға ықпал жасайды. Дiнге сенушiлiк, бiр
жағынан Ирроционалды және тәжiрибелiк белгiге төтеп бере алмайтын
символикалық ғана мәнi болса, екiншi жағынан дүниенiң бiр ой –
түйiндiлiгiне әкеп тiрейдi.
Иррационалдық (лат. тiлiнде – логикалық,
ұғымдар арқылы ай-
тылынбайтын, ақыл арқылы түсiнуге қол
жеткiзбейтiн, мис-
тикалақты бiлдiредi).
Мұндайда адам бағыттала отырып, өзiне немесе қауымдағы адамдардың
мiнез – құлықтарынна үйлесiмдiк жасайды.
60-70 ж.ж. академиялық ғылымдарда және қоғамдық ойларда құрылымды –
қызметтiлiктiң алатын орны мығым болғанмен, ол өткiр сынға алныады. Оның
басты бағыты қызметтiлiкке тиiстi мәдениеттi органикалық жүйеге ұқсастыру
болды. Т. Парсонстың функционализмiн кеңiрек сынға алынады. Оның басты
бағыты қызметтiлiкке тиiстi мәдениеттi органикалық жүйеге ұқсастыру болды.
Т. Парсонстың функционализмiн кеңiрек сынға алған, көрнектi американ
социологi Р. Милс болды. Оның айтуынша, бұл теорияның негiзiнде дау –
тартыстардың (конфликт) идеясының ұтымды айтылмауы механизмiн және
структуралық аньогонизмдердi, опозициялық қозғалыстады және революцияларды
жете түсiну мүмiкн емес. Айтылғандай бiр рет қалптасқан жүйе тұрақты
тұрғыда, шынуайтқа келсек үйлесiмдi жағдай болады. Ал қалыпты жағдай
бұзылған кезде өзiнде де бiр жүйеге енуге тытысады. Р. Миллистiң айтуынша
нормативтiк қатардың идеясы, кез келген қоғамның табиғи белгiсi ретiнде
үйлесiмдi мүдделергдi қабылдауға әкеп соғады. Оның пiкiрiнше, ол жалпы
теориядан орын ала отырып әлеуметтiк және мәдени қозғалыстарда, былайша
айтқанда тарихқа ықпалын тигiзуi мүмкiн.
Мәддениеттiң өзгеше концепциясын дамытқан, өз өмiрiнiң көпшiлiк
уақыттан АҚШ – та эмиграцияда өткiзген орыс социологы әрi мәдениеттанушысы
П.А. Сорокин (1889-1968) едi. Ол батыс мәдениетiң қазiрг уақытта кешiп
отырған терең дағдарысын мойындай отырып Еуропаның құлдырауы ретiнде
бағаламай қайта, қайта оны бүкiл адамзатты бiрiктiруге бағытталған,
қалыптасы дұрыс деп танылған және жасалып өндiрiлгендердiң бар жиынтығы.
Қоғам өзiнiң барысында әртүрлi: танымдылық, дiни этикалық,
эстетикалық, құқықтық сияқты мәдени құрылымда жасайды. Жоғарғы дәреже
жүйелерiне бiрлестiру тенденциясы жалпы мәдени жүйелердiң басты қасиетi
болып саналады. Осы тенденцияны дамыту нәтижесiнде мәдениеттiң өте жоғарғы
құрылымдары жасалынады. Осындай, әрбiр мәдени жоғарғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz