ӘЛЕМДІК МӘДЕНИЕТТЕР МЕН ӨРКЕНИЕТТЕР
ӘЛЕМДІК МӘДЕНИЕТТЕР МЕН ӨРКЕНИЕТТЕР
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1. ӘЛЕМДІК МӘДЕНИЕТТЕР МЕН ӨРКЕНИЕТТЕР. 4
2.2. Ежелгі Шығыс мәдениеті 18
2.2.1. Көне Египет мәдениеті 18
2.2.2. Ежелгі үнді мәдениеті 23
2.23. Көне Крітайдын, мэдениеті 31
2.2.4. Ежелгі Месопотамияның (К,ос өзен) мәдениеті 36
2.3. Ежелгі Грекия мен Рим мәдениеті 42
Ежелгі Грекия мәдениеті 42
Ежелгі Римнің мәдениеті 55
2.4. Орта ғасырлардағы Батыс Еуропа мәдениеті 63
2.5. Қайта жаңғыру дәуірі мен Реформация кезеңінің, мәдениеті 75
2.5.1. Қайта жаңгыру мәдениеті 75
2.5.2. Реформация дәуірінің мәдениеті 84
2.6. Жаңа заманның еуропалың мәдениеті 90
2.6.1. Рационализм гасырының (XVII г.) мәдениеті 90
2.6.2. Агартушылық, гасырының мәдениеті (XVIII г.) 93
2.6.3. XIX гасырдың мәдениеті 97
XX ғасыр мәдениеті 104
Ресей мәдениеті 110
ҚОРЫТЫНДЫ 119
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 120
КІРІСПЕ
1. ӘЛЕМДІК МӘДЕНИЕТТЕР МЕН ӨРКЕНИЕТТЕР.
Қауымдық, құрылыс мэдениеті — адамзат мәдениетінің, бастамасы
Алғашқы қауымдық қүрылыс мәдениеті қашан және қай жерде пайда болды?
Бүл сүрақтарға нақты жауап беру оңай-лыққа соқпайды, өйткені адамның
қалыптасу процесінің тарихы тереңде, сонау көне заманда жатыр. Ақиқатқа
жүгінсек, қазіргі антропология ғылымының өзі де адамзат баласының қалыпта-
сып, дамуына байланысты туындайтын көкейтесті мәселелер-ге егжей-тегжейлі
жауап бере алмайды., Алғашқы қауымдық қүрылыс адам баласының өсіп
дамуындағы, адамдық жолға түсе бастауының ең алғашқы кезеңі болды және оның
жүзде-ген мыңжылдықтарға созылғаны ақиқат. Оған басты дәлел ретінде
адамдардың ең алғашқы еңбек қүралдарының пайда болғанына 2,5 млн. жылға
жуық уақыт өткендігін айтсақ та жеткілікті,
Дүние жүзінде жүргізіліп жатқан археологиялық жұмыстар-дың нәтижесінде
алғашқы адамдардың қоныстары ашылып, олардың тастан жасалған қүрал-
саймандары көптеп табылуда. Олай болса, археология ғылымының ғылыми
зерттеулерінің дәл осы тас қүралдардан басталуы да тегіннен-тегін емес
сияқты. Ғалымдардың пікірінше, алғашқы қауымдық қүрылыс үш дәуірге
бөлінеді. Олар: mac дәуірі, қола дәуірі және темір дәуірі. Тас дәуірінің
өзі дүниежүзілік ғылымда бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Көне тас дәуірі
(палеолит) Палеолит термині гректің палайос — көне, литос — тас деген
сөздерінен алынған, орта тас дәуірі (мезолит), жаңа тас дәуірі (неолит).
Археология ғылы-мы саласындағы мүндай ғылыми түжырым XIX ғасырда
қалыптасқан. Тас дәуірі бүдан 2,5—2,6 млн. жылдай бүрын басталып, б.з.б.
екі мыңыншы жылдықтың басына дейін созылған.;'
Өз кезегінде тас дәуірінің өзі үш кезеңге бөлінеді: бірінші тас
дәуірінің ең алғашқы кезеңі — б.з.б 1—2 млн. жыл мен б.з.б. 140 мыңыншы
жылдар арасын қамтыса, ал екінші — көне тас дәуірінің орта кезеңі б.з.б.
140 мыңыншы жылдан б.з.б. 40 мы-ңыншы жылдар, ал үшінші кезеңі — көне тас
ғасырының сон-ғы кезеңі — бүл б.з.б. 400 мыңыншы жылдан — 10 мыңыншы жылдың
арасын қамтиды.
Алғашқы қауымдық қүрылыстың екінші және үшінші кезеңцері — қола ғасыры
— б.з.б. екінші және бірінші мың-жылдықтардың басын қамтыса, темір дәуірі
шамамен б.з.б. бір мыңжылдықтың ортасынан басталады. Алғашқы қауымдық
қүрылыс өнерінің бастапқы кезеңінің басты ерекшелігі — син-кретизм (гректің
қосылу деген сөзінен шыққан) болды. Ал-ғашқы адамдардың өзін қоршаған
дүниені танып-білуі стихия-лық жағдайда өтті және олар табиғат күштерінің
алдында өте дәрменсіз болды. Тағылық жағдайында өмір сүрген маймыл тәріздес
адамдар — пикантроптар, синантроптар және т.б. жа-нуарлар дүниесінен
біртіндеп бөлініп шыға бастайды. Сөйтіп олар үшін тіршіліктің жаңа кезеңі
басталды^ Ертедегі адамдар тобыры біріге жүріп, өздеріне баспана, мекен-жай
үшін үңгірлерді, апандарды жануарлардан тартып ала бастайды. Олар
табиғаттың дайын өнімдерін теріп жеп, аңшылықпен айналыс-ты. Бүл кезеңде
адам қүрғақ ағашты үйкелеу, немесе бүрғылау арқылы от алуды үйренді және
жыртқыш аңдардан қорғана алатындай дәрежеге жетті. Өнердің түрлі салалары
бүл түста қалыптаса қоймаса да, алғашқы адамдар бүл жарық дүниеден өз орнын
тауып, өзін орнықтыруға барынша талпыныс жасады.
Осындай тарихи сындарлы кезеңде орта тас дәуірінің түрғын-дары —
неандертальдықтардың адамдық бет-нышандары қалып-таса бастаған болатын.
Адамдар бір-бірімен ыммен түсінісу қабілетіне ие болды, көне тас ғасырына
қарағанда тас қүрал-дардың сапасы да жақсара бастады. Бүдан байқалатыны
адам баласының жетілуі, ойлау санасының дамуы, еңбек процесіне деген
қабілетінің біртіндеп өсуі болып табылады:* Табиғат қүбы-лыстарымен тікелей
байланысты туындаған саналы түбегейлі өзгерістер өмірлік тәжірибеге тікелей
байланысты болды!? Киім-кешек тігуді үйрену мен үңгірлерді пана ету,
мамонт, үңгір аюлары сияқты ірі аңдарды аулау — осы сындарлы кезеңнің басты
табиғи жетістіктері болды.І Ең бастысы — неандерталь-дықтар өздерін
қоршаған дүние туралы үғымдарын ыммен ғана емес, көркем тәсілдермен де
білдіруге алғашқы талпыныстар жасады. Оған дәлел — біздің ата-
бабаларымыздың алғашқы көркемдік тәжірибелерінің өте сирек кездесетін
іздері ғана. Олар бар болғаны сүйектегі ою-өрнектер, тастағы бейнелер,
қызыл минералдың (охра) түрлі-түсті дақтарыІУақыт өткен сайын олар өлген
адамдарды көме бастады (бүрын өлген адамдарды лақты-рып жіберетін немесе
жеп қоятын). Дәл осы түста алғашқы адам-дардың діни наным-сенімдері
қалыптаса бастады және соған байланысты салт-жоралар өмірге келді
Өздерінің мекен-жайы-на айналған үңгірлерге неандертальдықтар өлтірілген
аңдардың сүйектерін жинаған және тастарды үйіп-төге берген. Бүл жа-байы
музей-қоймалар неге қажет болды екен? Ғалымдардың пікірінше, осы іс-
әрекеттері арқылы алғашқы адамдар қауіп-қатерге толы аңшылықтан кейінгі
алған әсерлері мен ішкі жан-сезімдерін осылай білдірген және соған
байланысты салт-жора-лар жасаған.
Палеолит кейін мезолит (орта тас дәуірі) жөне неолит (жаңа тас ғасыры)
дәуірі кезеңдері басталады. Бүл дәуірлер бірнеше мыңдаған жылдарға
созылады. Осы орайда алғашқы қауымдық қүрылыс дәуірінің хронологиясын нақты
жылмен белгілеп беру мүмкін еместігін, сондықтан да бүл дәуірлердің
үзақтығын шамамен алатындығымызды ескерте кеткенді жөн көрдік, өйткені
алғашқы адамдарда жазу-сызу болған жоқ, ең алғаш-қылары тіпті бір-бірімен
тілдесе де алмады. Тілдің кейінгі па-леолит дөуірінде шығуы ешбір күмән
туғызбайды. Тіл шық-қанға дейін адамзат баласының үзақ дәуірі үнсіздік
жағдайында өтті. Одан қалғаны бар болғаны — тастар мен сүйектер, күл мен
жартастардағы түрлі бейнелер ғана. Сағымдай бүлдыраған сол бір кезеңді
(алғашқы қауымдық қүрылысты) тарихқа дейінгі кезең деп атайтынымыз да
сондықтан болар.
Өздеріңіз байқап отырғандай, ерте палеолит пен алғашқы қауымдық
қүрылыстың кейінгі кезеңдерінің уақыт алшақтығы мен қатар олардың сол
дәуірлер тынысына байланысты өзіндік айтарлықтай айырмашылықтары да бар.
Олай дейтініміз, уақыт өлшемі адамдардың қалыптасу процесі мен емір-
тіршілігіне тікелей әсер етті. Сондықтан да болар, кейінгі палеолит
дәуіріндегі адамзат мәдениеті, оның ішінде материалдық және рухани мәдениет
жайында ауыз толтырып айтуға болатын сияқты. Олай болса, кейінгі
палеолиттің тас ғасыры дәуірінде алатын орны ерекше болса керек.
Біріншіден^ көне және орта палеолит дәуірлерінде алғашқы адамдардың
биологиялық эволюциясы аяқталып нағыз адам қалыптасты. Екіншіден, тастан
және т.б. жасалған түрлі қүрал-дар кебейіп қана қоймай, сапалық
өзгерістерге де үшырады; Үшіншіден, кейінгі палеолит дәуірінің ең басты
жаңалығы — экзогания болды да, ендігі жерде неке қарым-қатынастарынан ең
жақын туысқандар — ата-аналары мен балалары, туған аға-лары мен
қарындастары шығарылып тасталды. Инцестке (қан араласу деген сөз) тыйым
салу неке қарым-қатынастарының қоғамдық түрғыдан тәртіпке келтірудің
бастамасы болды. Осын-дай түбегейлі Іқоғамдық-әлеуметтік өзгерістердің
нәтижесінде ру және жанүя пайда болды.
Биологиялық-эволюциялық дамудың орнына тарихи-әлеуметтік дамудың келуі
азғантай тарихи кезеңнің өзінде-ақ өз жемісін бере бастады.?Бүл
өзгерістердің басты нәтижесі — мәдениет деп аталатын дүниежүзілік тарихи
қүбылыс болып табылады. Оған еңбек қүралдары, түрғын үйлер мен түрмыс-тық
қүрал-жабдықтар, тіл, дін, өнер, білім, адам бойындағы ізгілік қасиеттер
және т.б. жаттьь; Антропогенездің (адамның пайда болуы) басында мәдениеттің
жекелеген элементтері жөнінде ғана айтуға болса (мысалы: еңбек қүралдары),
ендігі жерде мәдениеттің толып жатқан басқа салалары жайында да нақты
деректер келтіруге болады.
Кейінгі палеолиттің мәдениеті жөніндегі алғашқы ғылыми мөліметтер
Францияның оңтүстігі мен Испанияның солтүстігінде жүргізілген археологиялық
қазба жүмыстарының қорытындыларына байланысты негізделген. Ауа райы мен
ланд-шафттың өзгергеніне қарамастан, Еуропаның бүл бүрышы адамдардың өмір
сүруіне өте қолайлы болған. Сондықтан да болар, бүл өңірді мыңдаған жылдар
бойы көптеген халықтар мекендеген. Бүл қүпия жерлерді ғылыми түрғыдан
зерттеуде өткен ғасырдан бастап француз жөне испан археологтары үлкен
белсенділік көрсетті. 1879 ж. испан археологы М. Саутуола Аль-тамир
үңгірінен кейінгі палеолит дөуірінің алғашқы кескіндеме ескерткіштерін
тапты. 1895 ж. Францияда Анри Брейль (1877— 1961 ж.) Везера жазығындағы Ле-
Комбатель үңгірінен мамон-тың, бизонның (тағы өгіздің), аюдың, жылқының
жүзге тарта бейнелерін тауып, мол олжаға кенелді. Бір ғажабы, бүл
бейнелердің арасынан адам бейнелері де кездескен. Дәл осы жылы Ле-
Комбательден жақын арадан археолог Пестрони Фон де Гом үңгірін түтастай
(сурет галереясын) ашып, мол олжаға кенелді. Оның ішінде жабайы жылқының —
40, мамонттың — 40, бүғының — 17 суреті бейнеленген. Суреттер охрамен және
тағы да басқа бояулармен салынған, өкінішке орай, бүл бояулардың қалай
дайындалғандығы осы уақытқа дейін қүпия қал-пында қалып отыр.
Тарихқа дейінгі бейнелеу өнерінің тағы бір тамаша туынды-сы 1940 ж.
Францияның оңтүстік-батысындағы Монтиньяк қала-шығының қасындағы Ласко
үңгірінен табылған Алғашқы қауым бейнелеу өнерінің Сикст капелласы. Бүл
бейнелеу өнерінің әсерлігі соншалық, көптеген адамдар олардың түпнүсқа
екендігіне күмән келтіріп, жүртты мазақ ету үшін осы заманғы суретшілердің
салған туындылары деген лақап таратты, алайда бүл жалған пікірді ғылыми
сараптама мүлде жоққа шығарды.
Кейінгі палеолит дәуірінің үңгір суретшілерінің аң бейнелерін нанымды
етіп салынғаны соншалық, олар көрген адамға аты-луға дайын түрған тірі
аңдардай әсер қалдырған. Ласко үңгірінің қабырғалары сарғыш балшықпен,
күйемен, ақ балшықпен сы-ланып, қарамен жиектелген жүздеген сары, қызыл,
қоңыр кескіндермен безендірілген. Ең ғажабы — осы бір бизондардың,
жылқылардың, бүқалардың, мүйізтүмсықтардың, жылқылар мен текелердің
кескіндері адам таңқаларлықтай етіп бейнеленген. Өнер тарихында бірінші
бүқа, екінші бүқа, үшінші бүқа, төртінші бүқа деп бейнеленген, күші тасыған
тіпті атылуға дайын түрған бүқа күшін, оның тесіле қараған көз жанарын,
делдиген та-науы мен түзу мүйіздері сараң да, қүпия штрихтер арқылы
сенімді, әрі өктем етіп бейнеленген.
Альтамир үңгіріндегі жаралы бизонның өркеші монумент сияқты, сүлап
түскен тау тәрізді жоталанып көрінеді. Фон-де-Гом (Франция) үңгіріндегі
бүғының садақша иілген мүйізі бүкіл композицияға поэтикалық рух берсе, ал
Франциядағы Нико үңгірінен табылған бизонның сымбатты кескінінен мүлтіксіз
шеберлікпен бейнеленген аң тағылығын, оның айбынды күшін көреміз.
Осы орайда алғашқы қауымдық қүрылыстың түрмыстық түрін бейнелейтін,
күрделі сюжетті жартастағы бейнелерге толы Ласко үңгіріне тағы да қайтып
оралғанды жөн көрдік. Мүнда найзамен жараланып, ішек-қарны ақтарылып бизон
жатыр да, оның алдында шалқасынан қүлаған адам бейнеленген. Шеткеріректе
мүйізтүмсық түр, адамды жеңген сол болуы да мүмкін деп жорамалдауға болады.
Баланың салған суретіндей, адам долбарланып олақ бейнеленсе де, бірде-бір
бала (егер бүл суреттерді балалар салды деп есептесек) қансыраған бизонның
трагедиясын жеңіп шығып, үзап бара жатқан мүйізтүмсықтың мығым да, саспас
қадамын дөл осындай етіп шынайы бере ал-маған болар еді. Сондықтан да, жан
тебірентерлік бүл көріністер үңгір суретшісінің жай ғана қиялы емес, үңгір
адамдарының нақты емір тіршілігі, тарихи шындық. Осының бәрі — адам қуатын
емес, аң қуатын мадақтау, ал оны жеңу табиғаттың дү-лей күштері алдында әлі
де дәрменсіз адамның алдындағы ас-қаралы міндеті болып саналады.
Аң аулаумен және еңбек процесімен тығыз байланысты бол-ған алғашқы
қауымдық қүрылыс өнері адамның қоршаған ор-таны біртіндеп тануы мен оның
сол бір жүмбақ жарық дүниеге деген көзқарасын көрсетті. Кейбір
өнертанушылар палеолит дәуіріндегі адамның бейнелеу қызметін үш кезеңге
бөледі де, олардың әрқайсысының жаңа сапалық бейнелеу түріне көшіп
отырғандығын ерекше атап көрсетеді. Бірінші кезеңі — нату-ралдық
шығармашылық кезеңіне — туштан, сүйектерден жа-салған композиция тән.
Табиғи бейнелеу деп аталатын екінші кезеңде түрлі пішіндер мен нүсқалар,
барельф және ірі балшық мүсіндер жасау басты орын аладьь! Үшінші — кейінгі
палеолиттік бейнелеу шығармашылығы кеЗеңінде үңгірлердің қабырғала-рына
түрлі мазмүндағы суреттерді сүйекке ойып салу кеңінен орын алды. Осы орайда
ерекше атап өтетін бір жайт — алғашқы қауымдық қүрылыс дәуірінде бейнелеу
өнерінің барлық түрлерінің де пайда болғандығы. Олар: графика, кескіндеме
мен силуэт (контурлық суреттер), мүсін енері (тастан қашалған немесе
балшықтан жасалған фигуралар; кескіндеме (минерал-дық бояулармен салынған
түрлі-түсті бейнелер). Сонымен қатар рельефтер, тас пен сүйекке ою сияқты
сөндік өнердің түрлері де пайда бола бастады.
Палеолит дәуірі өнерінің таңғажайып туындылары Украина-ның Мезинск
қаласында табылған. XIX ғ. табылған бүл архео-логиялық мол олжаның арасында
тас және сүйектен жасалған еңбек қүралдарымен қатар, киім тігетін көзі бар
инелер, сүйек-тен жасалған сымбат геометриялық әшекейлер, ал мамонттың азу
тісінен жасалған түрлі статуэткалар мен мүсіндер, білезіктер және т.б.
әдемі геометриялық әшекейлермен, оюлармен безендірілген. Геометриялық
әшекейлер — Мезинск өнерінің басты элементі болып табылады. Ирек сызықтарға
толы мүндай геометриялық әшекейлер соңғы кездерде Шығыс және Орта Еуропаның
палеолит дәуіріне жататын көптеген қоныстарынан табылып отыр.
Ал осы бір абстрактылы әшекейлер нені білдіреді және ол қалай пайда
болды деген сүрақтардың түйінін шешуге талпы-нушылар аз болған жоқ, өйткені
реалистік түрғыдан салынған үңгірлік өнер туындыларына (суреттерінде) бүл
геометриялық стиль мүлде сай келмейтін еді. Бірақ ғалымдар арнайы үлкейткіш
құралдардың көмегімен мамонттың азу тісінің кесілген жерін зерттеп қараған
кезде, оның да Мезинск ескерткіштеріне ұқсас иректелген әшекейлі
сызықтардан тұра-тындығын анықтаған. Демек, Мезинск әшекейінің негізі — та-
биғаттың өзінен туындаған әшекейлер болып табылады. Ме-зинск қонысының бір
үйінен мамонттың сүйегінен жасалған музыкалық аспап табылған. Ол ритмдік шу
тудыратын дыбыс-тарға арналған.
Кейінгі палеолиттің басты дәуірлері олжа табылған қоныс-тардың атымен
аталады. Енді кейінгі палеолит дәуірі мәдениетінің әр кезеңдерде қандай
өзгерістерге үшырағанды-ғын қысқаша қарастырып көрейік.
1. Перигорд кезі (35—20 мың жыл). Орта палеолиттен кейін іле-шала
басталған бүл дәуірдің басты ескерткіштері мынан-дай: шеттері өңделген
шақпақ тас қүралдары, сүйектен жасал-ған біздер, найзаның үштары жөне т.б.
Бастапқы Перигорд кезеңінде салынған бейнелер кездеспейді, бірақ оның
есесіне әсемдік заттар және бояу түрлері кеңінен таралған. Кейінгі Перигорд
кезеңінде тасқа қашалып жасалған аңдар мен адам-дардың бейнелері кездесе
бастайды.
2. Ориньяк кезі (30-19 мың жыл). Бүл дәуірде адамдар ме-кендеген
үңгірлердің қабырғаларынан саусақтарын кең жайып, оны бояумен айналдыра
жүргізіп, шеңбермен қоршаған қол-дардың таңбаларын кездестіреміз. Демек,
алғашқы қауым ада-мы өз ізін таста қалдыруға, өзін мәңгі, әрі көрнекі етіп
көрсету-ге, өзінің өмір сүргендігін болашақ үрпаққа жеткізгісі келген
сияқты. Палеолит дәуірінің үңгірлерінен ерінге жағатын қызыл бояулар
салынған ыдыстар табылған. Қауым адамдары гримге қажетті бет бояуларының 17
түрін білген жөне оларды түрлі діни мейрамдарда пайдаланатын болған.
Ориньяк дәуірі адам-дарының көркемдік тәжірибесі онша бай емес, бірақ соған
қара-мастан олар бейнелеу өнерінің қыр-сырын игеруге талпыныс-тар жасады.
Жүмсақ тастан және пілдің азу тістерінен жасалған әйел мүсіндері пайда бола
бастады. Бейнелеу өнерінің бүл ал-ғашқы туындылары Венералар деп аталды.
Ол кезде әйел қауымның бүкіл түрмыс-тіршілігін басқарған және туыстық жағын
да әйелдер айқындайтын матриархаттың, яғни ана тегінің үстем кезі болатын.
Әмірші ана үрпақтың есен-саулығы мен оның өмір тіршілігінің сарқылмас
қайнар көзі болып саналады. Палеолит әйелдерінің (Венераларының) 150-ден
астам мүсіндер дүние жүзінің әр елдерінде, оның ішінде Италияда,
Австралияда, Чехияда, Ресейде табылған. Олардың басым көпшілігінің бет
өлпеті ишарамен ғана бейнеленген, оның есесіне әйел денесінің жекелеген
мүшелері нақты, әрі шамадан тыс үлкейтіліп көрсетілген. Соған қарағанда
алғашқы қауым суретшілері өйел денесінің сүлулығы мен сымбаты, нәзіктігі
мен табиғилығынан гөрі үрпақты көбейтер қасиеті — әйелдің салмақты күшін,
алар орнын басымырақ көрсеткісі келген сияқты.
Эрмитажда мамонттың азу тісінен жасалған осындай мүсіндер қойылған:
олардың жасалғанына 40—30 мың жыл өткен. Олар-дың ішінде табылған жердің
атымен Костенков (немесе Воро-неж) Венерасы— деп аталатын мүсін өзінің
пластикалық әсерлілігімен, жеке мүшелерінің үстамдылығымен таң қалды-рады.
Бүл өнер туындылары — аналық негізді, әйел қасиетін мадақтайтын алғашқы
қауым мүсіншілерінің бізге белгілі бол-ған алғашқы нүсқалары болғанымен де,
олар кейінгі заманда дүниеге келген атақты Венералар мен Мадонналардың
бастап-қы бейнелері болғандықтан аса қүнды мәдени еекерткіштер болып
саналады.
3. Солютре кезі (18—15 мың жыл). Мүздақтардың уақытша шегінуі
палеолит адамдардың өміріне де айтарлықтай езгерістер енгізді. Кремнийді
өңдеудің ең жоғары тәсілі игеріліп, одан найзаның үштары, пышақ, қанжар
және т.б. жасала бастады. Кремнийден жасалған қырнағыштар, түйреуіштер,
тескіштер, аса таяқтар, түрлі мүсіндер пайда болып, тіпті кремнийдін
көмегімен сүйек пен тастан жасалған бүйымдар безендіріле бас-тады.
4. Мадлен кезі (15—8 мың жыл бүрын). Бүл дәуірде алғаш-қы адамдар
қатал табиғат қыспағында өмір сүрді. Мадлендіктер үңгірлерде түрды, мамонт,
солтүстік бүғылар сияқты аңдарды аулап, қорек етті. Тас өңдеушілікпен
шүғылдану біртіндеп жо-ғала бастады да, оның есесіне сүйектен жасалған
қүрал-саі мандар, түрмыс қажеттілігіне пайдаланылатын түрлі заттар көбейе
бастады. Кремнийден жасалған заттардың сапасы да жақсара бастады. Дөңгелек,
бүрандалы және діни белгілердің пайда болуы адамның өзін қоршаған заттар
жөніндегі үғымы-ның кеңіп, оны бейнелей бастайтындай дәрежеге жеткендігін
айқын көрсетті.
Осы орайда үңгір кескіндемесінің тек қана Мадлен өнерінің ғана емес,
бүкіл палеолит дәуірінің, одан қалды алғашқы қауым-дық қүрылыс мәдениетінің
шыңы деп қарастыруға болатынды-ғын ерекше атап өткен жөн. Атақты Альтамир,
Ласко, Мотеспан үңгірлеріндегі өнер туындыларын ғалымдардың осы Мад-лен
дәуіріне жатқызуы тарихи шындыққа жанасымды сияқты. Олардың ішіндегі ең
атақтысы Альтамир үңгірі — алғашқы қауым бейнелеу өнерінің Сикст
капелласы деген атаққа ие болды. Бүл үңгірлердегі өнер туындыларының
ішінде адамның өз қаруымен мерт еткен жанталас үстіндегі аңның бейнесі,
адам-зат баласының келешекте жеңетіндігін мойындап, болжап білгендей әсер
қалдырары сөзсіз.
Кейінгі палеолитте дүниежүзілік өркениеттің екі негізгі ор-талығы
қалыптаса бастады. Олар: азиаттық және афро-еуропа-лық орталықтар. Адамзат
баласының бүл алғашқы екі ошағы-ның арасында байланыстар басталып,
нәсілдік, техникалық, шаруашылық түрлерінің өзгешеліктеріне қарамастан
алғашқы мәдени байланыстардың іргетасы қалана бастады. Кейінгі па-леолит
дәуірінде Еуропа түрғындарында еуропалық нөсілдің белгілері, оңтүстік Орта
Қара теңіз төңірегінде — негроиттік, ал шығыстағы Азияда — монголоиттік
нәсілдердің алғашқы ны-шандары біліне бастады.
Жер бетін мекендеуші қазіргі халықтардың туысқандығының түп тамыры да
— сонау кейінгі палеолит дәуірінде өмір сүрген алғашқы адамдардың
бірлігінде болса керек. Сол кездің өзінде-ақ тілдің, наным- сенімдердің,
өнердің, жанүялық неке қарым-қатынастарының, адамның мінез-қүлқының
негіздері қалып-таса бастады.
Біздің аңғарғанымыз, кейінгі палеолит дәуірінің мәдениеті сан-салалы
болып келеді. Бүл кезеңдегі адамның ең басты тіршілік кәсібі — аң аңлау
болғандығы сөзсіз жөне аңшылық қауымдастықтың егіншілік, мал шаруашылығы
қауымдастық-тарымен салыстырғанда өзіндік ерекшеліктері бар. Сондықтан да
бүлар, адамдар тіршілігінің басты кәсібіне айналған аңшы-лық-қоғамдық
өмірдің сан-саласын, оның ішіндегі мәдени са-ланы да жан-жақты қамтығанын
жоққа шығара алмаймыз.,
Аңшы өзінің барлық болмысымен жануарлар дүниесімен тығыз байланысты
болды. Аңшының бойындағы шыдамдылық, жігерлілік, батылдық сияқты тек қана
осы кәсіп иелеріне тән қасиеттер оларды басқа кәсіп иелерінен ерекше етіп
көрсетті. Олар өздерін қоршаған дүниеге деген көзқарастарын сиқыр-лау,
дуалау арқылы білдірді, демек алғашқы адамдар қүдіретті күштердің бар
екендігіне кәміл сенді. Сиқыршылықтың басты мақсаты — адам бойындағы ауруды
қуып шығу, жауына зиян келтіру, оны мүқату, жақсы көрген адамыңды
айналдырып алу және т.б. болды. Сиқыршы тек өз күшіне, өз қабілетіне ғана
сенді. Осы түрғыдан алып қарағанда сиқыршылықтың діннен айтарлықтай
айырмашылығы бар, өйткені дін адамнан асқан қүдіретті күш-қүдайдың көмегіне
сүйенеді, ал аңшылық си-қыр болса олжаның пайда болуы мен иемденуді және
т.б. қам-тамасыз ету керек болды.
Магияның (сиқырлаудың) негізінде көне заманғы діни на-ным-сенім
тотемизм қалыптасты. Тотемизм — адамдардың өздерінің ата-тегін
жануарлармен, жануарлар дүниесімен (со-нымен бірге табиғат күштері мен
өсімдіктер дүниесімен де бай-ланыстырылып қарастырылатын кездер де болған)
тығыз бай-ланыста қарастыруы.і Кейінгі палеолит мәдениеті жөніндегі
мәліметтер археологиялық қазба жүмыстарының нәтижелері мен этнография
ғылымының түжырымдарына негізделген.Біздің заманымызда кейінгі палеолит
дәуіріне үқсас тіршілік еткен халықтар болды. Олар — Австралияның байырғы
түрғын ха-лықтары. Австралия — тотемизм мен сиқырлаудың (магияның)
классикалық елі.! Олар еуропалықтармен алғаш кездескен уақытта кейінгі
палеолит дәуірінің соңғы кезеңін бастан кешіріп жатқан болатын. Демек,
еуропалықтар келгенге дейін Австра-лияның байырғы түрғындары палеолиттен
мезолитке көшкен еді. Австралия аборигендеріне қарағанда көне замандағы
Еуро-па үңгірлерін мекендеген алғашқы адамдардың тотемизмі бүлар-дан
әлдеқайда қарапайым болған.
Палеолит дәуіріндегі үңгірлер қабырғаларына салынған жа-нуарлар
бейнесінің қисапсыз көп болуы — сол заманда сиқыр-лаудың шарықтап,
гүлденгенінің басты айғағы болып табы-лады.
Алғашқы қауымдық қүрылыс адамдарының салт-жоралары қалай болғанда да
мифологиямен келіп тоғысады. Олай болса үңгір қабырғаларының көрінген
жеріне салынған, бір-бірімен байланыссыз, ешқандай өрнек қүрамайтын сан-
алуан сызық-тар мен шимайлар бейнелеу өнерінің ортақ композициясын қүрамаса
да, олардың әрқайсысын жеке алып қарастырғанда алғашқы адамдардың дүние
танымдық көзқарастарының хабар беретін тырнақалды өнер туындылары деп
бағалаймыз, өйткені үңгір суретшілері белгілі бір сюжеттер қүруды мақсат
еткен жоқ, олардың басты назары сиқыршылыққа ауған болатын.
Кейінгі палеолит кезеңінде адамдар арасындағы түсінісу қабілетінің
басты қүралы — тіл өз дамуында белгілі бір дәреже-ге жетті.
Неандертальдықтардың дыбысты белгілерінен жаңа адам сөйлеудің алғашқы
сатысына көшті. Алғашқы адамдар-дың қараңғы үңгірлерде түруы дыбыс
белгілерін жетілдіруді қажет етті. Өмірдің қиын-қыстау жағдайлары мен қауіп-
қатер-лерден сақтандыру және тіршілік жағдайларынан туындайтын түрлі сәттер
тілдің қалыптасып-даму процесін жеделдете түсті. Кейінгі палеолит дәуірінің
аңшыларында бүйрық беру тілі қалыптасты, өйткені аң аулау кездерінде
түсінікті дыбыс белгілерін беру олар үшін ауадай қажет болатын. Ғалымдардың
пікірінше, алғашқы сөздік атауларды жануарлар алғанға үқсай-ды, ал басқа
заттардың атаулары кейіннен пайда болған. Ал-ғашқы қауым адамдарының бүл
заңды талпынысы адамзат да-муының келесі сатысында, мезолит дәуірінде өз
жалғасын тап-ты. Бүл кезеңде туындаған мәселелер де қоғам дамуының ба-
рысында өз шешімін тауып жатты.
Көне тас дәуірі мен жаңа тас дәуірінің арасындағы өтпелі дәуір мезолит
(мезо — орта, лит — тас деген мағына береді) кезеңде табиғаттың өзгеруіне
байланысты адамдардың түрмыс-тіршілігінде айтарлықтай өзгерістер байқалды;
Бүл дәуірдің өзіне тән ерекшелігі — адам баласының өміріндегі жаңа қарудың
— садақ пен оның жебесінің пайда болуы. Мүндай қарудың пайда болуы алғашқы
адамдардың өмірінде мал шаруашылығының пайда болуына және оның дамуына
үлкен әсерін тигізді. Адам-дар балықшылық кәсіпті игеріп қана қоймай, оны
одан әрі жетілдіріп, қайық ойлап тапты және балық аулаумен шүғылда-нудың
адам өмірі үшін онша қауіпті емес екендігін алғашқы адамдар түсіне де
білді.
Алғашқы қауымдық қүрылыс мәдениеті дамуының соңғы кезеңдері —
мезолит, неолит дәуірлерінде адамдар баяу болса да түрмыс-тіршілігін
табанды түрде өзгертуге кіріседі. Ол енді жалқыға емес жалпыға, жеке аңға
емес, түтас үйірге, кездейсоқ табылған дақылға немесе жеміске емес, өзі
пайдалануға тиіс түтас жер учаскелеріне назар аударады да, ортақ игілік
үшін үжымда еңбек ете отырып, көз аясындағы дүниені рухани сезіммен
анағүрлым кең, әрі үйымшылдықпен қамтыды. Дүниені жаңаша қабылдаудан
туындаған бүл өзгерістерге мезолит дәуірінде көп кескінді композициялық
өнердің туындауына және ондағы басты рөлді адамның атқаруына әкелді.
Археологиялық қазба жүмыстарының нәтижесінде осы дәуірдің қоныстарының
орнында үзындығы 300 м., биіктігі 3 м.-ге дейін жететін желінген
тамақтардың (сүйектердің) үйінділері табылған. Әсіресе, Дания жерінде
мүндай үлкен үйінділер көп кездеседі. Олар негізінен бүқалардың, иттердің,
бүғылардың, балықтардың, бүландардың сүйектерінен қүралады. Ерекше атап
өтетін бір жайт, осылар-дың ішіндегі ең көп кездесетіні, моллюск
қабыршақтары. Жеуге жарамды моллюск қабыршақтары сондай дәмді болмаса да
шағын көлдерде көп кездесетіндіктен оларды қорек ретінде пай-даланған.
Мезолиттің аяғына қарай әйелдер мен балалар үй шаруа-шылығына
пайдалануға өте қолайлы саз балшықтан ыдыс-аяқтар жасауды игерді. Әлі де
кебе қоймаған саз балшықтың үстіне саусақтың үшымен немесе таяқшамен түрлі
сызықша-лар жүргізу — дәстүрге айналды. Бүл бір жағынан әдемілік үшін
жасалса, екінші жағынан сиқыршылықпен тығыз байланысты болды. Осылай
әйелдер өнері — ою-өрнек пайда болды. Бүрын-ғыдай қолайлы жағдайлар мен
қажеттілік болмағандықтан тас дәуірінің адамдары жартастарға қүдіретті
аңдардың бейнелерін енді салмайтын болды.
--Алғашқы қауымдық қүрылыстың кемелденген кезеңі — нео-лит дөуірі. Бүл
рулық қүрылыстың орнығып, тас индустриясы-ның шарықтаған кезеңі. Бүл түста,
әсіресе өте сапалы етіп жа-салған тас балталардың көмегімен алғашқы қауым
адамдары ағашты кесіп үй салды, қайықтар жасады. Жаңа тас дәуірінде адамдар
саз балшықты күйдіріп, оны су өткізбейтін қатты затқа айналдыруды үйреніп,
оны одан әрі жетілдіре түстіДемек, ке-рамиканың пайда болуы жаңа тас
ғасырының басты белгілерінің бірі болғандықтан оған керамика ғасыры деген
атақ берілді. Сонымен бірге бүл өнер табысы адамзат дамуындағы шын
мәніндегі үлы өзгерісті, зор уақиғаны білдіреді. Өйткені, бүған дейін
адамдар табиғаттың дайын өнімдерін пайдаланса, ендігі жерде табиғатта
белгісіз материалдар жасап, табиғаттың қүлы-нан қожасына айналу жолында
алғашқы қадамдар жасады. Өмір сүру қажеттілігінен туындаған бүл үлы
жаңалықтың барысын-да адам бүл саладағы өз өнерін біртіндеп жетілдіре
берді, яғни шытырман өрнектер мен әшекейлерден басталған бүл талпы-ныс
барған сайын күрделіленіп, бояулар мен сызықтар ырғағы-мен, геометриялық
сымбатымен ерекшеленетін өнер туынды-ларына айнала бастады. Бүл өнер
талпынысының барысында алғашқы қауым адамдарының бойында эстетикалық сезім
деп аталатын қүдіретті күштің алғашқы белгілері қалыптаса баста-ды.
Осы орайда мезолит пен неолит бейнелеу өнері (мезолит пен
палеолиттердің арасы секілді бүлардың арасын да дәл жіктеп ажырата білудің
оңайға соқпайтындығын ескерте кеткенді жөн көрдік) көп кескінді көріністер
бейнелеуден басқа қандай жа-ңалықтар әкелді!?
Неолит дәуірінде қалыптасқан бейнелеу өнерінің сан-алуан туындылары
мен иероглифтер дүниенің төрт бүрышында кеңінен таралған. Олардың басым
көпшілігі Африка қүрылығында та-былса, стилі жағынан өте үқсас болып
келетін материалдық мәдениеттің ескерткіштерін Испанияда, Онега көлінде, Ақ
теңізде, Сібірде, Өзбекстанда және т.б. жерлерден кездестіруге болады.
Палеолит дәуіріндегі өнерге қарағанда неолит дәуірі өнерінің өзіндік
өрнегі, өзіндік ерекшелігі бар. Бүрын үңгірлердегі аң-дардың бейнелері
жабайы, қозғалыссыз қалыпта берілсе, ендігі жерде аңдардың бейнесін салудың
сапасы жақсарды. Ең басты-сы — аңдар бейнесін жай ғана емес, қозғалыс
үстінде көрсетуге тырысушылық байқалды. Үйлесімділік пен динамизм белгілері
айқындала бастаған испандық және африкалық циклдердің суреттерінде
садақшылардың қаумалап аң аулаудағы кейбір көріністері барынша шегіне
жеткізіліп, нанымды етіп көрсетілген. Жартастағы бүл графикада алғашқы
қауымдық бейнелеу өнерінде түңғыш рет әсем нәзіктікке талпыныс айқын байқа-
лады. Оған дәлел ретінде Шығыс Испания жерінен табылған ағашта жабайы ара
жинап жатқан әйелдің бейнесін жоғарыда атап өткен көне тас ғасырының ересек
Венералармен салыс-тырып көрелікші. Бүл өйелдің түла бойынан, әсіресе тал
шы-бықтай бүралған балауса да, сүңғақ денесінен ес таңдырар сүлу-лық
аңғарылады. Оның бір қолында үзынша қүмыра, екінші қолы қаптай үшқан араның
қоршауында. Біздің алдымызда тас-қа бояумен салынған адам сүлулығын
табиғатпен байланыс-тырған шын поэтикалық сурет түр. Кейінгі неолиттің
жартас-тағы бейнелеу өнерінде адамдар мен аңдардың кескіндері жай ғана
белгілерге айналып кеткен, сондықтан да алғашқы қауым-дық қүрылыс
суретшілерінің нені бейнелегісі келгендігін ажы-рату оңайлыққа түспейді.
Қазіргі заманда шөлге айналған Алжир территориясындағы Сахара мен
Феццанның шекарасында орналасқан Тассили — Аджар деген таулы жерде жалаң
жартастар жотасы бар. Осы жартастардың табанындағы үңгірлерден және
жартастардың езінен неше түрлі суреттер мен бейнелеу өнерінің туындылары
(б.з.б. төртінші мың жылдықтан б.з.б. бір мың жылдығына дейін жасалған 15
мың бейнелеу өнерінің фрагменттері) табылды. Бүл мол мәдени олжа арқылы
кезінде табиғаты әсем болған кең байтақ өлкені мекендеген бақташылар
тайпасының көркемдік шығармашылығымен танысуға мүмкіндік алдық.
Тассили — Аджар өнерінен гүлденген, ашық бояулы, ғажап жүмбақ дүние
ашылды. Енді бір сәт осы бір суреттер мазмүны-на үңіліп көрелікші. Жайылым
және мал табындары. Келісті сиырларды бақташылар бағып жүр. Адамдар мен
малдардың денелері түрлі түстер арқылы әсем де, көрікті етіп берілген.
Салтанатты әсем мүйіздер, алып бүқалар, сүлу антилопалар, сәнді киім киген
бикеш кескіндерімен қатар өзара шайқасқан, аңшылардан қашқан немесе жайылып
жүрген жирафтар бейне-ленген неше түрлі көріністер өзінің табиғилығымен таң
қалды-рады. Билеп жүрген биші әйелдердің бейнелерінен ерекше бір
сымбаттылық пен нәзіктікті аңғарсақ, аңшылардың сүсты өндері сол бір
сындарлы заманның жаршысы тәріздес.
Көне заман суретшісінің қыл қаламынан туындаған афри-калық шөлдің алып
жартастарындағы осы бір сурет галлерея-сы — тарихқа дейінгі өнердің дүние
жүзіндегі ең үлкен музейі десек қателеспеген болар едік.
Неолиттік өнер біздің заманымызда да африкалық тайпалар арасында үзақ
уақыт сақталғаны көп нөрсені аңғартады. Оңтүстік Африканың ежелгі
түрғындары — бушмендер еуропалық отар-шылар келгенге дейін ежелгі рулық
қүрылыс жағдайында өмір сүрген болатын. Олардың жартастағы тамаша бейнелеу
өнері өзінің стилі жағынан неолитке жатады. Бушмендердің барлығы бірдей
суретші болмаған, бүл өнермен сурет сала білетін азшы-лығы ғана айналысқан.
Суретшілер суретті салудан антилопа-ның қылынан жасалып (кейін жылқының
қылынан дайындал-ған) тарамыспен байланған қатты қаламдар қолданған. Сурет
салуға қажетті бояуды ерітілген майға езген, бояулар кішкентай қүмыраларға
қүйылған, сондықтан да олар қанша бояу керек болса, сонша қүмыра
пайдаланған. Өкінішке орай, тас ғасы-рының ақырғы түрғындарын —
ағылшындар мен бурлар қатыгездікпен жойып жіберді.
Неолит дәуірі — рулық қүрылыс пен тас өндірісінің шарық-таған кезі.
Дәл осы кезеңде үлкен шеберлікпен өңделіп жасал-ған тас балталардың
көмегімен тас ғасырының адамдары ағаш-тарды кесіп одан үй түрғызып,
жоғарыда көрсеткеніміздей балық аулауға арналған қайықтар жасады.
Неолит дәуіріндегі адамдарды шаруашылықты жүргізу тәсіліне байланысты
екіге бөлуге болады. Олардың алғашқы-лары аң аулаумен, балықшылықпен
шүғылданды. Бүл — иеле-ну экономикасы болып табылады. Экономиканың бүл түрі
кей жерлерде, өсіресе еуропалықтар келгенге дейін солтүстік Аме-риканың
Тынық мүхиттық жағалауында өзінің гүлдену шағын бастан кешіріп жатқан
болатын. Бүл жердің теңіздері балыққа
бай болғандықтан жергілікті үндістер тюлень, қамшат, қызыл балықтармен
қатар алып киттерді де аулайтын-ды, орманды жер-лерде тау қой-ешкілерін,
бұғыларды ұстауды кәсіп ететін. Жа-нуарлардан қолға тек қана итті үйреткен,
тамақты қыздырыл-ған тас салу арқылы ағаш ыдыстарда пісірген, бірақ қызыл
қара-ғайдан сапалы, әрі мықты қайықтар жасауды меңгерген. Қыс кезінде
ағаштан жасалған үлкен үйлерде түрған, бүл үйлердің терезелері
болмағандықтан төбесіне түтін шығатын тесік жаса-ған.
Тағы қозылар мен ешкілердің жүнінен көйлектер мен жа-мылғыш — плащтар
тіккен. Өзара тайпалық қақтығыстар кезінде ағаштан жасалған маскалар киген.
Қолға түскен түтқындарды қүлдарға айналдырған, олар көбінесе қауымдық
үжымның меншігі болып есептелген. Олар бір-бірімен балық, балық майы-мен,
тас пен сүйектен жасалған әшекей бүйымдармен, қүлдар-мен сауда-саттық
жасаған. Солтүстік Американың солтүстік-батыс жағалауын мекендейтін
индеецтердің арасында сыйлық деп аталатын ғүрып етек алған. Бүл ғүрып
бойынша мейрамдар кезінде бай адамдар жиналғандарға өз дүниесін тарататын
бол-ған, осылай олар қоғамдағы беделін көтеріп-нығайтқан (көп жағдайларда
таратылған дүние-мүлік қарсы сыйлық немесе қызмет түрінде қайтарылатын
болған).
Бүл жерлердің түрғылықты халықтары ағаш пен сүйекті ойып безендіруді
тамаша меңгерген. Олардың түрған қоныстарының басты белгісі қызыл
қарағайдан (самырсыннан) жасалынған биіктігі 20 метрге дейін жететін
бағаналар болған және олар тотемдік ата тегіндегілер мен түрлі мифологиялық
кейіпкерлердің бейнелерімен безендірілген. Мүндай қасиетті бағаналарды
орнату үлкен уақиға болып саналған, өйткені бүл дәстүр қожайынның атын
мәңгілік қалдыруға бағытталғандық-тан, оның мерейін тасытқан. Мүндай
тойлардың аяғы көп жағ-дайларда қүрбандыққа адам шалумен аяқталған.
Үндістердің ойып жасаған заттарының композициялық қүры-лысының өзіндік
ерекшеліктері бар екендігін ерекше атап өткен жөн. Бүл өнер туындылары
әдетте тік етіп жасалады. Оған мы-сал ретінде зергерлер қолынан шыққан төрт
бейнелік топты алып қарастырып көрелік: бүл туындының ең астында кит, оның
үстінде ер адам, оның басында түрегеліп түрған әйел, ал әйелдің басында
отырған бүркіт бейнеленген. Бүл спорттық пирами-даның мән-мағынасын
түсіну онша қиындыққа соқпайтын сияқты. Ол — қоршаған дүниені және оның
түтастығын көрсетеді.
Неолит дәуіріндегі шаруашылықты жүргізудің екінші сала-сы егіншілікпен
және мал өсірумен тығыз байланысты болған-дықтан, оны өндіретін экономика
деп атаған жөн. Егіншілік мол өнім беретін қүнарлы жерлерде дамыған. Өзен
жағалаула-рындағы жерлердің қүнарлығы соншалық, олар жерді қарапа-йым
өңдегеннің өзінде-ақ мол астық беретін болған. Алғашқы кездерде астықтың
түсімі азая бастаса-ақ адамдар басқа жерге қоныс аударып отырған және жерді
кетпенмен өңдеген. Егіншіліктің бүл алғашқы түрі көшпелік сипатта болған,
бірақ көп үзамай-ақ бүл кәсіптің қыр-сырын меңгерудің арқасында адамдар
отырықшылдыққа көше бастады. Неолиттік техника-ның жетілуі нәтижесінде бай
қоныстар деревнялар пайда бола бастады, қауымдар тайпаларға бірікті, сөйтіп
мемлекеттің пай-да болуына даңғыл жол ашылды. Тас ғасырындағы пайда бол-ған
өркениеттің ошағы — көне Египет болды. Бүл ежелгі мемлекеттің алғашқы
мыңжылдық тарихы металсыз өтті десе де болады.
Әрине, жер шарында қүнарлы жерлер көп емес, олар адам-зат баласы
мекендеген жер аумағының бір-ақ процентін қүрай-ды. Сондықтан да ну
ормандар мен шөлейт жерлерді игеру — жерді өңдеу, пайдалану технологиясын,
қолданылатын қүрал-саймандарды жетілдіруді қажет етеді. Осы орайда
адамдардың отырықшылдыққа көшуіне байланысты шаруашылықтың жаңа салалары —
егіншілік пен мал шаруашылықтары пайда болды. Неолит дәуірінің егіншілері
мен малшылары — шаруалар бол-ды. Осы бір жаңадан туындаған шаруа
шаруашылықтарының басты белгілері — аграрлық экономика, қол еңбегі, рулық
және қауымдық үйым, ал діндері — анимизм болды. Анимизм — рух, жан деген
мағына береді. Анимизм дегеніміз рух пен жанның өмір сүретіндігіне деген
сенім. Ол бойынша — табиғатта бола-тын барлық қүбылыстардың басты себепкері
— рух пен жан болып саналады. Көне заманның мәдениетінде діни салт-
дәстүрлердің, наным-сенімдердің, діни мейрамдардың даму процесі анимизмнен
басталады. Бүл үғымды мәдениеттану ғылы-мы саласына түңғыш енгізген атақты
ғалым Тайлор болды.
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, алғашқы қауым адамдары сиқыршылықты да
жиі қолдады, бірақ аңшылық сиқыршылы-ғына қарағанда егіншілік
сиқыршылығының өзіндік ерекшелігі болды. Шаруаның түрмыс-тіршілігі жердің
қүнарлылығына ты-ғыз байланысты. Шаруа үшін жер қүдай-ана болып саналды.
Сондықтан да болар, егіншілікке байланысты маусымдық ри-туалдар (салт-
жоралар) маусымдық сипатта болды, яғни егіс
жұмыстарының басталуымен және шыққан егіннің өнімін жи-наумен тығыз
байланысты. Үлы құдай — аналар — Иштар, Кибела, Деметра, Церера әрі дархан,
әрі балажан болғандықтан өздеріне жан-тәнімен табынуды талап етеді.
Сондықтан да бо-лар, осы құдайлардың құрметіне байланысты өткізілетін әдет-
ғүрыптарда мен салт-жораларда эротикалық сәттер де аз бол-маған.
Егіншілікке байланысты әдет-ғүрыптарда ер адамдар басты рольді
атқарған. Жын-перілермен арпалыс кезінде қүдай өліп те кетуі мүмкін. Міне,
осындай қиын сәтте оған көмекке анасы не-месе әйелі мен қарындасы келеді.
Олар қүдайды жер асты патша-лығынан іздеп тауып алады да, жер үстіне
шығарып, күннің көзіне қояды, сөйтіп қүдай қайта тіріледі. Өліп-тірілген
қүдайлардың қүрметіне байланысты салт-дәстүрлер, өдетте егін шаруашылығы
маусымдарының ауысқан кездерінде өткізілетін болған.
Ерекше атап өтетін бір жайт, осындай салт-жораларды өткізген кездерде
түрлі маскалар, мүсіндер, жартастағы кескіндер, жер-ге салынған суреттер
кеңінен пайдаланылған және әндер айты-лып, билер биленіп, театрландырылған
көріністер қойылатын болған.
Діннің ең көне түрі сиқыршылық болатын болса, оның бас-ты түрлерінің
бірі — фетишизм (түт, түмар деген мағыналарды береді) болып саналады.
Фетишизм — табиғат заттарымен қатар адам қолынан шыққан материалдық
заттардың қүдіретіне де сену, яғни зат бейнесіндегі рухани күштерге табыну.
Көне заман халықтарының үстанған діндерінің тарихында жануарлар мен
ағаштарға табыну да басты роль атқарды. Тағы адамдар үшін өзін қоршаған
дүниенің барлығы да жанды боп көрінген, сондықтан да олар жансыз заттардың
да жаны бар деп үғынған. Адамдардың әрбір тобы өзінің шығу тегін белгілі
бір жануармен немесе өсімдікпен (тотеммен) байланыстырған. Олар адамның
жануарға айналатыны туралы мифке сенген, олай болса алғашқы адамдар адам
мен жануардың арасында айтар-лықтай айырмашылықтар жоқ деп есептеген.
Осы айтылғандардың (тотемизм, фетишизм, анимизм) бар-лығы дерлік
қазіргі заман мәдениетінде, дүние жүзінің халық-тарының салт-дәстүрлерінде
кеңінен көрініс тауып отыр.
Қорыта келгенде, алда қола ғасыры мен темір ғасыры — адам-зат
дамуындағы асқаралы жаңа баспалдақтар түрды. Оның про-гресс жолындағы
қарышты қадамы дүниежүзілік мәдениеттің ірге тасының қалануына тікелей әсер
етті. Қоғамдық даму ба-рысында өнердің сан-саласы жетіліп, жаңа мазмүнға,
жаңа формаларға ие болды, металл өндірісінің әдістері одан әрі жетіліп
экономика және мәдениет саласындағы үлы төңкерістерге даңғыл жол ашты.
Адамзат баласының даму жолындағы қарыш-ты қадамының әрбір сатысында
туындаған баға жетпес тамаша өнер туындылары болашақ үрпаққа мәдени мүралар
болып қала берді. Адамзат даналығы мен кемеңгерлігінің арқасывда мәдениет
жаңа сатыға көтерілдЦ Өз кезегінде алғашқы қауымдық қүры-лыс мәдениеті —
дүниежүзілік мәдениеттің негізін қалауда ора-сан зор роль атқарды. Ол
негіздер: әлеуметтік үйым, тіл, өнер, салт-дәстүрлер, наным-сенімдер,
білім, туысқандық қарым-қатынастар және т.б. болдьі. Дөуірлер ағымындағы
бүл мәдени бай-ланыстар — адамзат тіршілігінің басты мән-мағынасына
айналды.
2.2. Ежелгі Шығыс мәдениеті
2.2.1. Көне Египет мәдениеті
Көне Египет жер шарындағы түңғыш мемлекет қана емес, сонымен бірге
дүниежүзілік үстемдікке талпынған қуат-ты да, қүдіретті мемлекеттердің бірі
болды. Ауыз бірлігі күшті, үйымшылдығы берік, халық — билік жүргізуші тапқа
толық бағынған мемлекет. Египеттің жоғары өкіметі мызғымастық және
түсініксіздік принциптері негізінде қүрылды, ал өз кезегінде бүл принциптер
біртүтас Египет мемлекеті пайда бол-ған кезден бастап-ақ оның толық
билеушілері — перғауындар-ды қүдай деп санауды өмірлік қажеттілікке
айналдырды. Фара-ондар (перғауындар) қүдайдың үлы деп саналды, сондықтан да
фараон өзін Раның (Ра күн деген мағына береді. Ол — қүдайлардың қүдайы
және алтын үғымымен қосылып айтылады. — Алтын нүр шашқан күн) үлымын
деп жариялады.
Перғауынның жеке-дара билік жүргізуі тіпті оның билігінің Египет
халқына ғана емес, көршілес жатқан патшалықтар мен тайпаларға да күшейе
түсуі, мәдениеттің дамуына өзіндік ықпа-лын тигізбей қойған жоқ. Ал осы бір
шексіз билік пен мансап, байлық пен қүдірет кенеттен жоқ болады. Оны
өшіретін үлы күш — өлім. Міне, сондықтан да болар — көне Египеттің
мәдениетінің ең басты ерекшелігі — ажалға қарсылық болды. Бүл табиғи
қарсылық, немесе мәңгілік өмір сүруге талпынушы-лық Египет халқының бүкіл
діни санасына терендей еніп, оның мәдениеті мен өнерін қалыптастыруда
айрықша рөл атқарды.
Египеттіктер табиғаттың жыл сайын жаңаратындығын аңғар-ған, өйткені
Ніл өзені тасығанда жерлерді қүнарландырады, сөйтіп төңірекке өмір мен
береке туғызады, ал тартылғанда қүрғақшылық келеді, бірақ бүл ажал емес,
өйткені — одан кейін де жыл сайын Ніл қайтадан тасып отырады. Табиғатта
болып жатқан осы сияқты қүбылыстардың негізінде өлген адам тіріледі деген
діни ілім пайда болды. Бүл ілім діни және мәде-ни салада ғана емес, сонымен
қатар саяси, экономикалық, саяси өмірде де үлкен роль атқарады. Тереңірек
ойлап қарасақ, бүл ілімнің өмірге келуі ажалға деген табанды қарсылықтан
туған. Жыл сайын буырқанып таситын Ніл өзені сияқты адам жаны да денеге
қайтып оралады деген діни түсінік адамдар са-насында берік орнықты. Олар
қабірді адамның уақытша баспа-насы деп санады. Ендігі жерде мәңгілік өмірді
қамтамасыз ету мәселесі түрды. Ол үшін адамның денесін сақтап, тірлікте
оған қажет болғанның бәрімен қабірде де қамтамасыз ету керек, де-мек денені
бальзамдап, оны мумияға айналдыру, не болмаса өлген адамның денесіне үқсас
етіп, оның мүсінін жасау қажеттігі туды. Сондықтан да, ежелгі Египетте
мүсіншіні санх, яғни өмірді жасаушы деп атады. Мүсіншілер өлген адамның
бейнесін жасауды тіршілікті қайта жандандыру деп санап, бүл кәсіптерін
ерекше мақтан етті. Шындығында да, өнердің бүл саласы адамдар түсінігінде
сиқырлы күшке айналды. Аруаққа табыну, суретші санасына егер дене сақталса
немесе толық бейнеленсе, өлген адамның жаны оған қайтып оралады деген
түсінікті сіңірді. Өмірдің табиғи ағысын бүзушылық болып көрінген ажалды
тоқтатып, жеңіп шығуға болады деген қүштар-лық, өлімді жеңуге болады деген
үміт оты аруаққа табынуды туғызып, е келгі Египет өнерінің барлық
салаларына өз таңба-сын салды.
Адамдар санасында қалыптасқан аруаққа табыну — перға-уындарды қүдай
деп танумен тығыз үштасты. Ал қүдай — патшалардың (перғауындардың)
қүрметіне пирамидалар (мазар-лар) салына бастады. Өз кезегінде Египеттің
жоғары әміршісі — қүдай саналған перғауын өзінің қүрметіне салынған
мазардың әрі асқақ, әрі берік етіп салынуына ерекше мән берді. Сән-
салтанатпен салынатын мүндай пирамидалар қыруар қаржыны ғана емес, үзаққа
созылған ауыр да, азапты еңбекті қажет етті.
Осы бір азапты еңбек қасіретті өмір Египет қүлдарының үлесіне тиген
болатын.
Пирамидалар перғауындар мен ең атақты адамдар үшін ғана салынды.
