Әлемдік мәдениет тарихы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Әлемдік мәдениет тарихы №6 дәріс

ХІХ ғ. мәдениеті 2
ХХ ғасыр 5
Қазақ мәдениетінің ұлттық ерекшелігі 12

ХІХ ғ. мәдениеті

ХІХ ғ. қызу басталды. Ұлы Француз революциясының апаты, тек Франциямен
ғана шектелген жоқ, ол батыс Еуропаның барлығын қамти отыра, рухын
күйзеліске түсірді. Революцияның үш игілікті арманы бостандық, теңдік,
туысқандыққа жету жолындағы қолданған құралдар зәресін ұшырды.
Әртүрлі азаттық қозғалыстар, партиялық баспасөздердің жаңа
философияның пайда болуы.
ХІХ ғасырды классикалық деп, О. Шпенглер, И. Хейзинга, Х. Ортега – и
Гасет, бұл кездегі буржазиялық өркениеттің кемелденуі мен тоқырауын атады.
ХІХ ғасыр мәдениеті – жаңа дәуір мәдениетінен нәр алып, көне дәуір
мәдениетінің негізінде; рационализм, антропоцентризм, супентизм,
еуропацентризм қалыптасты. Ары қарай мәдениеттің даму барысында;
демократия, тәжірибелік ғылым, индустрияландыру мәселелері алға қойылды.
ХІХ ғ. Дарвиннің (1809-1882) тірі табиғаттың дамуы туралы эволюциялық
теориясы жарық көрді. Бұл еңбек осы күнге дейін этика, дін, Библия, табиғат
және құдай туралы пікірлер айналысында айтыс тудырып отыр.
Еуропа дәуірінің классикалық мәдениеті, немістің классикалық
философиясымен, Маркстің, А. Шопенгауэрдің Ницшенің философиялық ойлармен
тығыз байланысты болады.
Өнер саласында: Доманизм, реализм, символизм, натурализм және
импрессионизм.
Романтизм (Фр. Romantisme, ur romanus-римдік) ХІХ ғасырдың басында
классцизм ағымның орнына келген, мәдениеттің әртүрлі салаларын қамтыған
идея мен көркемқозғалыс. Ұлы Француз революциясына, ағартушылық дәуірдің
идеологиясы мен қоғамдық прогресске көңілдің толмауының нәтижесінде пайда
болды.
Романтизм көркемдік әдіс ретінде суретшінің бейнелемек құбылысын айқын
мәнерлей отырып, белгілі көтеріңкілік пен тез әсерленгіш бағытты болды.
Ағылшын ақыны Д. Байрон – революцияшыл романтикалық шығармаларымен
әлемге әйгілі. Дара, данышпан тұлғаның қоғамдағы зұлымдыққа қарсы күресін,
бостандық сүйгіш сарынын суреттейді. Оның шығармалары: Чайльд Гарольда
қажылығы, кәпір, Корсир (теңіз қарақшысы), атты тақпақпен жазылған
романдарында өз заманының әртүрлі қырынан суреттейді. Романтизм музыка
өнерде де дамыды; Рихорд Вигнер (1813-1883)жж оның литучий голландық
(ұшатын голландиялық),- Тангейзер, Лоэнгрин, Тристан Изольда -
XVIғ. Географиялық ашылымдардағы арналған аңыздарды пайдаланды. Тангейзер
де – ХІІІғ. Яғни ортағасырдағы тәубеге келген сері – миннезингер және
Лоэнгрин - Жәбір көрген әйелдерді қорғаушы туралы, тристан және изольда
- трагедиялық (аянышты) махабатты баяндайды.
Опера саласында романтизм ағымы Puroлето, Тварната және Аида
секілді Джузеппе оның шығармаларында көрінді.
Гофман (1776-1822жж) оның қиялды сұмдық ертегі Щелкунчик (шерткіш).
