Құндылықты беймделу этикалық сана - сезім компоненті ретінде

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ІІ ТАРАУ

Құндылықты беймделу этикалық сана-сезім компоненті ретінде.

Этикалық сана-сезімнің мәні мен құрылымы.

Еңбектің басты мақсаттарының бірі құндылықты бейімделудің этно-регионалды ерекшеліктерінің анализі болғандықтан, бұл жерде «этикалық сана-сезім» түсінігін ашып көрсету және оның негізгі жайын қарастыру қажет. Біздің ойымызша бұл анализді тұлға сана-сезмінің мәнісінен бастау керек. Басында айтып кеткендей, тұлға өзінің әлеуми қасиеттерімен, рухани мазмұнымен, ішкі құрылымымен әлеуми жалпыхалықтық объективті және субъективті себептерге байланысты кіретін (жататын) системамен анықталады. Сондай-ақ бұл жерде қоғамды жүйе ретінде қарастыруда 2 аспектіні қарастырып кету қажет: «горизонтальды» қиылыс кезінде бұл жүйе әлеуметтік-тарихи жиынтық, ал «вертикальды» қиылыс кезінде қоғамдық қатынастың түрлі өзгерістер жиынтығын көрсетеді. Егер қоғамдық қатынастар сол қатынастардың субъектілерінің, яғни кластар, ұлттар, жеке адамдар арасындағы әрекеттен барып жинақталса, онда қоғамдық қатынастар өзіне сәйкес келетін әлеуметтік тарихи формаларда, кластың, ұлттың, отбасылық және басқа да қоғамдық байланыстарда құрылады. Сол себептен әлеуметтік құрылым тұлғаға қатысты мынадай қатынаспен шығады.

Әлеуметтік өрістегі оны құрайтын байланыс, қатынас жиынтығы ретінде оның өмірлік іс-әрекетін ұйымдастырушы.
Әлеуми болмысының әлеуметтік-тарихи қалпының жүйесі ретінде.

Тұлға жан-жақты түрде қоғамдық процестерді субъектілейді, өзіне көптеген болмыстың әр түрлі аспектісін қосады. Тұлғаның жекелеген сезімінің құрылуының құрылымды негізі индивидтің бейнелі іс-әрекеті болады. Сол процесс кезінде индив және оны қоршаған орта мынадай түрде бейнелейді:

пәндік сезім және сана-сезім түрнде;
білім, қатынас, сенім, құндылықты бағдарлау түрінде;

Тұлғаның сана-сезімі әлеуми топтардың санасында қайталанатын ұлттық, кластық құбылыстар мен элементтерден тұратын жалғыз, бірегей, қайталанбайтын сезім болады, яғни әлеуми жағдайдың ерекшеліктерімен субъективті детерминациялау. Сана-сезім мәселесі тұлғаның ұлттық этникалық өзгешелігінің контекстінде қызығушылық тудырады деуге болады. Тұлғаның ұлттық және ұлтаралық байланысы мен қарым-қатынасы, оның этникалық ерекшеліктерінің келісімі - осы кездің ең өзекті мәселелерінің бірі. Қазіргі кезде тұлғаның әлеуметтік мәселелері оның этникалық ерекшелігінсіз толық зерттелуі мүмкін еместігі айқын. Әлеуми факторлар системасында тұлғаға әсер ететін ұлтты, ұлттық қатынасты анықтау тек, мұндай жақындау тұлғаның әлеуметтенуі мен өмірлік іс-әрекеті жайлы толық қамтып, терең зерттеп қана қоймай, сондай-ақ адамның ішкі дүниесін де әлеуметтік-психологиялық құрылымын да кеңірек дамытып, түсінуге мүмкіндігін зерттеу мәселесі, оның әлеуметтенуіндегі ерекше белгісі толық емес. Бұл мәселе ерекше көп субъекті қажет етеді. Өйткені этникалық ерекшелік өмірдегі іс-қимылдың барлығында тең мөлшерде кездеседі, ең алдымен мәдениетте десе болады: мәдениет қалпында емес, соның ішіндегі адамның іс-әрекеті мен белсенділік механизмі мен әдісі ретінде мәдениетте емес және сәйкесінше орнатусыз, құндылықты бейімделусіз адамның этноспен байланысы мүмкін емес, өйткені мәдениет адам бойындағы этникалық қайталанбас ерекшелігін, оның ішкі дүниесін кейіптейтін ерекше өзгешеліктер жиынтығы. Өзін кез-келген жалпылықтың мүшесі ретінде санау тұлғаның сана-сезіміне спецификалық бағытталған өзінің қылығы, әрекеті, тәртіп-ынтасы, ойы, сезімі, бағалығы, сәйкес жиынтығы, идеалдары, құндылығы, қызығушылығы ретінде енеді. Этникалық өзгешеліктің ең ірі десе болады сызықтары өзіне сәйкес келетін өмір салты мен бірлестік мүшелерінің этниалық өзгешелігінің модернизациясы осы саладағы мәдени идеалды-комплексті сенімде көпшілігінің бағытына иеленіп, айқындалады.

Тұлғаның кластық, әлеуми-топтық, кәсіби, жанұялық, жыныстық және де ұлттық құрамында байқалатын қоғамдық қанастардың көп болуы, кейіннен сол индивидтің әлеуметтік санасында орнығып дами түседі. Солардың ішіндегі ең маңыздысы болып сол индивидтің этникалық ерекшелігі саналады. Бірақ оның ұлттық, экономикалық, тілдік, әлеуметтік-мәдени, яғни этникалық жағына бағытталмайды, бірақ та тұлғаның әлеуметтік-психологиялық құрылымынан өткізілген қарым-қатнасы мен комплексті байланысының бейнесі болып табылады. Тұлға қаншалықты этносқа сәкес келетін әлеуметтік мәдени ортаға енгізілген болса, сондай-ақ қаншалықты нақты тұлғаның әлеуметтену процессінде макро және микроорта оған енгізілген болса, тұлға соншалықты ұлтшыл болады. Этникалық ерекшеліктердің биологиялық түрде берілмейтні мәлім. Этникалық мәлімет тек әлеуметтік қайта өңдеу истемсы арқылы хабардар болады. Этникалық сана-сезім болмай әлеуметтік емес биологиялық факторлардың болуы мүмкін емес. Адамдар материалды және рухани заттарда өз мүмкіндіктерін, білімін, өнерін, этникалық ерекшелігімен іс-әрекетін кристалдатып сол арқылшы келесі ұрпаққа өзінің этикалық ерекшелігін және өзіндік мінез-құлқын көп өзгертпей қылдыруға мүмкіндік туғызады.

Әрине тұлғаның этникалық ерекшелігі жайлы айтқанда “этносң ұғымын түсіндіріп айта кету қажет. Этнос бұл адамдардың әлеуми тобының ерекше дамыған тарихи айқындалған түрі. Басқаша айтқанда адамдардың топтасып өмір сүруінің ерекше бір формасы. Этнос - деп кез-келген объективті қасиеті бар, топтасқан адамдар жиынтығын айтуға болмайды.

Этнос - тек өзін солай деп санайтын және өзін басқа аналогиялық жалпылықтан ерекше болтаны жиынтық. Сыртқы айқындамасы сана-сезім болатын сана-сезім және түсіну. Тарихи процесс барысында этникалық территория өзгереді. Этнос бөліктері бөліне бастайды. Адамдардың сөз қоймасы өзгереді. Бірақ топтасып тұратындардың ортақ этномәдениеті мен сана-сезім сақталмаса, онда олар өз жиынтықтарында ортақ бір этникалық бірлестікке жатады. Этникалық сана-сезімнің қатаюы этностың жеке әлеуметтік-территориалды және мемлекеттік ұйымға ұмтылуымен сәкес келеді. Осы орайда, этнос-нақты территорияда тарихи орныққан тұрақты адамдар жиынтығы.

Олардың бірегейлі көптегн орныққан тілі, мәдениеті мен психикасы, сондай-ақ өздерінің өзгешеліктеріне сенетін өздеріне тән білімі мен дәстүрі бар ұүйымдасқан топ. Яғни, этнос - тек оның өзгешелігі генетикалық түрде дәлелденген биологиялық популяция емес, ол сондай-ақ әлеуметтік-мәдени жиынтық. Этностың копоненттері ретінде мыналарды бөліп көрсетуге болады: демографиялық құрылым, экономикалық мнездеме, территориялық орналасуы, әлеуметтік құрылымы, тілі, материалды мәдениеті, рухани мәдениеті, өмір сүру салтының бірегейлігі, этникалық мінездемелері сондай-ақ эхтникалық сана-сезімі.

Осы еңбектегі «этнос», «этикалық сана-сезімі» терминдерін қолданған себебім, «этникалық жиынтық-туыстық түсінік, ру, түрлілік түсінік халықтық дегенге шын мәнінде қарау мен түсіндіріледі. Осыған сәйкес десе болады этникалық сана-сезім - рулық, тайпалық түсінік. Ал рулық сана-сезім, халықтық сана-сезім, ұлттық сана-сезім мұның бәр де - түр тұқым ұғымы». Бұл жерде айта кететін бір жайт ол этностың әр бір копоненті тек бір этносқа қана ғана өзгешелі болуы міндетті емес. Әр жеке этностың өзгешелігі жеке компоненттен емес, сол этностың өзін тән объектіивті қасиеттерін сай болуынан пайда болады. Бір жағынан, этнос-компоненттердің жай механикалық суммаасы емес, система құратын негізінде оның компоненті сол ролде ойнауы мүмкін. Осы бірлестік спецификасының өзгеше бейнесі болып этникалық сана-сезім табылады. Оның этностық объективті болатын қажеттілігі, қызығушылығы, мақсаты, құндылығымен түсіндіруге болады. Сондай-ақ сол базада салынған өз жиынтығының сәйкес сызығы жайлы жазылған системасының айқындалуы, оның жетістіктерін басқа этнос жиынтықтарынан жалпыдай санап және адам тарихындағы орны мен ролін бөліп көрсету.

Осы еңбектегі басты мәселені шешуге берілген ғалымдар концепциясында ең қызықтылары болып келесідей негізгі жағдайлар табылады:

Этностың білім системасын былайшы көрсетуге болады: әр түрлі факторлардың әсерінен жаңа этникалық жиынтық пайда бола бастайды, сондай-ақ оны басқа этностардан айрып тұратын ерекше белгілер көріне бастайды. Дәл сол белгілер айқын көріне бастаған кезде, анықталған жиынтық пен құндылық ретінде жаңа этнос мүшелерімен ұғыну кең етек алады. Этникалық сана-сезімнің айқын көзге түсе басталуы оның көрінуінің біреуі болып жалпы сана-сезімнің пайда болуы болатын этногенезистің аяқталуының себебі болып есептеледі. Этникалық сана-сезім ғасырлар бойы қалыптасады, оның өзге сызықтары мәңгі болады. Ол ұлттық сана-сезімнен ертерек дамығандықтан, оған қарағанда төзімдірек фактордың біреуі болады.
Этностың құрылуының нақты механизмі ретінде мынаны көрсетуге болады: сана-сезім құралғаннан кейін жаратылыс бірлігі, тіл, мәдениет жән сонымен байланысты дәстүр, территориалды жиынтық жайлы ұсынылуы пайда болады.
Этнос белгісінің объективті ұғынуды болатын нәтижесі болып, этникалық сана-сезім компоненті табылады. Бірі этникалық сана-сезімде адекватты болып бейнеленетін - тіл. Мұндай компонент рухани және материалды мәдениетке деген қатынас таңдамалы мінезге ие болады. Өйткені ол мәдениеттің барлық өзге сызықтарының жиынтығын белгілемей, оның кейбір спецификалық өзге сызықтарын ғана белгілейді. Этникалық сана-сезімнің тек субъективті деңгейде ғана өмір сүретін компоненттері де болады.
Этностың даму процессі кезінде этникалық сананың компоненттерінің иерархиялық өзгерісі болады. Мысалы: М. В. Крюков және басқа да ғалымдар олардың өзіндік тұрақтығын зерттеуц келе былай деген, ежелгі қытайлардың этникалық сана-сезімінің дамуын анықтай келе, келесіні белгілейді: б. э. д. 7-6 ғ. ғ. этникалық сана-сезім компонентінде ең бастысы болып жаратылыстың бірге болуы туралы мағлұмат болған; б. э. д. 2 ғ. - мәдениет жиынтығы жайлы ұсыныс, кейінірек - өнегелі артықшылық;

Айтпақшы этникалық сана-сезімнің құрылымы жайлы сұрақ жоғарыда көрсетілген зерттеулермен біртектен шешілмейді. Осылайша М. В. Крюков этникалық сана-сезім компонентінің үш бұлағын ашып көрсетеді:

1) этнобейнелік (территориясы) ; 2) этностың объективті белгілерін көрсетуші (тіл, мәдениет) ; 3) субъективті бейнелі көрсетуші (этникалық стериотип) ; Бұл бұлақтар бізбен этникалық сана-сезім құрылымында келесі компоненттерге негізделген: территория туралы ой, тіл туралы ой, мәдениет ерекшелігі туралы ой, жаратылысы ортақ болуы туралы ой, этникалық стериотип.

