Араб халифатының мәдениет пен ғылымның гүлдену кезең

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

VIII-XI ғ. Араб халифатының мәдениет пен ғылымның гүлдену кезеңі.
Әдеби-мәдени орталықтар, ғылым үйі мен
кітапханалардың пайда болуы

VII ғасырдың аяғы мен VIII ғасырдың ортасында Олиядтардың астанасы
Дамаскімен қатар Араб мәдениетінің басты орталығын қалыптастыруда
Аравиядағы Медина мен Мекке, Ирактағы Куфа мен Басра қалалары болды. Діни
және филологиялық ойлар, ғылымның алғашқы жетістіктері, араб поэзиясының,
архитектураның үлгілері Халифат аймағында дамуы мен таралуы кең етек алды.
Аббас (750) халифатының құрылуына байланысты араб мәдениетінің орталығы
халифаттың батысы Сириядан Иракқа, яғни 762 жылы құрылған 300 жылдай
мұсылмандық шығыстың ең жақсы мәдени күшіне айналған Бағдад қаласына
ауысты. IX-X ғасырларда араб мәдениеті үлкен дамуға қол жеткізді. Оның
жетістіктері Европа халықтарының мәдениетін байытып, әлем мәдениетінің
қазынасын кеңейтті. Бұл біріншіден нақты және жаратылыстану (табиғи)
ғылымына, география біліміне, химияның тарихи және филологиялық
әдістемесіне және минералды ғылымына қатысты даму. Мәдениет пен өнер
құжатының дамуы белгілі ескерткіштер болып табылады. Ортағасырда араб
мәдениетіндегі салалардың бөлінуі шартты түрде, сол сияқты білімді адам
(мысалы, философ және математик) көбіне ол тарихшы, дәрігер, географ, ақын
және филолог бола алды. Халифатта жаратылыстану (табиғи) ғылымының даму
орталығы біріншіден Сирия, содан кейін Оңтүстік-Батыс Иран болды. Бұл жерде
антикалық авторлардың шығармаларын араб тіліне аударды және оларға
түсіндірме жасады. Грек және Сириялықтардан аударған аудармалар Ислам
елдерінің ғылымдары үшін антика ғылымының әдебиеттері басты роль атқарды,
көп жағдайда бірінші болды. Батыс Европа антика ғылымымен таныс болды,
мысалы: Геронның Механика және Аристотельдің көптеген трактаттары бізге
араб тіліндегі аудармамен жетті. Европа әлеміне араб мәдениетін
тасымалдаушылардан көптеген техникалық заттар (компас) кірді.
IX-XІ ғасырларда Халифатта ғылымның қарқынды даму кезеңі, Бағдат
мектептерімен және кітапханаларымен ірі ғылым орталығына айналды. Әрі әдеби
аудармалармен және түсіндірмелермен қатар ғылыми бағыттар, қолданбалы
жағдайларды шешумен және практикалық мәселелер, практикалық құрылыс
міндеттері, жер өңдеу, сауда-саттықпен тығыз байланысты ғылыми бағыттар
бастайды. Астрономия, математика, минерология, география ғылымдары жеке-
жеке дамыды. Халифаттың ыдырауымен байланысты (Х ғ.) Бағдатпен қатар
мемлекеттерде бөлек жаңа ғылым орталықтары Сириядағы Дамаск пен Халеб
(Алеппо), Мысырда Каир, Азербайжанда Марак, Орта Азияда Самарқанд, сонымен
қатар испан-араб қатынасы мәдениетінің орталығы Кордова, содан кейін
Гренада мен Сивилья орталықтары пайда бола бастады. Әр түрлі уақыттарда ең
ірі ғылым орталықтары Бұхара, Исфахан болды. Сол жердегі обсерваторияда ХІ
ғасырдың аяғында Омар Хаям еңбек еткен. Астроном Ибн Юнус пен математик әрі
физик Ибн аль-Хайсам Ғылым үйінде Каирде ХІ ғасырдың басында қызмет етті.
Алгебраны нақты математикалық ғылым ретінде жасаған Омар Хаям мен
Хорезмидің ролі ерекше. Хорезмидің алгебралық трактаты квадрат теңдеулерін
классификацияларда және оның шешімдерін табуды, ал Омар Хаямның трактаты
кубтық теңдеулерінің теориясын және классификациясын қамтыды. Ислам
әлемінің математиктері астрономияның қосымша білімінен орта және тегіс
тригонометриялық жеке математика пәніне айналдырды. Ең ірі математик-
ғалымдар – Хорезми, аль-Марвази, аль-Баттаки, Бируни және т.б. болды. Үлкен
жетістіктерге астрономия ғылымы жетті. Бағдадтағы аударма орталығы
ғылымдар үйі мен ондағы обсерватория болды.