Египет абыздарының қағидаларына сүйенсек, патша-лар мен вельможаларға ғана
емес, кез келген адам жерлеуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1. ӘЛЕМДІК МӘДЕНИЕТТЕР МЕН ӨРКЕНИЕТТЕР. 4
2.2. Ежелгі Шығыс мәдениеті 18
2.2.1. Көне Египет мәдениеті 18
2.2.2. Ежелгі үнді мәдениеті 23
2.23. Көне Крітайдын, мэдениеті 31
2.2.4. Ежелгі Месопотамияның (К,ос өзен) мәдениеті 36
2.3. Ежелгі Грекия мен Рим мәдениеті 42
Ежелгі Грекия мәдениеті 42
Ежелгі Римнің мәдениеті 55
2.4. Орта ғасырлардағы Батыс Еуропа мәдениеті 63
2.5. Қайта жаңғыру дәуірі мен Реформация кезеңінің, мәдениеті 75
2.5.1. Қайта жаңгыру мәдениеті 75
2.5.2. Реформация дәуірінің мәдениеті 84
2.6. Жаңа заманның еуропалың мәдениеті 90
2.6.1. Рационализм гасырының (XVII г.) мәдениеті 90
2.6.2. Агартушылық, гасырының мәдениеті (XVIII г.) 93
2.6.3. XIX гасырдың мәдениеті 97
XX ғасыр мәдениеті 104
Ресей мәдениеті 110
ҚОРЫТЫНДЫ 119
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 120
КІРІСПЕ
1. ӘЛЕМДІК МӘДЕНИЕТТЕР МЕН ӨРКЕНИЕТТЕР.
Қауымдық, құрылыс мэдениеті — адамзат мәдениетінің, бастамасы
Алғашқы қауымдық қүрылыс мәдениеті қашан және қай жерде пайда болды?
Бүл сүрақтарға нақты жауап беру оңай-лыққа соқпайды, өйткені адамның
қалыптасу процесінің тарихы тереңде, сонау көне заманда жатыр. Ақиқатқа
жүгінсек, қазіргі антропология ғылымының өзі де адамзат баласының қалыпта-
сып, дамуына байланысты туындайтын көкейтесті мәселелер-ге егжей-тегжейлі
жауап бере алмайды., Алғашқы қауымдық қүрылыс адам баласының өсіп
дамуындағы, адамдық жолға түсе бастауының ең алғашқы кезеңі болды және оның
жүзде-ген мыңжылдықтарға созылғаны ақиқат. Оған басты дәлел ретінде
адамдардың ең алғашқы еңбек қүралдарының пайда болғанына 2,5 млн. жылға
жуық уақыт өткендігін айтсақ та жеткілікті,
Дүние жүзінде жүргізіліп жатқан археологиялық жұмыстар-дың нәтижесінде
алғашқы адамдардың қоныстары ашылып, олардың тастан жасалған қүрал-
саймандары көптеп табылуда. Олай болса, археология ғылымының ғылыми
зерттеулерінің дәл осы тас қүралдардан басталуы да тегіннен-тегін емес
сияқты. Ғалымдардың пікірінше, алғашқы қауымдық қүрылыс үш дәуірге
бөлінеді. Олар: mac дәуірі, қола дәуірі және темір дәуірі. Тас дәуірінің
өзі дүниежүзілік ғылымда бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Көне тас дәуірі
(палеолит) Палеолит термині гректің палайос — көне, литос — тас деген
сөздерінен алынған, орта тас дәуірі (мезолит), жаңа тас дәуірі (неолит).
Археология ғылы-мы саласындағы мүндай ғылыми түжырым XIX ғасырда
қалыптасқан. Тас дәуірі бүдан 2,5—2,6 млн. жылдай бүрын басталып, б.з.б.
екі мыңыншы жылдықтың басына дейін созылған.;'
Өз кезегінде тас дәуірінің өзі үш кезеңге бөлінеді: бірінші тас
дәуірінің ең алғашқы кезеңі — б.з.б 1—2 млн. жыл мен б.з.б. 140 мыңыншы
жылдар арасын қамтыса, ал екінші — көне тас дәуірінің орта кезеңі б.з.б.
140 мыңыншы жылдан б.з.б. 40 мы-ңыншы жылдар, ал үшінші кезеңі — көне тас
ғасырының сон-ғы кезеңі — бүл б.з.б. 400 мыңыншы жылдан — 10 мыңыншы жылдың
арасын қамтиды.
Алғашқы қауымдық қүрылыстың екінші және үшінші кезеңцері — қола ғасыры
— б.з.б. екінші және бірінші мың-жылдықтардың басын қамтыса, темір дәуірі
шамамен б.з.б. бір мыңжылдықтың ортасынан басталады. Алғашқы қауымдық
қүрылыс өнерінің бастапқы кезеңінің басты ерекшелігі — син-кретизм (гректің
қосылу деген сөзінен шыққан) болды. Ал-ғашқы адамдардың өзін қоршаған
дүниені танып-білуі стихия-лық жағдайда өтті және олар табиғат күштерінің
алдында өте дәрменсіз болды. Тағылық жағдайында өмір сүрген маймыл тәріздес
адамдар — пикантроптар, синантроптар және т.б. жа-нуарлар дүниесінен
біртіндеп бөлініп шыға бастайды. Сөйтіп олар үшін тіршіліктің жаңа кезеңі
басталды^ Ертедегі адамдар тобыры біріге жүріп, өздеріне баспана, мекен-жай
үшін үңгірлерді, апандарды жануарлардан тартып ала бастайды. Олар
табиғаттың дайын өнімдерін теріп жеп, аңшылықпен айналыс-ты. Бүл кезеңде
адам қүрғақ ағашты үйкелеу, немесе бүрғылау арқылы от алуды үйренді және
жыртқыш аңдардан қорғана алатындай дәрежеге жетті. Өнердің түрлі салалары
бүл түста қалыптаса қоймаса да, алғашқы адамдар бүл жарық дүниеден өз орнын
тауып, өзін орнықтыруға барынша талпыныс жасады.
Осындай тарихи сындарлы кезеңде орта тас дәуірінің түрғын-дары —
неандертальдықтардың адамдық бет-нышандары қалып-таса бастаған болатын.
Адамдар бір-бірімен ыммен түсінісу қабілетіне ие болды, көне тас ғасырына
қарағанда тас қүрал-дардың сапасы да жақсара бастады. Бүдан байқалатыны
адам баласының жетілуі, ойлау санасының дамуы, еңбек процесіне деген
қабілетінің біртіндеп өсуі болып табылады:* Табиғат қүбы-лыстарымен тікелей
байланысты туындаған саналы түбегейлі өзгерістер өмірлік тәжірибеге тікелей
байланысты болды!? Киім-кешек тігуді үйрену мен үңгірлерді пана ету,
мамонт, үңгір аюлары сияқты ірі аңдарды аулау — осы сындарлы кезеңнің басты
табиғи жетістіктері болды.І Ең бастысы — неандерталь-дықтар өздерін
қоршаған дүние туралы үғымдарын ыммен ғана емес, көркем тәсілдермен де
білдіруге алғашқы талпыныстар жасады. Оған дәлел — біздің ата-
бабаларымыздың алғашқы көркемдік тәжірибелерінің өте сирек кездесетін
іздері ғана. Олар бар болғаны сүйектегі ою-өрнектер, тастағы бейнелер,
қызыл минералдың (охра) түрлі-түсті дақтарыІУақыт өткен сайын олар өлген
адамдарды көме бастады (бүрын өлген адамдарды лақты-рып жіберетін немесе
жеп қоятын). Дәл осы түста алғашқы адам-дардың діни наным-сенімдері
қалыптаса бастады және соған байланысты салт-жоралар өмірге келді
Өздерінің мекен-жайы-на айналған үңгірлерге неандертальдықтар өлтірілген
аңдардың сүйектерін жинаған және тастарды үйіп-төге берген. Бүл жа-байы
музей-қоймалар неге қажет болды екен? Ғалымдардың пікірінше, осы іс-
әрекеттері арқылы алғашқы адамдар қауіп-қатерге толы аңшылықтан кейінгі
алған әсерлері мен ішкі жан-сезімдерін осылай білдірген және соған
байланысты салт-жора-лар жасаған.
Палеолит кейін мезолит (орта тас дәуірі) жөне неолит (жаңа тас ғасыры)
дәуірі кезеңдері басталады. Бүл дәуірлер бірнеше мыңдаған жылдарға
созылады. Осы орайда алғашқы қауымдық қүрылыс дәуірінің хронологиясын нақты
жылмен белгілеп беру мүмкін еместігін, сондықтан да бүл дәуірлердің
үзақтығын шамамен алатындығымызды ескерте кеткенді жөн көрдік, өйткені
алғашқы адамдарда жазу-сызу болған жоқ, ең алғаш-қылары тіпті бір-бірімен
тілдесе де алмады. Тілдің кейінгі па-леолит дөуірінде шығуы ешбір күмән
туғызбайды. Тіл шық-қанға дейін адамзат баласының үзақ дәуірі үнсіздік
жағдайында өтті. Одан қалғаны бар болғаны — тастар мен сүйектер, күл мен
жартастардағы түрлі бейнелер ғана. Сағымдай бүлдыраған сол бір кезеңді
(алғашқы қауымдық қүрылысты) тарихқа дейінгі кезең деп атайтынымыз да
сондықтан болар.
Өздеріңіз байқап отырғандай, ерте палеолит пен алғашқы қауымдық
қүрылыстың кейінгі кезеңдерінің уақыт алшақтығы мен қатар олардың сол
дәуірлер тынысына байланысты өзіндік айтарлықтай айырмашылықтары да бар.
Олай дейтініміз, уақыт өлшемі адамдардың қалыптасу процесі мен емір-
тіршілігіне тікелей әсер етті. Сондықтан да болар, кейінгі палеолит
дәуіріндегі адамзат мәдениеті, оның ішінде материалдық және рухани мәдениет
жайында ауыз толтырып айтуға болатын сияқты. Олай болса, кейінгі
палеолиттің тас ғасыры дәуірінде алатын орны ерекше болса керек.
Біріншіден^ көне және орта палеолит дәуірлерінде алғашқы адамдардың
биологиялық эволюциясы аяқталып нағыз адам қалыптасты. Екіншіден, тастан
және т.б. жасалған түрлі қүрал-дар кебейіп қана қоймай, сапалық
өзгерістерге де үшырады; Үшіншіден, кейінгі палеолит дәуірінің ең басты
жаңалығы — экзогания болды да, ендігі жерде неке қарым-қатынастарынан ең
жақын туысқандар — ата-аналары мен балалары, туған аға-лары мен
қарындастары шығарылып тасталды. Инцестке (қан араласу деген сөз) тыйым
салу неке қарым-қатынастарының қоғамдық түрғыдан тәртіпке келтірудің
бастамасы болды. Осын-дай түбегейлі Іқоғамдық-әлеуметтік өзгерістердің
нәтижесінде ру және жанүя пайда болды.
Биологиялық-эволюциялық дамудың орнына тарихи-әлеуметтік дамудың келуі
азғантай тарихи кезеңнің өзінде-ақ өз жемісін бере бастады.?Бүл
өзгерістердің басты нәтижесі — мәдениет деп аталатын дүниежүзілік тарихи
қүбылыс болып табылады. Оған еңбек қүралдары, түрғын үйлер мен түрмыс-тық
қүрал-жабдықтар, тіл, дін, өнер, білім, адам бойындағы ізгілік қасиеттер
және т.б. жаттьь; Антропогенездің (адамның пайда болуы) басында мәдениеттің
жекелеген элементтері жөнінде ғана айтуға болса (мысалы: еңбек қүралдары),
ендігі жерде мәдениеттің толып жатқан басқа салалары жайында да нақты
деректер келтіруге болады.
Кейінгі палеолиттің мәдениеті жөніндегі алғашқы ғылыми мөліметтер
Францияның оңтүстігі мен Испанияның солтүстігінде жүргізілген археологиялық
қазба жүмыстарының қорытындыларына байланысты негізделген. Ауа райы мен
ланд-шафттың өзгергеніне қарамастан, Еуропаның бүл бүрышы адамдардың өмір
сүруіне өте қолайлы болған. Сондықтан да болар, бүл өңірді мыңдаған жылдар
бойы көптеген халықтар мекендеген. Бүл қүпия жерлерді ғылыми түрғыдан
зерттеуде өткен ғасырдан бастап француз жөне испан археологтары үлкен
белсенділік көрсетті. 1879 ж. испан археологы М. Саутуола Аль-тамир
үңгірінен кейінгі палеолит дөуірінің алғашқы кескіндеме ескерткіштерін
тапты. 1895 ж. Францияда Анри Брейль (1877— 1961 ж.) Везера жазығындағы Ле-
Комбатель үңгірінен мамон-тың, бизонның (тағы өгіздің), аюдың, жылқының
жүзге тарта бейнелерін тауып, мол олжаға кенелді. Бір ғажабы, бүл
бейнелердің арасынан адам бейнелері де кездескен. Дәл осы жылы Ле-
Комбательден жақын арадан археолог Пестрони Фон де Гом үңгірін түтастай
(сурет галереясын) ашып, мол олжаға кенелді. Оның ішінде жабайы жылқының —
40, мамонттың — 40, бүғының — 17 суреті бейнеленген. Суреттер охрамен және
тағы да басқа бояулармен салынған, өкінішке орай, бүл бояулардың қалай
дайындалғандығы осы уақытқа дейін қүпия қал-пында қалып отыр.
Тарихқа дейінгі бейнелеу өнерінің тағы бір тамаша туынды-сы 1940 ж.
Францияның оңтүстік-батысындағы Монтиньяк қала-шығының қасындағы Ласко
үңгірінен табылған Алғашқы қауым бейнелеу өнерінің Сикст капелласы. Бүл
бейнелеу өнерінің әсерлігі соншалық, көптеген адамдар олардың түпнүсқа
екендігіне күмән келтіріп, жүртты мазақ ету үшін осы заманғы суретшілердің
салған туындылары деген лақап таратты, алайда бүл жалған пікірді ғылыми
сараптама мүлде жоққа шығарды.
Кейінгі палеолит дәуірінің үңгір суретшілерінің аң бейнелерін нанымды
етіп салынғаны соншалық, олар көрген адамға аты-луға дайын түрған тірі
аңдардай әсер қалдырған. Ласко үңгірінің қабырғалары сарғыш балшықпен,
күйемен, ақ балшықпен сы-ланып, қарамен жиектелген жүздеген сары, қызыл,
қоңыр кескіндермен безендірілген. Ең ғажабы — осы бір бизондардың,
жылқылардың, бүқалардың, мүйізтүмсықтардың, жылқылар мен текелердің
кескіндері адам таңқаларлықтай етіп бейнеленген. Өнер тарихында бірінші
бүқа, екінші бүқа, үшінші бүқа, төртінші бүқа деп бейнеленген, күші тасыған
тіпті атылуға дайын түрған бүқа күшін, оның тесіле қараған көз жанарын,
делдиген та-науы мен түзу мүйіздері сараң да, қүпия штрихтер арқылы
сенімді, әрі өктем етіп бейнеленген.