Реализм ағымы, ХІХ ғ. 30 жылдары қалыптасты. Реализм термині
кездейсоқ пайда болды. Фр. Суретшісі Гюстав Курбенің (1819-1877) жж
кесіндемелеріне жюри мүшелерінің теріс баға беруі оның ызасын келтірді,
сондықтан, ол өз шығармаларын залға орналастырып кіре берісіне Realisme
деген сөзді іліп қойды. Реализм (лат. Realis- шындық, заттық) – дегеніміз
адамның шындыққа деген жан – жақты қатынастарын бейнелеу, жеке дара су
реттеу арқылы өмірдің заңдық типтік мағынасын ашу болды.
Оның шығармалары Дробильщики камня (тас уақтаушы), Похороны
Орнане (Орнандегі жерлеу), Здраствуйте господин Кубс
(Сәлем Мырза, Курбе). Сонымен бірге ірі реалистер: Коро, Милле, Домы,
Тернер т.б. болды.
Реализм ұлы фр. жазушы Оноре де Бальзактың Адамдар комедиясы көп
томдық романдарында, аса көркем тілмен ол байлықтың соңына түскендердің
барлық адамгершілік қасиеттерінен айырылатын көрсетті.
Стендаль (Анри Мари Бейль 1783-1842) Қызыл мен қара романында
әлеуметтік сатының жоғарғы қатарына қосылмақ болған жас жігіттің
бақытсыздыққа ұшырауы арқылы өз заманының қайшылықтарын көрсетеді.
Гюстав Флобер (1821-1880) өз романдарында буржуазиялық тұрмыс салттық
пасық дөрекі жақтарын суреттесе, Жорж Санд (1804-1876). Әлемдегі
кемтарлардың қайғысына ортақтығы оның атын белгілі етті.
Импрессионизм (Фр. Impression-әсер) реализмнің негізінде пайда болды.
Олар өздерін академизмге, салондық, Ресми танылған көркемдік және
кесіндемелік әдіске қарсы қойды және өнердегі натуралистік бағыттың
шектелуін сынады. Қойды және өнердегі натуралистік бағыттың шектелуін
сынады.
Табиғатты шырайлы таза сырмен жарқыратып және жайнатып суреттейді.
Олардың сүйікті жанрлары – пейзаж, портрет, көпфигуралық композиция
(көшеде, сахнада, кафеде демалыс күнгі серуендер) болды.
Өкілдері: Э.Мане, Э.Дега, О.Ренуар, К.Писсаро және К.Моненің
пейзаждық туындылары: әсер, күннің шығуы.
Импрессионизм тәсілінің кемшілігі – құбылыстардың сыртқы көрінісін
ғана қамтып, ал олардың ішкі мән-мағынасын ашуға мән бермеді.
Натурализм (лат. natura – табиғат) адамдық мәнді, өмір сүруді
биологиялық себептермен байланыстырып, адам тағдыры мен мінез-құлқының
қалыптасу сырларын ашуға әрекет жасады. Адамның туа біткен
физиологиялық кемшіліктеріне көңіл аударды. Э.Золяның Нана
романындағы кейіпкердің өлімін суреттеуі оқиғалардан аулақ болып,
баға бермеуі, тек фотографиялық нақты ежей-тегжейлеріне шейін
жеткізуі болды. Буржуазиялық тұрмыста адамның көңіл-күйінің басыңқы
күйде болатындығын атап көрсетті.
Өкілдері: Э.Золя ағайынды Ж және Ж.Гонкур, А.Хольц, Г.Гауптман,
С.Крейн, Ф.Норрис, К.Ломонье - әдебиетте А.Антуан, О.Брам.
Символизм – Еуропада ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында
қалыптасты. Көңілдің басылуы, дүниедегі жауыздыққа қарсылық
сезімнің оянуын және адам бойындағы қасиеттерді шебер бере
білу. Көңіл-күй мен сезімдер толқыны сол дәуірдің рухани
әуенін білдіруіне байланысты Символизм бұл жағдайда еуропалық
мәдени қозғалыста өзіне лайықты орын тапты.
Өкілдері: ақындар С.Маллармен (1842-1898), П.Верлен (1844-1896),
Артюр Рембо (1854-1891).
ХІХ ғасырда архитектурадағы стиль классикалық болды. Ғасырдың
орта кезінде готика, итальяндық ренессанс, барокко және т.б.,
сонымен бірге әртүрлі стильдердің элементтері қосылған
архитектуралық құрылысты эклектика деп атады. ХІХ ғасырдың аяғы ХХ
ғасырдың басында Модерн ситилі қалыптасты. ХІХ ғасырдың
архитектураның ерекшелігі өндірістік архитектураның дамуы, яғни
вокзалдар, көпірлер, фабрикалардың салынуы.
ХІХ ғасырдың 28 деакбрь 1895 ж Капуции бульварындағы Гранде
кафеде бірінші рет төлемелі киносеанс болды. Бұл
киноматографияның туған күні. Ағайынды Люмер (Огюст және Лун)
өздерінің Поездің келуі (Прибытие поезда), Суланған сушы (Политный
Поливальщик) көрсетуі арқылы кино өндірісінің дамуына жол ашты.
ХІХ ғасырдың мәдениет пен өнердің дамуындағы ерекшелік,
әртүрлі көркемөнер бағыттарының, стильдердің және түрінің әр он
жылдықта өзгеріп отыруында.

ХХ ғасыр

Батыс еуропадағы ХХ ғасырдың жартысындағы маңызды оқиға
индустриялық өркениеттің Постиндустриялыққа өтуі. (Индустрияландыру -
өнеркәсіптің өркендеуі, халық шаруашылығына ірі машина техниканың
қолдануы). Бұл өзгерістің маңызы адам тағдырының келешегі, өмір
сүруінің негізі туралы.
Екі дүниежүзілік соғыс, оның салдары, он миллион адамдардың
өмірі қиылды, кедейшілдіктің тарауы. Бұл соғыстардың
нәтижесінде көптеген гуманистік құндылықитарға күмәндік туды.
1917 жылдағы Ұлы Октябрь революциясының нәтижесінде әлем екі
қарама-қарсы жүйеге бөлді, капитализм және социализм.
Ғылыми революция өрісін кеңейте бастады. Білімнің
тәжірибелік мәні, теориялық дәрежеге көтеріле бастады. Таным
барысында теорияны үлгілерге, математикалық амалдарға салып,
тануға ұмтылды.
Ғылымдағы ақиқат ұғымы орнына дәлелдік (қолайылық) классикалық
ғылымның себептілік, детерминизм деген ұғымдардың орнына ықтималдық
(вероятность) теориясы, индетерминизм (фил. дүниедегі құбылыстардың
себебін заңдылығын бекерге шығарады) ұғымдары келді.
Ағылшын физиктері Эрнест Резерфорд (1871-1937) және Фредерий
Содди (1877-1956) 1903 жылы барлық атомдардың құрамында ауыр
ядро бар екенін дәлелдеді. Атом құрылымын планета үлгісі ретінде
қарауда ұсынды. Ядро-күн, айналысындағы электрондар –
планеталар, олар күн жүйесі секілді айналып жүреді деген
тұжырымды айтты. Бірақ сәулелену кезінде бөлініп шығатын энергия
табиғатты түсініксіз болды. Бұл құпияны неміс ғалымы Макс Планктың
жылу энергиясының үзік-үзік екені, жылу энергиясының бөлінбейтін
бөлігі – кванттар туралы болжамы көмектесті. Нилы Бор осы
Резерфордың планеталар үлгісіне Планктың идеясын қолданып,
электрондар бір орбитадан екінші орбитаға секіре қозғалған
кезінде шығарады деген болжамын кейін дәлелдеді. Бұл жаңалық
классикалық физика заңдылықтары атом ішінде болатын процестерді
толық түсіндіре алмайтындығын түсіндірді.
Германия ұлы физигі Альберт Эйнштейн (1879-1955) Кванттар
теориясын жарыққа қолданды. (1905), оның салыстырмалы теориясы
мөлшерді (кеңістік пен уақыт) дененің жылдамдығымен байланыстырды.
Жарық жылдамдығына жақын жылдамдықпен қозғалған дененің көлемі
кішірейіп, уақыт ағымы бәсеңдейді.