Аль-Фазари (777 ж) және оның баласы және Якуб Ибн Тарих Индияның
астрономиялық трактаттарын аударды. Арабтардың ең үлкен жетістіктерінің
бірі – эклиптика ылдиын өлшеуі Мамун Халиф тұсында (ІХ ғ) жер шарының
көлемін анықтауда меридиан градусын өлшеді. Антика механикасының зертеулері
әрі қарай жалғасты (таразы туралы Ибн-Купрдың трактаты, металдар мен
минералдардың салмақтарын анықтау туралы Бируни, Омар Хаям, аль-Хазинидің
(ХІІ ғ.) трактаттары). Аристотельдің еңбектеріне түсіндірме беруде Бируни
мен Ибн Сина болды. Омар жаратылыстану ғылымдары шығармаларына түсіндірме
жазды. Орта ғасырдағы Шығыста, сонымен қатар Батыс Европада медициналық
тәжірибеде басты роль атқарған Ибн Синаның Дәрігерлік ғылым кітабы еңбегі
үлкен жетістік болып табылды. Бируни трактатында фармакология және ар-
Разидің медициналық ғылымы жөнінде жазылған. Араб географтары мен
саяхатшылары Шығыс мүсылман, сонымен қатар Европа Солтүстік және Орталық
Африка, Шығыс Африка жағалаулары және Кореяға дейін Азия Мамай архипелаг
аралына көп еңбектер қалдырды. VIII ғасырда жаңа географияның суреттемелер
түрлері, саяхат туралы әңгімелер, халифаттан тыс елдер мен халықтар жайында
фантастикалық және ақиқат әңгімелері (Ибн Фазланның жазбалары (Х ғ.), Абу
Дулаф – Х ғ., Абу Хамиди аль-Гарнидің саяхаты (1170 ж. ө.), Ибн Джубайра
(1217 ж.ө.), Ибн Баттутының (1304-1377) саяхаттары). Европада аль-Идриси
(1100-1165) азғана атақты иеленді. Оның 70 картасы бар шығармасы орта
ғасырда ең жақсы географиялық трактат болып табылады. Кітапқа деген
махаббат – араб мәдениетіндегі өзіндік сипаттың бірі болды. Араб
кітаптарының жиналуының жеке кітапханалар ашыла бастады. Дамаскідегі Оммияд
халифатының сарай кітапханалары Муавия (661-680) негізінде құрылды. Ол (аль-
Хадра) жасыл сарай немесе Ғылым үйі деп атайды. Араб кітапханалары
құрылуы тарихының ең маңызды кезеңі Бағдадпен байланысты болды, ол жерде ең
бірінші аббалид халифатының кітапханасы пайда болыд. Ол 2 ғасырдан артық
өмір сүріп, мұра арқылы харин-ар-Рашидке Ғылым үйі берілді (VIII-ІХ
ғ.ғ.). VIII ғасырда Бағдадта 3 кітапхана қаланды. Олар Ғылымның
қазыналары атауына ие болды. Ғылым үйі (Дар-ул-илм) жеке мекеме ретінде
өмір сүрді. Х ғасырда Бағдадта атақты Дар-ул-илм Сабур Ибн Ардамир
бастапқыда катиб болған, сосын уәзір болды, оның кітапханасында 10400
томнан тұратын ең таңдаулы кітаптар бар, олар атағы шыққан каллиграфтар мен
даналардың өңдеуінен өткен. Кітапхананың қоры арта берді және өз еркімен
авторлар өздерінің еңбектерін ұсынды. Х ғасырдың бірінші ширегінде Дар-ул-
илм Ибн Халдан Масдида негізін қалады. Басрада 3 кітапхана ашылды. 1004
жылы аль-Хаким негізін салған Каирде фатимидтер кезінде Дар-ул-илм тұрды,
бұл Араб Шығысында ең бай және таңдаулы кітапханалардың бірі болды. Ол 1171
жылғы ликвидацияға дейін фатимид халифаты кезеңіне дейін сүрді. ХІ ғасырдың
екінші жартысынан бастап Ғылымдар үйі жойыла бастады, олардың орнын
мешіттер, медреселер, ауруханалар, мавзолейлер басты. Тек қана жеке және
сарайлық кітапханалар ғана қалды. ХІ ғасырдан XIV ғасырға дейін Иракта,
Сирияда, Египетте 100-ден артық жекеменшік кітапханалар қаланды. Олар 15
қала, оның ішінде әсіресе Бағдадта, Дамаскіде, Каирде орналасты. 1233 жылы
Бағдадта халид аль-Мустансирдің кітапханасы тұрғызылды. Ол жерге ол 160
түйенің жүні және 10000 томнан тұратын коллекциясын берді. XIV ғасырда
тарихшы аз-Завидің айтуынша, бұл кітапханадағыға тең келетін ешнәрсе болған
жоқ. Аз-Заид мешіті тұсында Бағдад кітапханасы бар. Ол жерге тарихшы әрі
географ Иакут аль-Хашави және аль-Хаййат хадисшінің кітаптары өткізілді.