Альтамир үңгіріндегі жаралы бизонның өркеші монумент сияқты, сүлап
түскен тау тәрізді жоталанып көрінеді. Фон-де-Гом (Франция) үңгіріндегі
бүғының садақша иілген мүйізі бүкіл композицияға поэтикалық рух берсе, ал
Франциядағы Нико үңгірінен табылған бизонның сымбатты кескінінен мүлтіксіз
шеберлікпен бейнеленген аң тағылығын, оның айбынды күшін көреміз.
Осы орайда алғашқы қауымдық қүрылыстың түрмыстық түрін бейнелейтін,
күрделі сюжетті жартастағы бейнелерге толы Ласко үңгіріне тағы да қайтып
оралғанды жөн көрдік. Мүнда найзамен жараланып, ішек-қарны ақтарылып бизон
жатыр да, оның алдында шалқасынан қүлаған адам бейнеленген. Шеткеріректе
мүйізтүмсық түр, адамды жеңген сол болуы да мүмкін деп жорамалдауға болады.
Баланың салған суретіндей, адам долбарланып олақ бейнеленсе де, бірде-бір
бала (егер бүл суреттерді балалар салды деп есептесек) қансыраған бизонның
трагедиясын жеңіп шығып, үзап бара жатқан мүйізтүмсықтың мығым да, саспас
қадамын дөл осындай етіп шынайы бере ал-маған болар еді. Сондықтан да, жан
тебірентерлік бүл көріністер үңгір суретшісінің жай ғана қиялы емес, үңгір
адамдарының нақты емір тіршілігі, тарихи шындық. Осының бәрі — адам қуатын
емес, аң қуатын мадақтау, ал оны жеңу табиғаттың дү-лей күштері алдында әлі
де дәрменсіз адамның алдындағы ас-қаралы міндеті болып саналады.
Аң аулаумен және еңбек процесімен тығыз байланысты бол-ған алғашқы
қауымдық қүрылыс өнері адамның қоршаған ор-таны біртіндеп тануы мен оның
сол бір жүмбақ жарық дүниеге деген көзқарасын көрсетті. Кейбір
өнертанушылар палеолит дәуіріндегі адамның бейнелеу қызметін үш кезеңге
бөледі де, олардың әрқайсысының жаңа сапалық бейнелеу түріне көшіп
отырғандығын ерекше атап көрсетеді. Бірінші кезеңі — нату-ралдық
шығармашылық кезеңіне — туштан, сүйектерден жа-салған композиция тән.
Табиғи бейнелеу деп аталатын екінші кезеңде түрлі пішіндер мен нүсқалар,
барельф және ірі балшық мүсіндер жасау басты орын аладьь! Үшінші — кейінгі
палеолиттік бейнелеу шығармашылығы кеЗеңінде үңгірлердің қабырғала-рына
түрлі мазмүндағы суреттерді сүйекке ойып салу кеңінен орын алды. Осы орайда
ерекше атап өтетін бір жайт — алғашқы қауымдық қүрылыс дәуірінде бейнелеу
өнерінің барлық түрлерінің де пайда болғандығы. Олар: графика, кескіндеме
мен силуэт (контурлық суреттер), мүсін енері (тастан қашалған немесе
балшықтан жасалған фигуралар; кескіндеме (минерал-дық бояулармен салынған
түрлі-түсті бейнелер). Сонымен қатар рельефтер, тас пен сүйекке ою сияқты
сөндік өнердің түрлері де пайда бола бастады.
Палеолит дәуірі өнерінің таңғажайып туындылары Украина-ның Мезинск
қаласында табылған. XIX ғ. табылған бүл архео-логиялық мол олжаның арасында
тас және сүйектен жасалған еңбек қүралдарымен қатар, киім тігетін көзі бар
инелер, сүйек-тен жасалған сымбат геометриялық әшекейлер, ал мамонттың азу
тісінен жасалған түрлі статуэткалар мен мүсіндер, білезіктер және т.б.
әдемі геометриялық әшекейлермен, оюлармен безендірілген. Геометриялық
әшекейлер — Мезинск өнерінің басты элементі болып табылады. Ирек сызықтарға
толы мүндай геометриялық әшекейлер соңғы кездерде Шығыс және Орта Еуропаның
палеолит дәуіріне жататын көптеген қоныстарынан табылып отыр.
Ал осы бір абстрактылы әшекейлер нені білдіреді және ол қалай пайда
болды деген сүрақтардың түйінін шешуге талпы-нушылар аз болған жоқ, өйткені
реалистік түрғыдан салынған үңгірлік өнер туындыларына (суреттерінде) бүл
геометриялық стиль мүлде сай келмейтін еді. Бірақ ғалымдар арнайы үлкейткіш
құралдардың көмегімен мамонттың азу тісінің кесілген жерін зерттеп қараған
кезде, оның да Мезинск ескерткіштеріне ұқсас иректелген әшекейлі
сызықтардан тұра-тындығын анықтаған. Демек, Мезинск әшекейінің негізі — та-
биғаттың өзінен туындаған әшекейлер болып табылады. Ме-зинск қонысының бір
үйінен мамонттың сүйегінен жасалған музыкалық аспап табылған. Ол ритмдік шу
тудыратын дыбыс-тарға арналған.
Кейінгі палеолиттің басты дәуірлері олжа табылған қоныс-тардың атымен
аталады. Енді кейінгі палеолит дәуірі мәдениетінің әр кезеңдерде қандай
өзгерістерге үшырағанды-ғын қысқаша қарастырып көрейік.
1. Перигорд кезі (35—20 мың жыл). Орта палеолиттен кейін іле-шала
басталған бүл дәуірдің басты ескерткіштері мынан-дай: шеттері өңделген
шақпақ тас қүралдары, сүйектен жасал-ған біздер, найзаның үштары жөне т.б.
Бастапқы Перигорд кезеңінде салынған бейнелер кездеспейді, бірақ оның
есесіне әсемдік заттар және бояу түрлері кеңінен таралған. Кейінгі Перигорд
кезеңінде тасқа қашалып жасалған аңдар мен адам-дардың бейнелері кездесе
бастайды.
2. Ориньяк кезі (30-19 мың жыл). Бүл дәуірде адамдар ме-кендеген
үңгірлердің қабырғаларынан саусақтарын кең жайып, оны бояумен айналдыра
жүргізіп, шеңбермен қоршаған қол-дардың таңбаларын кездестіреміз. Демек,
алғашқы қауым ада-мы өз ізін таста қалдыруға, өзін мәңгі, әрі көрнекі етіп
көрсету-ге, өзінің өмір сүргендігін болашақ үрпаққа жеткізгісі келген
сияқты. Палеолит дәуірінің үңгірлерінен ерінге жағатын қызыл бояулар
салынған ыдыстар табылған. Қауым адамдары гримге қажетті бет бояуларының 17
түрін білген жөне оларды түрлі діни мейрамдарда пайдаланатын болған.
Ориньяк дәуірі адам-дарының көркемдік тәжірибесі онша бай емес, бірақ соған
қара-мастан олар бейнелеу өнерінің қыр-сырын игеруге талпыныс-тар жасады.
Жүмсақ тастан және пілдің азу тістерінен жасалған әйел мүсіндері пайда бола
бастады. Бейнелеу өнерінің бүл ал-ғашқы туындылары Венералар деп аталды.
Ол кезде әйел қауымның бүкіл түрмыс-тіршілігін басқарған және туыстық жағын
да әйелдер айқындайтын матриархаттың, яғни ана тегінің үстем кезі болатын.
Әмірші ана үрпақтың есен-саулығы мен оның өмір тіршілігінің сарқылмас
қайнар көзі болып саналады. Палеолит әйелдерінің (Венераларының) 150-ден
астам мүсіндер дүние жүзінің әр елдерінде, оның ішінде Италияда,
Австралияда, Чехияда, Ресейде табылған. Олардың басым көпшілігінің бет
өлпеті ишарамен ғана бейнеленген, оның есесіне әйел денесінің жекелеген
мүшелері нақты, әрі шамадан тыс үлкейтіліп көрсетілген. Соған қарағанда
алғашқы қауым суретшілері өйел денесінің сүлулығы мен сымбаты, нәзіктігі
мен табиғилығынан гөрі үрпақты көбейтер қасиеті — әйелдің салмақты күшін,
алар орнын басымырақ көрсеткісі келген сияқты.
Эрмитажда мамонттың азу тісінен жасалған осындай мүсіндер қойылған:
олардың жасалғанына 40—30 мың жыл өткен. Олар-дың ішінде табылған жердің
атымен Костенков (немесе Воро-неж) Венерасы— деп аталатын мүсін өзінің
пластикалық әсерлілігімен, жеке мүшелерінің үстамдылығымен таң қалды-рады.
Бүл өнер туындылары — аналық негізді, әйел қасиетін мадақтайтын алғашқы
қауым мүсіншілерінің бізге белгілі бол-ған алғашқы нүсқалары болғанымен де,
олар кейінгі заманда дүниеге келген атақты Венералар мен Мадонналардың
бастап-қы бейнелері болғандықтан аса қүнды мәдени еекерткіштер болып
саналады.
3. Солютре кезі (18—15 мың жыл). Мүздақтардың уақытша шегінуі
палеолит адамдардың өміріне де айтарлықтай езгерістер енгізді. Кремнийді
өңдеудің ең жоғары тәсілі игеріліп, одан найзаның үштары, пышақ, қанжар
және т.б. жасала бастады. Кремнийден жасалған қырнағыштар, түйреуіштер,
тескіштер, аса таяқтар, түрлі мүсіндер пайда болып, тіпті кремнийдін
көмегімен сүйек пен тастан жасалған бүйымдар безендіріле бас-тады.
4. Мадлен кезі (15—8 мың жыл бүрын). Бүл дәуірде алғаш-қы адамдар
қатал табиғат қыспағында өмір сүрді. Мадлендіктер үңгірлерде түрды, мамонт,
солтүстік бүғылар сияқты аңдарды аулап, қорек етті. Тас өңдеушілікпен
шүғылдану біртіндеп жо-ғала бастады да, оның есесіне сүйектен жасалған
қүрал-саі мандар, түрмыс қажеттілігіне пайдаланылатын түрлі заттар көбейе
бастады. Кремнийден жасалған заттардың сапасы да жақсара бастады. Дөңгелек,
бүрандалы және діни белгілердің пайда болуы адамның өзін қоршаған заттар
жөніндегі үғымы-ның кеңіп, оны бейнелей бастайтындай дәрежеге жеткендігін
айқын көрсетті.
Осы орайда үңгір кескіндемесінің тек қана Мадлен өнерінің ғана емес,
бүкіл палеолит дәуірінің, одан қалды алғашқы қауым-дық қүрылыс мәдениетінің
шыңы деп қарастыруға болатынды-ғын ерекше атап өткен жөн. Атақты Альтамир,
Ласко, Мотеспан үңгірлеріндегі өнер туындыларын ғалымдардың осы Мад-лен
дәуіріне жатқызуы тарихи шындыққа жанасымды сияқты. Олардың ішіндегі ең
атақтысы Альтамир үңгірі — алғашқы қауым бейнелеу өнерінің Сикст
капелласы деген атаққа ие болды. Бүл үңгірлердегі өнер туындыларының
ішінде адамның өз қаруымен мерт еткен жанталас үстіндегі аңның бейнесі,
адам-зат баласының келешекте жеңетіндігін мойындап, болжап білгендей әсер
қалдырары сөзсіз.
Кейінгі палеолитте дүниежүзілік өркениеттің екі негізгі ор-талығы
қалыптаса бастады. Олар: азиаттық және афро-еуропа-лық орталықтар. Адамзат
баласының бүл алғашқы екі ошағы-ның арасында байланыстар басталып,
нәсілдік, техникалық, шаруашылық түрлерінің өзгешеліктеріне қарамастан
алғашқы мәдени байланыстардың іргетасы қалана бастады. Кейінгі па-леолит
дәуірінде Еуропа түрғындарында еуропалық нөсілдің белгілері, оңтүстік Орта
Қара теңіз төңірегінде — негроиттік, ал шығыстағы Азияда — монголоиттік
нәсілдердің алғашқы ны-шандары біліне бастады.
Жер бетін мекендеуші қазіргі халықтардың туысқандығының түп тамыры да
— сонау кейінгі палеолит дәуірінде өмір сүрген алғашқы адамдардың
бірлігінде болса керек. Сол кездің өзінде-ақ тілдің, наным- сенімдердің,
өнердің, жанүялық неке қарым-қатынастарының, адамның мінез-қүлқының
негіздері қалып-таса бастады.
Біздің аңғарғанымыз, кейінгі палеолит дәуірінің мәдениеті сан-салалы
болып келеді. Бүл кезеңдегі адамның ең басты тіршілік кәсібі — аң аңлау
болғандығы сөзсіз жөне аңшылық қауымдастықтың егіншілік, мал шаруашылығы
қауымдастық-тарымен салыстырғанда өзіндік ерекшеліктері бар. Сондықтан да
бүлар, адамдар тіршілігінің басты кәсібіне айналған аңшы-лық-қоғамдық
өмірдің сан-саласын, оның ішіндегі мәдени са-ланы да жан-жақты қамтығанын
жоққа шығара алмаймыз.,
Аңшы өзінің барлық болмысымен жануарлар дүниесімен тығыз байланысты
болды. Аңшының бойындағы шыдамдылық, жігерлілік, батылдық сияқты тек қана
осы кәсіп иелеріне тән қасиеттер оларды басқа кәсіп иелерінен ерекше етіп
көрсетті. Олар өздерін қоршаған дүниеге деген көзқарастарын сиқыр-лау,
дуалау арқылы білдірді, демек алғашқы адамдар қүдіретті күштердің бар
екендігіне кәміл сенді. Сиқыршылықтың басты мақсаты — адам бойындағы ауруды
қуып шығу, жауына зиян келтіру, оны мүқату, жақсы көрген адамыңды
айналдырып алу және т.б. болды. Сиқыршы тек өз күшіне, өз қабілетіне ғана
сенді. Осы түрғыдан алып қарағанда сиқыршылықтың діннен айтарлықтай
айырмашылығы бар, өйткені дін адамнан асқан қүдіретті күш-қүдайдың көмегіне
сүйенеді, ал аңшылық си-қыр болса олжаның пайда болуы мен иемденуді және
т.б. қам-тамасыз ету керек болды.