Г. В. Шеляповтың айтуынша этникалық сана-сезім құрылымында мыналар бөлініп шығады: адамдардың өзінің этникалық тегіне жатуын, этноцентризм, этникалық стериотип, этникалық антипатия, эжтникалық симпатия. Ю. В. Бромлейдің көзқарасына сәйкес этникалық сана-сезім өзіне этникалық жиынтық мүшелерінің бірлікті айқындайды. Сол сияқты тағы да өзінің жиынтығына тән типті белгілерді, өзінің туған жері туралы, мемлекеттік жиынтығы туралы, этникалық стериотиптер туралы, жаратылыс жиынтығының біртектілі болуы туралы ойды көрсетеді.

Өзінің зерттеуінің пәні ретінде корей этностының сана-сезімін алған Р. Ш. Жарылғасынова, этникалық сана-сезімнің келесідей компоненттерін бөліп көрсетеді: ортақ жаратылысы туралы түсәінік, туған жері туралы түсінік, өз мәдениетін сезіну, бұл - бөлек сезінудің, территориялық жойылу мен қатар басқа да мәдени өзеннің бір болуының компоненті. Л. М. Дробижева этникалық сана-сезімде тарихи сана-сезім сияқты өте күрделі компонентке көңіл бөледі. Осы компоненттің шынайы екенін дәлелдейтін индикатор болып Л. М. Дробижевада адамдардың өзі жайлы, өзінің халқы жайлы әдебиеттерге, мәдениетте көзге түсетін мамандар тарихи өзгеше оқиғаларға ерекше қарайтынымен түсіндіреді.

Этникалық сана-сезім теориясындағы басты нәтижелерлдің бірі болып этностың даму сатыларында оның сапалы өзгерістері болатын, оның компоненттерінің әр түрлі мәнінде байқалатын оның мәнінің өзгеруі, толығуы табылады. Этникалық сана-сезімнің иерархиялығы оның кластық сана-сезімімен, мемлекеттікпен, локальды-географиялықпен, нәтижесімен, рассалықпен, профессионалды немесе оған қарсы тұратынмен анықталады және күрделенеді. Этностың қандай болмасын даму сатысындағы әлсіреу мен заңдылығының даму күрделі болғанмен теориялық және практикалық мағынада ең керекті және маңызды мәселе болады. Ол қазіргі кездегі этникалық сана-сезім мәселесінің комплексінің барлығы ерекше белсенді арта түсуімен түсіндіріледі. Қазір де иноұлтты жерде тұратын этностардың өз ұлтының өмріне деген қызығушылық қызу үстінде едесе болады. Осы халықтардың этникалық-спецификалық дамуына жол бермеген сайын, олардың өмірінде этникалық сана-сезім өсуде. Мұны нақты түсіндіретін бір жайт, этникалық сана-сезімнің құрылуы үшін жасалатын объективті база тек дәст. рлі этно-спецификалық мәдениетке ұштастырылмайды. Ол өзіне қазіргі кездегі мәдениетті және сондай-ақ маманданғанды қоспайды. Этникалық сана-сезімнің құрылуы, әр халықтың өзінің тарихи өткен кезі болғандықтан, орналасу территориясынан, құрамында барлық әлеуметті-экономикалық, саяси және мәдени факторлардың болуынан осындай обекътивті құбылыстар негізінің бейнесінде пайда болады. Этникалық сана-сезімнің қалыптасуы нақты этникалық ортаның және нақты этноәлеуметтік оқиғаның әсерінен негізгі әлеуметтік бағыттың іріктеу процесінде орын алады. Этникалық сана-сезімнің өсуі сондай-ақ халықтың әлеуметтік-экономикалық және мәдени-дамуымен, адамдардың көзқарасының кеңеюімен, өмір сүру ортасымен, этноаралық байланыспен тығыз байланысты.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.