ХІХ-ХХ ғасырдың ғылыми-техникалық революция барысында адамдар
мәдениет игіліктері табыстары және телефон, телеграф, радио,
электр, самолет, автомобиль, өндірістік конвейерлік жүйені
игерді.
Нефміс фиолософы Ф.Ницше батыс еуропалық мәдениеттің қирауын
байқаған, ал аполондық және дионистік екі бастама күресін
аполондық ақылға сүйенген рационализм, дионистік - сезімге
сүйенген иррационалдық.
ХХ ғасырдың мәдениетіндегі ғылыми-техниканың даму барысында
осыған сай екі ағым пайда болды.
1. Сцентизм (лат. schentus - ғылым) – ғылым адам өмірді кеңірек
тану арқылы жеңілдетеді. Ғылым адамға қызмет етеді. Жаңалықтар
арқасында техникалар, әрі тиімді технологиялық әдіс дүниеге келді.
Компьютерлер, самолет, телевизор, радио, байланыс жйелері дүниеге
келді.
2. Антисциентизм - (лат. Ғалым, анти - қарсы) ғылыми-техникалық
прогресс адамға зиянын тигізеді. Қоғамдық басқаруда тотальдық жүйе
туады, адамның ерекшелік қасиетін сөндіреді, адам миы жұмыстың
нашарлауы ой арқылы есептеуді, жатуды тоқтауы.
К.Маркс адам ақыл ойы, барлық кезде ақыл-ой түрінде
болмайды. Б.Рассел: Сананың өсу барысындағы білім адам прогресінің
кілті, ал сананың өсуінсіз пайда болған білім албастыға
айналдырады және бір адамның екінші адамға жасаған жарасын ұлғайта
түседі.
Ежелгі тотальдық рақымсыздық ХХ ғасырда әбден қатігез түрде
фашизмге айналды. Фашизм көптеген ғылыми жетістіктердің қадірін
кетіріп, одан тек өзінің саяси амбициясының әрекетін ақтайтынын
таңдап алды.
ХХ ғасырдың І-жартысында батыс еуропа тарихында діннің жағдайы
қиындап, дінсіз мәдениетке айналды.
ХХ ғасыр философиясында даму процесінде неопозитивизм
экзистенциализм және фрейтизм.
Неопозитивизм ғылым атымен сөйлей отыра формальды логикалық
тілді және тану теориясын жетілдірді. өкілдері Б.Рассел, Р.Карнап.
Эксистенциализм өзін ғылым мен позитивтік философияға қарсы
қойды. Адам және оның бостандығы, адамның болмысы, оның мәні және
тағдыры.
Өкілдері: М.Хайдеттер (1889-1976), Карл Ясперс (1883-1969), Ж-
П.Сартр (1905-1980), Альберт Камю (1913-1960).
Неотомизм – ғылымды жоққа шығармайды және дінге қарсы емес,
бірақ ғылымның даму барысындағы адамзатқа тигізетін зияндықты
сынайды.
ХХ ғасыр мәдениетінің астанасы Париж болды. Францияда
көркемөнерде негізгі бағыт ретінде реализм қалыптасты. Француз
атақты жазушы Ромен Роллан. Оның Жан-Кристофор атты роман
эпопеясында өнер мен мәдениетке қоғамдық өмірге деген буржуазиялық
жүрдім – бардым әшкерлейді.
Бернад Шоу (1856-1950), Анатоль Франс (1844-1924), Генрих Манн
(1871-1950), Марк Твен (1835-1910) әртүрлі мәдениеттің өкілі болса да
олардың шығармалары сол дәуірдің идеяларымен өмірдегі проблемаларын,
қамтиды.
Б.Шоу ғажап өткір, әрі оғаш пікірлердің шебері болды.
А.Франстың шығармаларына нәзік кекесін тән. М.Твеннің памфлеттері
долларға табынушыларға қарсы бағытталған ашу ызаға толы болса,
Г.Манн сықақ найзасының ұшы неміс мещанының құлдық психологиясына
қадалды.
Американ жазушысы Теодор Драйзер (1871-1945) Керри қарындас,
ағылшын жазушысы Джон Голсуорси (1867-1933) Форисейлер аралы,
Форсайттар туралы аңыз.
ХХ ғасырдың басында сарыуайымшылдықты бейнелеуді талап ететін
реализмге қарсы модернизм пайда болды. Модернизм (фр. ең жаңа
қазіргі заманда) – ХХ ғасырда қалыптасқан адамдардың жиынтығы. Мәдени
құбылыс ретінде бірқатар ерекшелігі бар. Модернизм, мәдениет
дағдарысқа келгенде пайда болады. осының салдарынан біртектік,
тұрақтылық бастама жоқ. Теориялық негізі, өмір философиясы,
неокантианство, феноменология, интунтизм, фрейдизм болды.
Бейнелеудің жаңа түрін іздеудің нәтижесінде жаңа шығармашылық
әдіс пайда болды. Көркемөнерді табиғатқа еліктеу деп, көрініп
тұрған шындықты бейнелеуден бас тартады, ғылым секілді құбылыстың
жабық көрінбейтін жағына өтуге тырысады.
Модернизмнің алғашқы бағыты Кубизм. Суретші кубистердің бірінші
көрмесі Париж қаласынджа 1908 жылы. Олар басқа бағыттағы бейнелеу
өнеріне қарсылық білдіріп, өздерін шындықты жасаушы деп
хабарлады. Барлық заттарды, құбылыстарды және адамды қоса
геометриялық фигуралар түрінде бейнелеуді ұсынды.
Өкілдері: Пабло Пикассо, Жорж Брак, Пит Модриан, Фернан Леже.
Аванградизм – модернизмнің жалғасы, басты мәнісі - мәдени
мирасқорлықтың маңызын кемітіп, мәңгі құндылықтар деген
ұғымды қайта қарау болады.
Өкілдері: П.Пикассо, М.Шагал, С.Дами, А.Маттас.
Фовизм (1905-07) - (фр. fauve – жабайы) аванградтың бірінші 10
ағыны. Бұлар реализмнің аяқталуын құптап, көркемөнерге мынандай
талап қойды): 1) көшіру, 2) шындықты ойлап табу, 3)өз іш дүниесінің
тілегіне байланысты әлемді қайта жасау. Олардың мақсаты таза
мәнерлі бейнелеудің кілтін іздеу бәрінен жоғарғы түс болып
есептеледі және көркем өнерде тұлға, субъективтік бастамаға өте
үлкен мән береді.
Өкілдері: Анри Маттис (1869-1954), А.Марке, М.Вламинк, В.Дерен.
Экспрессионизм (лат. expression – айтылу) модернизм, авангард және
шығыс көркемөнерінің ықпалының нәтижесінде пайда болды. Норвеждік
суретші Э.Мунк, Айғай (Крик), 1893ж. Экспрессионизм ерекше бағыт
ретінде, Көпір (Мост) тобының құрылуы арқылы жариялады. Негізі
немістік құбылыс бола тұрып, дүниежүзіне кең тарады.
Өкілдері: Э.Кихрнер, Э.Нольде, М.Пехштейн, Ф.Марк, П.Клее.
Дадаизм (фр. дада – бала былдырағы кішкене ат) бұлар мәдениетті
шығаруды жоғары сатығак жеткізеді. Әдебиетті быт-шытқа, қоқым-
соқымға айналдырады. Бейнелеу өнері көлемді онда холстқа қосылған,
фотографиялық үзінділер және газет, жөке сынған әйнектерден жасалады.
Музыка аспаптарының орнына шыныны, консерві банкілерін қосып (шу)
шығару.бірде көркемөнерге келгендерді дәретхана (туалет) арқылы
жүргізеді. Көркемөнер заттарын көрсету ретінде, күрек, бөтелке,
сонымен бірге дәретханадағы ыдысты қояды, оны Дюшан Фонтан деп қол
қойды. Кейбір конструкцияларды қозғалысқа келтіргенде дыбыс береді.
Өкілдері: Пиккасо, Кандинский, Марсель Дюшан, Андре Бретон, Луи
Арагон.