Магияның (сиқырлаудың) негізінде көне заманғы діни на-ным-сенім
тотемизм қалыптасты. Тотемизм — адамдардың өздерінің ата-тегін
жануарлармен, жануарлар дүниесімен (со-нымен бірге табиғат күштері мен
өсімдіктер дүниесімен де бай-ланыстырылып қарастырылатын кездер де болған)
тығыз бай-ланыста қарастыруы.і Кейінгі палеолит мәдениеті жөніндегі
мәліметтер археологиялық қазба жүмыстарының нәтижелері мен этнография
ғылымының түжырымдарына негізделген.Біздің заманымызда кейінгі палеолит
дәуіріне үқсас тіршілік еткен халықтар болды. Олар — Австралияның байырғы
түрғын ха-лықтары. Австралия — тотемизм мен сиқырлаудың (магияның)
классикалық елі.! Олар еуропалықтармен алғаш кездескен уақытта кейінгі
палеолит дәуірінің соңғы кезеңін бастан кешіріп жатқан болатын. Демек,
еуропалықтар келгенге дейін Австра-лияның байырғы түрғындары палеолиттен
мезолитке көшкен еді. Австралия аборигендеріне қарағанда көне замандағы
Еуро-па үңгірлерін мекендеген алғашқы адамдардың тотемизмі бүлар-дан
әлдеқайда қарапайым болған.
Палеолит дәуіріндегі үңгірлер қабырғаларына салынған жа-нуарлар
бейнесінің қисапсыз көп болуы — сол заманда сиқыр-лаудың шарықтап,
гүлденгенінің басты айғағы болып табы-лады.
Алғашқы қауымдық қүрылыс адамдарының салт-жоралары қалай болғанда да
мифологиямен келіп тоғысады. Олай болса үңгір қабырғаларының көрінген
жеріне салынған, бір-бірімен байланыссыз, ешқандай өрнек қүрамайтын сан-
алуан сызық-тар мен шимайлар бейнелеу өнерінің ортақ композициясын қүрамаса
да, олардың әрқайсысын жеке алып қарастырғанда алғашқы адамдардың дүние
танымдық көзқарастарының хабар беретін тырнақалды өнер туындылары деп
бағалаймыз, өйткені үңгір суретшілері белгілі бір сюжеттер қүруды мақсат
еткен жоқ, олардың басты назары сиқыршылыққа ауған болатын.
Кейінгі палеолит кезеңінде адамдар арасындағы түсінісу қабілетінің
басты қүралы — тіл өз дамуында белгілі бір дәреже-ге жетті.
Неандертальдықтардың дыбысты белгілерінен жаңа адам сөйлеудің алғашқы
сатысына көшті. Алғашқы адамдар-дың қараңғы үңгірлерде түруы дыбыс
белгілерін жетілдіруді қажет етті. Өмірдің қиын-қыстау жағдайлары мен қауіп-
қатер-лерден сақтандыру және тіршілік жағдайларынан туындайтын түрлі сәттер
тілдің қалыптасып-даму процесін жеделдете түсті. Кейінгі палеолит дәуірінің
аңшыларында бүйрық беру тілі қалыптасты, өйткені аң аулау кездерінде
түсінікті дыбыс белгілерін беру олар үшін ауадай қажет болатын. Ғалымдардың
пікірінше, алғашқы сөздік атауларды жануарлар алғанға үқсай-ды, ал басқа
заттардың атаулары кейіннен пайда болған. Ал-ғашқы қауым адамдарының бүл
заңды талпынысы адамзат да-муының келесі сатысында, мезолит дәуірінде өз
жалғасын тап-ты. Бүл кезеңде туындаған мәселелер де қоғам дамуының ба-
рысында өз шешімін тауып жатты.
Көне тас дәуірі мен жаңа тас дәуірінің арасындағы өтпелі дәуір мезолит
(мезо — орта, лит — тас деген мағына береді) кезеңде табиғаттың өзгеруіне
байланысты адамдардың түрмыс-тіршілігінде айтарлықтай өзгерістер байқалды;
Бүл дәуірдің өзіне тән ерекшелігі — адам баласының өміріндегі жаңа қарудың
— садақ пен оның жебесінің пайда болуы. Мүндай қарудың пайда болуы алғашқы
адамдардың өмірінде мал шаруашылығының пайда болуына және оның дамуына
үлкен әсерін тигізді. Адам-дар балықшылық кәсіпті игеріп қана қоймай, оны
одан әрі жетілдіріп, қайық ойлап тапты және балық аулаумен шүғылда-нудың
адам өмірі үшін онша қауіпті емес екендігін алғашқы адамдар түсіне де
білді.
Алғашқы қауымдық қүрылыс мәдениеті дамуының соңғы кезеңдері —
мезолит, неолит дәуірлерінде адамдар баяу болса да түрмыс-тіршілігін
табанды түрде өзгертуге кіріседі. Ол енді жалқыға емес жалпыға, жеке аңға
емес, түтас үйірге, кездейсоқ табылған дақылға немесе жеміске емес, өзі
пайдалануға тиіс түтас жер учаскелеріне назар аударады да, ортақ игілік
үшін үжымда еңбек ете отырып, көз аясындағы дүниені рухани сезіммен
анағүрлым кең, әрі үйымшылдықпен қамтыды. Дүниені жаңаша қабылдаудан
туындаған бүл өзгерістерге мезолит дәуірінде көп кескінді композициялық
өнердің туындауына және ондағы басты рөлді адамның атқаруына әкелді.
Археологиялық қазба жүмыстарының нәтижесінде осы дәуірдің қоныстарының
орнында үзындығы 300 м., биіктігі 3 м.-ге дейін жететін желінген
тамақтардың (сүйектердің) үйінділері табылған. Әсіресе, Дания жерінде
мүндай үлкен үйінділер көп кездеседі. Олар негізінен бүқалардың, иттердің,
бүғылардың, балықтардың, бүландардың сүйектерінен қүралады. Ерекше атап
өтетін бір жайт, осылар-дың ішіндегі ең көп кездесетіні, моллюск
қабыршақтары. Жеуге жарамды моллюск қабыршақтары сондай дәмді болмаса да
шағын көлдерде көп кездесетіндіктен оларды қорек ретінде пай-даланған.
Мезолиттің аяғына қарай әйелдер мен балалар үй шаруа-шылығына
пайдалануға өте қолайлы саз балшықтан ыдыс-аяқтар жасауды игерді. Әлі де
кебе қоймаған саз балшықтың үстіне саусақтың үшымен немесе таяқшамен түрлі
сызықша-лар жүргізу — дәстүрге айналды. Бүл бір жағынан әдемілік үшін
жасалса, екінші жағынан сиқыршылықпен тығыз байланысты болды. Осылай
әйелдер өнері — ою-өрнек пайда болды. Бүрын-ғыдай қолайлы жағдайлар мен
қажеттілік болмағандықтан тас дәуірінің адамдары жартастарға қүдіретті
аңдардың бейнелерін енді салмайтын болды.
--Алғашқы қауымдық қүрылыстың кемелденген кезеңі — нео-лит дөуірі. Бүл
рулық қүрылыстың орнығып, тас индустриясы-ның шарықтаған кезеңі. Бүл түста,
әсіресе өте сапалы етіп жа-салған тас балталардың көмегімен алғашқы қауым
адамдары ағашты кесіп үй салды, қайықтар жасады. Жаңа тас дәуірінде адамдар
саз балшықты күйдіріп, оны су өткізбейтін қатты затқа айналдыруды үйреніп,
оны одан әрі жетілдіре түстіДемек, ке-рамиканың пайда болуы жаңа тас
ғасырының басты белгілерінің бірі болғандықтан оған керамика ғасыры деген
атақ берілді. Сонымен бірге бүл өнер табысы адамзат дамуындағы шын
мәніндегі үлы өзгерісті, зор уақиғаны білдіреді. Өйткені, бүған дейін
адамдар табиғаттың дайын өнімдерін пайдаланса, ендігі жерде табиғатта
белгісіз материалдар жасап, табиғаттың қүлы-нан қожасына айналу жолында
алғашқы қадамдар жасады. Өмір сүру қажеттілігінен туындаған бүл үлы
жаңалықтың барысын-да адам бүл саладағы өз өнерін біртіндеп жетілдіре
берді, яғни шытырман өрнектер мен әшекейлерден басталған бүл талпы-ныс
барған сайын күрделіленіп, бояулар мен сызықтар ырғағы-мен, геометриялық
сымбатымен ерекшеленетін өнер туынды-ларына айнала бастады. Бүл өнер
талпынысының барысында алғашқы қауым адамдарының бойында эстетикалық сезім
деп аталатын қүдіретті күштің алғашқы белгілері қалыптаса баста-ды.
Осы орайда мезолит пен неолит бейнелеу өнері (мезолит пен
палеолиттердің арасы секілді бүлардың арасын да дәл жіктеп ажырата білудің
оңайға соқпайтындығын ескерте кеткенді жөн көрдік) көп кескінді көріністер
бейнелеуден басқа қандай жа-ңалықтар әкелді!?
Неолит дәуірінде қалыптасқан бейнелеу өнерінің сан-алуан туындылары
мен иероглифтер дүниенің төрт бүрышында кеңінен таралған. Олардың басым
көпшілігі Африка қүрылығында та-былса, стилі жағынан өте үқсас болып
келетін материалдық мәдениеттің ескерткіштерін Испанияда, Онега көлінде, Ақ
теңізде, Сібірде, Өзбекстанда және т.б. жерлерден кездестіруге болады.
Палеолит дәуіріндегі өнерге қарағанда неолит дәуірі өнерінің өзіндік
өрнегі, өзіндік ерекшелігі бар. Бүрын үңгірлердегі аң-дардың бейнелері
жабайы, қозғалыссыз қалыпта берілсе, ендігі жерде аңдардың бейнесін салудың
сапасы жақсарды. Ең басты-сы — аңдар бейнесін жай ғана емес, қозғалыс
үстінде көрсетуге тырысушылық байқалды. Үйлесімділік пен динамизм белгілері
айқындала бастаған испандық және африкалық циклдердің суреттерінде
садақшылардың қаумалап аң аулаудағы кейбір көріністері барынша шегіне
жеткізіліп, нанымды етіп көрсетілген. Жартастағы бүл графикада алғашқы
қауымдық бейнелеу өнерінде түңғыш рет әсем нәзіктікке талпыныс айқын байқа-
лады. Оған дәлел ретінде Шығыс Испания жерінен табылған ағашта жабайы ара
жинап жатқан әйелдің бейнесін жоғарыда атап өткен көне тас ғасырының ересек
Венералармен салыс-тырып көрелікші. Бүл өйелдің түла бойынан, әсіресе тал
шы-бықтай бүралған балауса да, сүңғақ денесінен ес таңдырар сүлу-лық
аңғарылады. Оның бір қолында үзынша қүмыра, екінші қолы қаптай үшқан араның
қоршауында. Біздің алдымызда тас-қа бояумен салынған адам сүлулығын
табиғатпен байланыс-тырған шын поэтикалық сурет түр. Кейінгі неолиттің
жартас-тағы бейнелеу өнерінде адамдар мен аңдардың кескіндері жай ғана
белгілерге айналып кеткен, сондықтан да алғашқы қауым-дық қүрылыс
суретшілерінің нені бейнелегісі келгендігін ажы-рату оңайлыққа түспейді.
Қазіргі заманда шөлге айналған Алжир территориясындағы Сахара мен
Феццанның шекарасында орналасқан Тассили — Аджар деген таулы жерде жалаң
жартастар жотасы бар. Осы жартастардың табанындағы үңгірлерден және
жартастардың езінен неше түрлі суреттер мен бейнелеу өнерінің туындылары
(б.з.б. төртінші мың жылдықтан б.з.б. бір мың жылдығына дейін жасалған 15
мың бейнелеу өнерінің фрагменттері) табылды. Бүл мол мәдени олжа арқылы
кезінде табиғаты әсем болған кең байтақ өлкені мекендеген бақташылар
тайпасының көркемдік шығармашылығымен танысуға мүмкіндік алдық.
Тассили — Аджар өнерінен гүлденген, ашық бояулы, ғажап жүмбақ дүние
ашылды. Енді бір сәт осы бір суреттер мазмүны-на үңіліп көрелікші. Жайылым
және мал табындары. Келісті сиырларды бақташылар бағып жүр. Адамдар мен
малдардың денелері түрлі түстер арқылы әсем де, көрікті етіп берілген.
Салтанатты әсем мүйіздер, алып бүқалар, сүлу антилопалар, сәнді киім киген
бикеш кескіндерімен қатар өзара шайқасқан, аңшылардан қашқан немесе жайылып
жүрген жирафтар бейне-ленген неше түрлі көріністер өзінің табиғилығымен таң
қалды-рады. Билеп жүрген биші әйелдердің бейнелерінен ерекше бір
сымбаттылық пен нәзіктікті аңғарсақ, аңшылардың сүсты өндері сол бір
сындарлы заманның жаршысы тәріздес.
Көне заман суретшісінің қыл қаламынан туындаған афри-калық шөлдің алып
жартастарындағы осы бір сурет галлерея-сы — тарихқа дейінгі өнердің дүние
жүзіндегі ең үлкен музейі десек қателеспеген болар едік.
Неолиттік өнер біздің заманымызда да африкалық тайпалар арасында үзақ
уақыт сақталғаны көп нөрсені аңғартады. Оңтүстік Африканың ежелгі
түрғындары — бушмендер еуропалық отар-шылар келгенге дейін ежелгі рулық
қүрылыс жағдайында өмір сүрген болатын. Олардың жартастағы тамаша бейнелеу
өнері өзінің стилі жағынан неолитке жатады. Бушмендердің барлығы бірдей
суретші болмаған, бүл өнермен сурет сала білетін азшы-лығы ғана айналысқан.
Суретшілер суретті салудан антилопа-ның қылынан жасалып (кейін жылқының
қылынан дайындал-ған) тарамыспен байланған қатты қаламдар қолданған. Сурет
салуға қажетті бояуды ерітілген майға езген, бояулар кішкентай қүмыраларға
қүйылған, сондықтан да олар қанша бояу керек болса, сонша қүмыра
пайдаланған. Өкінішке орай, тас ғасы-рының ақырғы түрғындарын —
ағылшындар мен бурлар қатыгездікпен жойып жіберді.
Неолит дәуірі — рулық қүрылыс пен тас өндірісінің шарық-таған кезі.
Дәл осы кезеңде үлкен шеберлікпен өңделіп жасал-ған тас балталардың
көмегімен тас ғасырының адамдары ағаш-тарды кесіп одан үй түрғызып,
жоғарыда көрсеткеніміздей балық аулауға арналған қайықтар жасады.
Неолит дәуіріндегі адамдарды шаруашылықты жүргізу тәсіліне байланысты
екіге бөлуге болады. Олардың алғашқы-лары аң аулаумен, балықшылықпен
шүғылданды. Бүл — иеле-ну экономикасы болып табылады. Экономиканың бүл түрі
кей жерлерде, өсіресе еуропалықтар келгенге дейін солтүстік Аме-риканың
Тынық мүхиттық жағалауында өзінің гүлдену шағын бастан кешіріп жатқан
болатын. Бүл жердің теңіздері балыққа
бай болғандықтан жергілікті үндістер тюлень, қамшат, қызыл балықтармен
қатар алып киттерді де аулайтын-ды, орманды жер-лерде тау қой-ешкілерін,
бұғыларды ұстауды кәсіп ететін. Жа-нуарлардан қолға тек қана итті үйреткен,
тамақты қыздырыл-ған тас салу арқылы ағаш ыдыстарда пісірген, бірақ қызыл
қара-ғайдан сапалы, әрі мықты қайықтар жасауды меңгерген. Қыс кезінде
ағаштан жасалған үлкен үйлерде түрған, бүл үйлердің терезелері
болмағандықтан төбесіне түтін шығатын тесік жаса-ған.