Дамаскіде кітаптарды сақтайтын орын – ол Оммеядтардың кітапханасы болды.
1068 жылы болған өртте кітаптар өртеніп кетті. Кейін оларды қалпына
келтірді, көптеген кітаптар түсіп жатты, бара-бара мешіт үлкен
архитектуралық ғимаратқа айналды. XII-XIV ғасырларда Канф кітапханаларының
ішінде ең атақтылары – аль-Ашрафийа, ад-Дийа, аль-Шумасатйа болды.
Сирия қалаларының ішінде ең атақты кітапхана Халебтың кітапханасы
болды. Х ғасырда ол жерде Хамданидтер кітапханасы болды, ол жерде 10000-ға
жуық том кітаптар болды. Халебтің мешітінде Абул-Ама аль-Маари кітапханасы
(1057 жылы) болды. Египетте кітапханалар мәдениет өмірі сияқты Каирде
топтастырылды. Алғашында Каир мешіттері кітап топтамасының орын есебінде
қолданылды, деректер көзіне сүйенсек, Ахмад Ибн Тула (868-884 ж.ж.) құран
нұсқаларын Каир мешітінде жіберіп тұрған. Содан кейін фатимид халифатының
кітапханасы, содан соң аль-Адхар тұсындағы кітапхана ашылды. XII-XIV
ғасырларда Айюбид пен Мамлюктер тұсында Каирде ванфтық кітапханалар
қаланды. Олардың ішінде ең үлкен және атақтылары аль-Фадила, аль-Махмудийа,
аль-Ашратийа және аль-Машур ауруханасының кітапханасы болды. Орталық
Африкада әдеби өмірдің орталығы араб жазбаларының қоймасы көне астаналардың
жергілікті династиялардың Тахарт, Каируван, Фес, Константина, Маракеш,
содан кейін Тунис, Алжир, Рабат болды. Мұсылман әлемінде (ІХ ғасыр) ең көне
мешіттердің бірі Кайруван мешіті болып есептелді. Ол жерде пергамент,
папируста жазылған құжаттар сақталынды. VIII-XII ғасырларда халифатта
құрылыс жұмыстары жүріп жатты, қалаларды үйлермен, караван-сарайлар,
дүкендер салынды. Минарет, мавзолейлермен қатар үлкен мешіттер және халиф
резиденцияларының сарайлары сақталып қалды. Барлық мұсылман мешітінің
үлгісі ретінде медициналық мешіт болды. Ол Мұхаммед тұсында қаланған. Ең
көне мешіттер Куфада (638ж.) және Фустатта (641ж.) болды. VII ғасырдың
соңында және VIII ғасырдың басында Иерусалимде (Куббат-аль-Сахра мен аль-
Ақса) мешіттері тұрғызылды. 705-718 ж.ж. Иоания Креститель шіркеуінің
орнына Дамаскіде Омеяд мешіті құрылды. Аббастықтар халифатының астанасы –
Бағдадта көптеген мәдени құрылыстар болды. IX ғасырда Бағдадтан алыс жерде
жаңа Самарра халифатының резиденциясы қаланды, онда мешіттер мен сарайлар
болды. Сирся мен Иран архитектурасында әр түрлі купалдық құрылыстар
(мешіттер, мавзолейлер, медреселер) кең етек жая бастады.

Андалусиядағы араб-ислам мәдениеті
XVIII ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басы ұлттық өрлеу кезеңіндегі
мәдениеттің дамуы (Ан-Нахда)
1. Напалеон Бонапардтың Египетке әлпансия жасау кезеңі.
2. Мухаммед Алидің басқаруы кезеңіндегі Египет.

Напалеон Бонапардтың басшыларымен француз армиясының Египетті жаулап
алу мақсатымен және Индиядағы ағылшындарға қарсы күш дайындап, оған соққы
беру жорығы, ол кезде Египет Осман империясының құрамында болды, бірақ оны
іс-жүзінде мамлюктар басқарып отырды. 1798 жылы Напалеон Бонапард өзінің
әскерімен Александрияға басып кіріп, мамлюктердің әскерлерін талқандап,
Каирді басып алды. Француз үкіметі Каирде қатал басқыншылық жүйе орнатты,
аймаққа салық салды, жерлерді басып алды. Бұл жүйе көптеген көтерілістерге
әкеп соқты. 1799 жылы Напалеон Бонапард түрік армиясының шабуылын басу
үшін, Сирияға жорық жасады, бірақ сәтсіз қоршаудан кейін Египетке қайтуға
мұқтаж болды. Француз армиясының жағдайы өте төмен болды, сондықтан
Напалеон Бонапард өз армиясын тастап Францияға қайта оралды. 1801 жылы
француздар ағылшын-түрік әскерлерінің қолына берілді, содан кейін ресми
түрде Египетте Осман империясының билігі орнады. 1804-1805 ж.ж. Каирде
түрік жаяу әскеріне және мамлюк феодалдарына қарсы халық көтерілісі болды.
1805 жылы түрік армиясының бір бөлімін басқарған албан Мухаммед Али
бастаған бұл көтерілісте жеңіске жетіп, 1805 жылы майда Каир бірлестігі оны
Египет басшысы етіп сайлады. Ол бірінші көтеріліс басшыларын талқандап,
содан кейін мамлюк феодалдарын талқандады. Мухаммед Али жасаған реформа
елдің өнімді күштерін жасап, қазіргі заманғы өзгеріске ұшырау себеп болды.
Ол өзінің талпынысында Египетті бір орталыққа бағынған мемлекет етті және
оның саяси, әскери жағдайын нығайтты. Мұхаммед Али батыстың ғылымы мен
техникасына назар аударды. XIX ғасырдың ортасында құрамында құлдар мен әр
түрлі нәсілдер мен ұлттардан тұратын кавалериясы бар қалыптастырудың орнына
қазіргі заманғы әскерлер, артиллерия, жаяу әскерден тұратын тұрақты армия
орнатты. Ежелгі Египеттегі билік құрған жоғарғы топтың жойылуы салдарынан
ауыл шаруашылық пен феодалдық қалдықтардың құлдырауына алып келді. Елде
1816 жылы алғаш рет металл өңдейтін мыс қорыту және басқа да заводтар,
мақта өндіруші фабрикалар тарихында бірінші рет типография пайда болды. Ол
кітаптарды араб, түрік, парсы тілдерінде басып шығарды.
1828 жылдан бастап бірінші Египет газеті Аль-Уақаи аль-Мирия шыға
бастады. Әскери және азаматтық госпитальдар ашылды. Мұхаммед Али реформасы
көптеген алдағы өрлеуге, дамуға жетті. Экспортқа (мақта, қант, қамыс)
шығатын мәдени өнеркәсіп өнімдері өсті. Темір жол байланыстары ұлғайды.
Суең каналын (1869 ж.) салу аяқталды, Александрияда айдау (гавань) салынды,
Суеңде кеме жөндейтін порттағы құрылыс (Дон) салынды. Ғылыми және мәдени
обсерватория орталықтары, Каирде ұлттық кітапхана, Булак музейі, мұражайы
ашылды. Театр құруға күш салды. Газеттер: Мияр аль-Фатат, аль-Сихреш
апталық саяси басылымдар, Аль-Уатан ғылыми журнал, медициналық журнал Аш-
шидж құқық (аль-хукук) және т.б. газеттер шыға бастады. Европа типтегі
совет мектептері (20-30 ж.), әскери және азаматтық білім алатын орындар
ашылды. Араб ғалымы Абд-ар-Рахман ар-Рафидың Мұхаммед Али кезеңі (ғасыры)
кітабында былай деген: Көне феодалдық арметократия билігі кезеңінің орнына
билік құратын жоғарғы тап, яғни қазіргі заманғы мектептен өткен билік
келді. Бұл кезең ағартушылық идеямен тығыз байланысты және ол ан-нахда
есімімен, атымен атақты болды. Ол араб ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.