Сюреализм (фр.surrealisme реализмнің үстінде 1924-1940) авангардтың
соңғы ағыны сиволизм, экспрессионизм және дадаизмнің пайда болуы.
Субъективизмнің ең соңғы түріне айналды. Олардың шабыттарының
негізгі бұлағы қиялдан туатын түс көру және елестеу болды. Сюреализм
өзінің мақсаты етіп, адамның әлеуметтік, моральдық, интеллектуальдық
және адам бостандығын қойды. Ол саясаттан сыртқа қалмай, өздерін
революцияны қолдаушы деп санады. Сонымен бірге өнерді саудаға айналдыруға
қарсы қойды.
Өкілдері: С.Дали.
Субмәдениет (лат. Sub – төменгі, нем. kultur – мәдениет).
Ірі мәдени құрылым ішіндегі белгілі бір топтардың
бірлестіктердің мәдениеті дегенді білдірді. Субмәдениет көбінде қоғамда
өктем болып тұрған мәдениет пен әлеуметтік құрылымға оң немесе теріс
қатынас нәтижесінде пайда болды.
Ал, жастардың құндылықтары мен көңіл-күйлерін эволюциялық
тұрғыдан зерттеп қарайтын болсақ, 60 жылдарға затқа деген
қажеттілік қатынасының жаңа түрі: 80 ел басқарушылардың мемлекет
өмір өтірігі мен әділетсіздігіне деген қарсылық, өмірдің мән-мағынасы
мен мақсатын іздеу сияқты жаңа көзқарастар пайда болды.
Жастардың көзқарасын өзгертуде музыкалық жанрлар әсер етті. Рок-
музыка өз дамуында көп кезеңді өткізді. Ғылым мен техниканың
дамуы электроинструменттерді жасауға алып келді. Музыка мәдениетінде
үлкен рол ойнады.
Битез 60 жылдардағы поп музыкада революция жасады.
Битез 13 өте табысты альбомдар, 20-дан синтлдар (хоб
өлеңдерін) шығарады.
Музыка әлемінде 90 жылдары имидж көпшілік ақпаратты арқылы
жасалады.
Эквис Пресмиді жастар пір тұтты. Рок музыканы білімді
жастардың көптеп тыңдағандықтан, студенттер арасында тарады.
Бұхаралық мәдениеттің пайда болуы мен тез дамуы, қоғамдағы
мәдениет жетістіктерін насихаттаудағы техникалық мүмкіндікті пайдалану.
Әдебиет пен өнерде супер - кейіпкер, музыкада клиптер, кинодағы арнайы
эффектілер, теледидардағы жарнамалар жасалды.

Қазақ мәдениетінің ұлттық ерекшелігі

1. Өтпелі кезеңдегі өзіндік тепе-теңдік ұлттық мәселелер.
2. Қазіргі Қазақ мәдениеті: шындық және мәселе.
3. Жақандыру процесіндегі ұлттық мәдениеттің даму перспективасы.

Әртүрлі түріктік алғашқы дали империялары, араб халифаты, Шыңғысхан
империясы, Алтын Орда және Ақсақ Темір мемлекеттері уақыт сынағынан
өте алмай қалды. Қалыптасып келе жатқан этностар (қазақтар,
өзбектер, түрікпендер және т.б.) тұрғысынан көшпелік империялардың
ыдырауын қолайлы құбылыс деп тануға негіз бар.
Ал, қазақ мәдениетінің дәстүрлік түсініктерінде көне негіздермен
қоса мұсылмандық қатарлана келді. Исламдық өркениеттің қазақ
еліне тигізген әсерінің күшеюі нәтижесінде уақыттың хиджралық
өлшемі (Мұхамедтің Меккеден Мәдинеге қоныс аударуынан, 622 ж) қазақтың
дәстүрлік мәдениетінде кең қолданыла бастады. Бұл есептеу жүйесі,
әсіресе, еуразиялық далада қалыптасқан жазба шежірелерде жиі
қолданылған.
Жалпы алғанда, шежірешілдік қазақтың және оның ата-тектерінің
мәдениетінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.