Тағы қозылар мен ешкілердің жүнінен көйлектер мен жа-мылғыш — плащтар
тіккен. Өзара тайпалық қақтығыстар кезінде ағаштан жасалған маскалар киген.
Қолға түскен түтқындарды қүлдарға айналдырған, олар көбінесе қауымдық
үжымның меншігі болып есептелген. Олар бір-бірімен балық, балық майы-мен,
тас пен сүйектен жасалған әшекей бүйымдармен, қүлдар-мен сауда-саттық
жасаған. Солтүстік Американың солтүстік-батыс жағалауын мекендейтін
индеецтердің арасында сыйлық деп аталатын ғүрып етек алған. Бүл ғүрып
бойынша мейрамдар кезінде бай адамдар жиналғандарға өз дүниесін тарататын
бол-ған, осылай олар қоғамдағы беделін көтеріп-нығайтқан (көп жағдайларда
таратылған дүние-мүлік қарсы сыйлық немесе қызмет түрінде қайтарылатын
болған).
Бүл жерлердің түрғылықты халықтары ағаш пен сүйекті ойып безендіруді
тамаша меңгерген. Олардың түрған қоныстарының басты белгісі қызыл
қарағайдан (самырсыннан) жасалынған биіктігі 20 метрге дейін жететін
бағаналар болған және олар тотемдік ата тегіндегілер мен түрлі мифологиялық
кейіпкерлердің бейнелерімен безендірілген. Мүндай қасиетті бағаналарды
орнату үлкен уақиға болып саналған, өйткені бүл дәстүр қожайынның атын
мәңгілік қалдыруға бағытталғандық-тан, оның мерейін тасытқан. Мүндай
тойлардың аяғы көп жағ-дайларда қүрбандыққа адам шалумен аяқталған.
Үндістердің ойып жасаған заттарының композициялық қүры-лысының өзіндік
ерекшеліктері бар екендігін ерекше атап өткен жөн. Бүл өнер туындылары
әдетте тік етіп жасалады. Оған мы-сал ретінде зергерлер қолынан шыққан төрт
бейнелік топты алып қарастырып көрелік: бүл туындының ең астында кит, оның
үстінде ер адам, оның басында түрегеліп түрған әйел, ал әйелдің басында
отырған бүркіт бейнеленген. Бүл спорттық пирами-даның мән-мағынасын
түсіну онша қиындыққа соқпайтын сияқты. Ол — қоршаған дүниені және оның
түтастығын көрсетеді.
Неолит дәуіріндегі шаруашылықты жүргізудің екінші сала-сы егіншілікпен
және мал өсірумен тығыз байланысты болған-дықтан, оны өндіретін экономика
деп атаған жөн. Егіншілік мол өнім беретін қүнарлы жерлерде дамыған. Өзен
жағалаула-рындағы жерлердің қүнарлығы соншалық, олар жерді қарапа-йым
өңдегеннің өзінде-ақ мол астық беретін болған. Алғашқы кездерде астықтың
түсімі азая бастаса-ақ адамдар басқа жерге қоныс аударып отырған және жерді
кетпенмен өңдеген. Егіншіліктің бүл алғашқы түрі көшпелік сипатта болған,
бірақ көп үзамай-ақ бүл кәсіптің қыр-сырын меңгерудің арқасында адамдар
отырықшылдыққа көше бастады. Неолиттік техника-ның жетілуі нәтижесінде бай
қоныстар деревнялар пайда бола бастады, қауымдар тайпаларға бірікті, сөйтіп
мемлекеттің пай-да болуына даңғыл жол ашылды. Тас ғасырындағы пайда бол-ған
өркениеттің ошағы — көне Египет болды. Бүл ежелгі мемлекеттің алғашқы
мыңжылдық тарихы металсыз өтті десе де болады.
Әрине, жер шарында қүнарлы жерлер көп емес, олар адам-зат баласы
мекендеген жер аумағының бір-ақ процентін қүрай-ды. Сондықтан да ну
ормандар мен шөлейт жерлерді игеру — жерді өңдеу, пайдалану технологиясын,
қолданылатын қүрал-саймандарды жетілдіруді қажет етеді. Осы орайда
адамдардың отырықшылдыққа көшуіне байланысты шаруашылықтың жаңа салалары —
егіншілік пен мал шаруашылықтары пайда болды. Неолит дәуірінің егіншілері
мен малшылары — шаруалар бол-ды. Осы бір жаңадан туындаған шаруа
шаруашылықтарының басты белгілері — аграрлық экономика, қол еңбегі, рулық
және қауымдық үйым, ал діндері — анимизм болды. Анимизм — рух, жан деген
мағына береді. Анимизм дегеніміз рух пен жанның өмір сүретіндігіне деген
сенім. Ол бойынша — табиғатта бола-тын барлық қүбылыстардың басты себепкері
— рух пен жан болып саналады. Көне заманның мәдениетінде діни салт-
дәстүрлердің, наным-сенімдердің, діни мейрамдардың даму процесі анимизмнен
басталады. Бүл үғымды мәдениеттану ғылы-мы саласына түңғыш енгізген атақты
ғалым Тайлор болды.
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, алғашқы қауым адамдары сиқыршылықты да
жиі қолдады, бірақ аңшылық сиқыршылы-ғына қарағанда егіншілік
сиқыршылығының өзіндік ерекшелігі болды. Шаруаның түрмыс-тіршілігі жердің
қүнарлылығына ты-ғыз байланысты. Шаруа үшін жер қүдай-ана болып саналды.
Сондықтан да болар, егіншілікке байланысты маусымдық ри-туалдар (салт-
жоралар) маусымдық сипатта болды, яғни егіс
жұмыстарының басталуымен және шыққан егіннің өнімін жи-наумен тығыз
байланысты. Үлы құдай — аналар — Иштар, Кибела, Деметра, Церера әрі дархан,
әрі балажан болғандықтан өздеріне жан-тәнімен табынуды талап етеді.
Сондықтан да бо-лар, осы құдайлардың құрметіне байланысты өткізілетін әдет-
ғүрыптарда мен салт-жораларда эротикалық сәттер де аз бол-маған.
Егіншілікке байланысты әдет-ғүрыптарда ер адамдар басты рольді
атқарған. Жын-перілермен арпалыс кезінде қүдай өліп те кетуі мүмкін. Міне,
осындай қиын сәтте оған көмекке анасы не-месе әйелі мен қарындасы келеді.
Олар қүдайды жер асты патша-лығынан іздеп тауып алады да, жер үстіне
шығарып, күннің көзіне қояды, сөйтіп қүдай қайта тіріледі. Өліп-тірілген
қүдайлардың қүрметіне байланысты салт-дәстүрлер, өдетте егін шаруашылығы
маусымдарының ауысқан кездерінде өткізілетін болған.
Ерекше атап өтетін бір жайт, осындай салт-жораларды өткізген кездерде
түрлі маскалар, мүсіндер, жартастағы кескіндер, жер-ге салынған суреттер
кеңінен пайдаланылған және әндер айты-лып, билер биленіп, театрландырылған
көріністер қойылатын болған.
Діннің ең көне түрі сиқыршылық болатын болса, оның бас-ты түрлерінің
бірі — фетишизм (түт, түмар деген мағыналарды береді) болып саналады.
Фетишизм — табиғат заттарымен қатар адам қолынан шыққан материалдық
заттардың қүдіретіне де сену, яғни зат бейнесіндегі рухани күштерге табыну.
Көне заман халықтарының үстанған діндерінің тарихында жануарлар мен
ағаштарға табыну да басты роль атқарды. Тағы адамдар үшін өзін қоршаған
дүниенің барлығы да жанды боп көрінген, сондықтан да олар жансыз заттардың
да жаны бар деп үғынған. Адамдардың әрбір тобы өзінің шығу тегін белгілі
бір жануармен немесе өсімдікпен (тотеммен) байланыстырған. Олар адамның
жануарға айналатыны туралы мифке сенген, олай болса алғашқы адамдар адам
мен жануардың арасында айтар-лықтай айырмашылықтар жоқ деп есептеген.
Осы айтылғандардың (тотемизм, фетишизм, анимизм) бар-лығы дерлік
қазіргі заман мәдениетінде, дүние жүзінің халық-тарының салт-дәстүрлерінде
кеңінен көрініс тауып отыр.
Қорыта келгенде, алда қола ғасыры мен темір ғасыры — адам-зат
дамуындағы асқаралы жаңа баспалдақтар түрды. Оның про-гресс жолындағы
қарышты қадамы дүниежүзілік мәдениеттің ірге тасының қалануына тікелей әсер
етті. Қоғамдық даму ба-рысында өнердің сан-саласы жетіліп, жаңа мазмүнға,
жаңа формаларға ие болды, металл өндірісінің әдістері одан әрі жетіліп
экономика және мәдениет саласындағы үлы төңкерістерге даңғыл жол ашты.
Адамзат баласының даму жолындағы қарыш-ты қадамының әрбір сатысында
туындаған баға жетпес тамаша өнер туындылары болашақ үрпаққа мәдени мүралар
болып қала берді. Адамзат даналығы мен кемеңгерлігінің арқасывда мәдениет
жаңа сатыға көтерілдЦ Өз кезегінде алғашқы қауымдық қүры-лыс мәдениеті —
дүниежүзілік мәдениеттің негізін қалауда ора-сан зор роль атқарды. Ол
негіздер: әлеуметтік үйым, тіл, өнер, салт-дәстүрлер, наным-сенімдер,
білім, туысқандық қарым-қатынастар және т.б. болдьі. Дөуірлер ағымындағы
бүл мәдени бай-ланыстар — адамзат тіршілігінің басты мән-мағынасына
айналды.
2.2. Ежелгі Шығыс мәдениеті
2.2.1. Көне Египет мәдениеті
Көне Египет жер шарындағы түңғыш мемлекет қана емес, сонымен бірге
дүниежүзілік үстемдікке талпынған қуат-ты да, қүдіретті мемлекеттердің бірі
болды. Ауыз бірлігі күшті, үйымшылдығы берік, халық — билік жүргізуші тапқа
толық бағынған мемлекет. Египеттің жоғары өкіметі мызғымастық және
түсініксіздік принциптері негізінде қүрылды, ал өз кезегінде бүл принциптер
біртүтас Египет мемлекеті пайда бол-ған кезден бастап-ақ оның толық
билеушілері — перғауындар-ды қүдай деп санауды өмірлік қажеттілікке
айналдырды. Фара-ондар (перғауындар) қүдайдың үлы деп саналды, сондықтан да
фараон өзін Раның (Ра күн деген мағына береді. Ол — қүдайлардың қүдайы
және алтын үғымымен қосылып айтылады. — Алтын нүр шашқан күн) үлымын
деп жариялады.
Перғауынның жеке-дара билік жүргізуі тіпті оның билігінің Египет
халқына ғана емес, көршілес жатқан патшалықтар мен тайпаларға да күшейе
түсуі, мәдениеттің дамуына өзіндік ықпа-лын тигізбей қойған жоқ. Ал осы бір
шексіз билік пен мансап, байлық пен қүдірет кенеттен жоқ болады. Оны
өшіретін үлы күш — өлім. Міне, сондықтан да болар — көне Египеттің
мәдениетінің ең басты ерекшелігі — ажалға қарсылық болды. Бүл табиғи
қарсылық, немесе мәңгілік өмір сүруге талпынушы-лық Египет халқының бүкіл
діни санасына терендей еніп, оның мәдениеті мен өнерін қалыптастыруда
айрықша рөл атқарды.
Египеттіктер табиғаттың жыл сайын жаңаратындығын аңғар-ған, өйткені
Ніл өзені тасығанда жерлерді қүнарландырады, сөйтіп төңірекке өмір мен
береке туғызады, ал тартылғанда қүрғақшылық келеді, бірақ бүл ажал емес,
өйткені — одан кейін де жыл сайын Ніл қайтадан тасып отырады. Табиғатта
болып жатқан осы сияқты қүбылыстардың негізінде өлген адам тіріледі деген
діни ілім пайда болды. Бүл ілім діни және мәде-ни салада ғана емес, сонымен
қатар саяси, экономикалық, саяси өмірде де үлкен роль атқарады. Тереңірек
ойлап қарасақ, бүл ілімнің өмірге келуі ажалға деген табанды қарсылықтан
туған. Жыл сайын буырқанып таситын Ніл өзені сияқты адам жаны да денеге
қайтып оралады деген діни түсінік адамдар са-насында берік орнықты. Олар
қабірді адамның уақытша баспа-насы деп санады. Ендігі жерде мәңгілік өмірді
қамтамасыз ету мәселесі түрды. Ол үшін адамның денесін сақтап, тірлікте
оған қажет болғанның бәрімен қабірде де қамтамасыз ету керек, де-мек денені
бальзамдап, оны мумияға айналдыру, не болмаса өлген адамның денесіне үқсас
етіп, оның мүсінін жасау қажеттігі туды. Сондықтан да, ежелгі Египетте
мүсіншіні санх, яғни өмірді жасаушы деп атады. Мүсіншілер өлген адамның
бейнесін жасауды тіршілікті қайта жандандыру деп санап, бүл кәсіптерін
ерекше мақтан етті. Шындығында да, өнердің бүл саласы адамдар түсінігінде
сиқырлы күшке айналды. Аруаққа табыну, суретші санасына егер дене сақталса
немесе толық бейнеленсе, өлген адамның жаны оған қайтып оралады деген
түсінікті сіңірді. Өмірдің табиғи ағысын бүзушылық болып көрінген ажалды
тоқтатып, жеңіп шығуға болады деген қүштар-лық, өлімді жеңуге болады деген
үміт оты аруаққа табынуды туғызып, е келгі Египет өнерінің барлық
салаларына өз таңба-сын салды.
Адамдар санасында қалыптасқан аруаққа табыну — перға-уындарды қүдай
деп танумен тығыз үштасты. Ал қүдай — патшалардың (перғауындардың)
қүрметіне пирамидалар (мазар-лар) салына бастады. Өз кезегінде Египеттің
жоғары әміршісі — қүдай саналған перғауын өзінің қүрметіне салынған
мазардың әрі асқақ, әрі берік етіп салынуына ерекше мән берді. Сән-
салтанатпен салынатын мүндай пирамидалар қыруар қаржыны ғана емес, үзаққа
созылған ауыр да, азапты еңбекті қажет етті.
Осы бір азапты еңбек қасіретті өмір Египет қүлдарының үлесіне тиген
болатын.
Пирамидалар перғауындар мен ең атақты адамдар үшін ғана салынды.
Египет абыздарының қағидаларына сүйенсек, патша-лар мен вельможаларға ғана
емес, кез келген адам жерлеуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz