Ақыл - ойы кем балалардың сөйлеу тілінің дамуының ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

I.Ақыл-ойы кем балалардың тілдік дамуын
зерттеудің теориялық негізі.
1.1 Ақыл-ойы кем балалардың сөйлеу тілінің дамуының

ерекшеліктері.
Сөйлеу-тілдің тарихи қалыптасуының қарым-қатынас формасы.Адамның
сөйлеу қабілеті ең жақсы ерекшеліктерінің бірі. Сөйлеу тілі арқылы адамның
қарым-қатынас процесін құрайды.
Тіл-қарым-қатынас құралының жүйесі.Тіл сонымен қатар адамның жинаған
білім қорын ұрпақтан ұрпаққа алып келуші.Тілде адамзаттың ғылыми және
мәдени жетістіктері бекітілген. Тілмен сөйлеу, шындық өмірдің айнасы,
спецификалық формасы.
Тіл дамыту жұмысында ауызша сөйлеу мен жазбаша тілінің бір бірімен
байланыстылық принципі басты орын алады. Адам сөйлеу арқылы қарым-қатынас
жасайды.Сөйлесу барысында көркемдік құралдарды пайдаланады. Мысалы,
салыстырып, әсерлеп, мақал-мәтелді пайдаланып сөйлейді.Ауызша сөйлеген
жазбашаға қарағанда оңайға түседі.Себебі, оқушы жазғанда тек өз ойын
жеткізіп ғана қоймайды. Оны дұрыс, қатесіз, тыныс белгісін сөйлем
интонациясына қарай үйренеді.
Білім беру жүйесі мектептерде оқушының тілін дамыту, қазақ тілінің
лексикалық, грамматикалық тұлғаларын меңгерту, оларды сөйлемде қолдану
дағдылырын қалыптастыру.Қазақ тілінің орфографиялық нормасын оқытуды
қалыптастыру, сөздерді бір-бірімен дұрыс байланыстырып, сөзтіркесін жасау
арқылы оларды сөйлемдерде дұрыс орналастырып, сөйлем құрау, сөйлем арқылы
өз ойын басқаға жеткізіп, басқаның сөзін тусіну де тіл дамыту ұғымына
жатады. Адам ойын жазбаша және ауызша түрде жеткізеді. Сондықтан оқушының
тілін дамыту екі бағытта жүргізіледі. Ауызша және жазбаша тілді оқытуда екі
бағытта қатар байланыста жүргізіледі.
Бірақ қазақ тілін оқытудың ең алғашқы кезеңінде ауызша тіл дамыту
басымырақ келеді. Сөйлеу тілі кейінірек жазба тілді дамыту басымырақ
келеді. Сөйлеу тілі кейінірек жазба тілді дамытуға негіз болады. Адамның
сөйлеуінде қолданылатын тілдік нұсқаулар- дыбыс, сөз, сөзтіркесі, сөйлем.
Бұлар тілді оқытудағы негізгі мәселелер.Тіл дамытуда тіл дыбыстарын дұрыс
айтуға жаттықтыру, тілдік орфоэпияны меңгерту жұмыстарын жүргізеді.
Сөйлеу тілінің бұзылуы басқалармен қарым қатынасқа кедергі келтіреді
және оқу процесін, өмірін қоршаған ортасымен қатынасқа түсуін қиындатады.
Сөйлеу тілінің тұлғалы дамуы жүйелі түрде мінезделінеді, оның әртүрлі
күрделі қатынастарын (фонетика, лексика, грамматика) ұсына
ды.А.Р.Лурия көрсеткендей қалыпты дамушы бала мектепке дейінгі шақта
аналогиялық жағдайда сөзді пайдалана алады. Ақыл-ойы кем оқушының сөйлеу
тілінің жетіспеу ойлау дәрежесінің төмендігі,
Ақыл-ойы кем балалардың интеллектуалды әрекетінің жалпы бұзылуы, есту
және тілдік қимыл-қозғалыс анализаторының жиі асқынуы сөйлеу тілін игеруде
қиындық туғызады.
А.Н.Гвоздева, Н.И.Жинкина, Н.А.Менчинская, Р.Е.Левина зерттеулері
көрсеткендей, мектепке дейінгі қалыпты балаларда фонематикалық,
морфологиялық және синтаксистік жалпылаулар қалыптасады.
Қалыпты дамудағы балаллар тілді игеру процесінде сөзді ғана есте
сақтамайды, жеке морфемаларды да еске сақтайды: түбір, қосымша, жалғау-
практикалық деңгейде ережені қолдана бастайды.Белсенді танымдық әрекет
қалыпты дамудағы баланы синтаксистік жалпылауға әкеледі, содан кейін
сөздегі грамматикалық формаларды дұрыс қолдануға әкеледі.
Интеллектуалды дамуы артта қалған баланың сөйлеу тілінің даму процесі
өзгеше.Аномальды балаларда мектепке дейінгі жаста жалпылау болмайды.Ақыл-
ойы кем балалар жеке сөздерді-жиі қайталанатын әрекеттер мен қарапайым
сөйлемдерді еліктеу бойынша игереді.Корковты анализ бен синтездің
бұзылуынан олар сөйлеу тілінің дыбысталу жағын қиындықпен меңгереді.Ары
қарай сөйлеу тілінің дамуы баяу жүреді және өзіндік ерекшелігі бар,
сондықтан да мұндай балалар мектепке дайындықсыз келеді.Дыбыс айту,
лексика,грамматикалық құрылыстың кемістігі, ойындағысын байланыстырып айта
алмауы, ақыл-ойы кем балалардың сауаттылыққа оқу процесін қиындатады.
Сөйлеу тілінің бұзылуы адамдармен толық қарым-қатынасқа түсуді қиындатады,
өз-өзіне сенімсіздікке әкеледі. Сондықтан да өз уақытында тілдің бұзылуының
алдын алу-ақыл-ойы кем балаларды барлық оқу пәндеріне оқытудың сәтті кепілі
болып табылады.
Көмекші мектепте оқушылардың арасында сөйлеу тілінің фонетикалық жағы
бұзылған балалар үлкен пайызды құрайды.
М.А.Савченко, Р.А.Юрова, Р.И.Лалаева зерттеулері көрсеткендей 1сынып
оқушыларының 65%-да дыбыс айтудың бұзылуының әртүрлі формасы бар, 2 сыныпта
мұндай балалардың саны 60%-ға азаяды, ал 3сыныпта-30%-ға дейін.Дыбыс
айтудың бұзылуы әртүрлі көрінуі мүмкін; баланың сөйлеу тілінде дыбыстардың
болмауы, олардың бұрмалануы мен дауысты және дауыссыз дыбыстарды шатастыру.
Көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің фонетикалық жағынан
дамуының деңгейі мен сапасына байланысты бірнеше топтарға бөлуге
болады.Бірінші топқа жеке дыбыстарды анық айта алмайтын балалар кіреді.
Екінші топты, мономорфды немесе полиморфмды сипаттағы фонетико-
фонематикалық бұзылулары бар балалар құрайды.Мұндай оқушылар оқу дағдысын
қиындықпен меңгереді, жазуда спецификалық қателіктер жібереді. Егер
балаларда анализаторлардың перифериялық бөлімдерінде кемістік болса жағдай
қиындайды.Олар оқыту процесінің барлық ағымында жазу мен оқу дағдыларын
игеруде қиындықты бастан кешіреді.
Төртінші топқа алалиялық сипаттағы сөйлеу тілі бұзылған балалар
кіреді.Олардың тілінің дамуы былдырлау деңгейінде болады, лексикалық және
грамматикалық мағыналарды білдіру үшін млорфологиялық тәсілдердің толық жоқ
болуымен сипатталады.Сөйлеу тілі даму кемістігінің бұл формасының себебі
Брок немесе Вернике орталығының терең бұзылуы. Балалардың мұндай тобы оқу
материалдарымен жұмыс істей алмайды және жекелей бағдарлама бойынша жұмыс
істейді.
Ақыл-ойы кем балаларда лексикада күрделі жетіспеушілік
бар.Әдебиеттерде көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің мұндай
еркешелігі шектеулік, сөздік қорының кедейлігі сияқты
сипатталған.Грамматикалық түсініктердің жетілмеуі мен орфографиялық
ережелерді қалыптастыруда маңызды кедергілер осы бағдарламаларды түсінуде
арнайы мектеп оқушылары мен жалпы мектепте де қиындық туғызады.Орфографияны
және грамматиканы балалардың жетік біліп оны түсіну үшін, осыған дейін оның
бастапқы тілдік қарым қатынастың қалыптасуы екрек.Сөздегі түрлі жағдайда
қойылған фонеманы ажырата білу керек, сөздің морфологиялық құрамын, ондағы
әрбір бөлінген бөліктердің жалпы мағынасын, сонымен қатар жеткілікті
сөзқоры болуы керек.Р.Е.Левинаның баланың тілдік қарым қатынастағы
жетіспеушілікті қорытындылай келе сөздік даму сатысының арасындағы
айырмашылық пен мектеп бағдарламасындағы айырмашылықтар байқалады.-деп
жазған.Осы айырмашылық ақыл –ойы кем балаларда ерекше нақты көрінеді.Ақыл
ойы кем балалардың психикалық даму проблемасын зерттеу Қалыпты және ақыл
ойы кем балалардың даму заңдылығының бірліктері Л.С.Выготский бойынша
қалыптасқан заңдылықтарға қарамастан әртүрлі топтағы балалардың жалпы
бірдей дамуын анықтайтын концептуалды жағдайға сүйенеді.Интеллектуалды
жетіспеушілік сөйлеу тілінің дамуына әсерін тигізеді.Ақыл ой кемдіктің
жеңіл деңгейіндегілер арасында тілдік дамуы төмен деңгейдегі, сөйлеу
тілінің әртүрлі бұзылулары балалар, тілді игерудің жоғарырақ деңгейі бар
балалар кездеседі.
В.Г.Петрова және И.П.Белякова қойғандай тілдік даму деңгейінің
айырмашылығы комплексті себептерге негізделген, олардың ішінде кемістік
құрылысының тереңдігі, тілдік қабілеттіліктің бұзылу деңгейі, эмоционалды
ерік-жігер сфераларының бұзылу деңгейі, қоршаған ортаның әсері.К.Кармптің
пайымдауынша ақыл-ойы кем оқушылардың мазмұндаманы айту ерекшелігі
психикалық процестің көптеген сапаларына, формаларына, операцияларына
байланысты.Ол оларға қабылдаудың нақтылығы, темп, көлемін; оперативті және
ұзақ есте сақтау ерекшеліктерін; толық елестетуді; ойлау операцияларын
игеруді; байланыс пен қарым қатынасты түсінуді және т.б. қарастырады.
Ақыл ойы кем 3,5,7 сынып оқушыларының жазбаша сөйлеу тілін игеру
роцесін талдауда В.Г.Петрова көрсеткендей, 3-сынып оқушылары аталған сөйлеу
тілінің түрін игеруде алғашқы деңгейде. Көп жағдайда 3-сынып оқушылары
алдарына қойған міндеттерді түсінбейді, өз әрекеттерін қоса алмайды.5-сынып
оқушыларында жазбаша сөйлеу тілін игерудің бірден айырмашылық байқалған
жоқ.В.Г.Петрованың пайымдауынша 5-сынып оқушыларының шығармаларындағы
тілдік безендіру мен көлемдерінің айырмашылықтарына қарамастан, оларды
нағыз шығарма деп қарастыруға болады. 7-сынып оқушыларымен жазылған
мәтіндер тақырып мазмұнын ашумен, жеке детальдарға сипаттама берумен
айрықшаланады.Бірақ, 5 және 7 сынып оқушыларының тілдік даму деңгейінде
айырмашылықтар бар.
Ақыл ойы кем жоғарғы сынып оқушыларының жазбаша мәтіндерінің
ерекшеліктерін көрсетуге арналған психолого-педагогикалық талдау зерттеудің
екі бағытын белгілейді.Бірінші бағыт, жазбаша мәтіндерді тілдік безендіруге
сипаттама ( Феофанов 1955; Соловьева 1969; Петрова 1977; Луцкина 1987;
Разуван 1996). Екінші бағыт-оқушылардың өзбетімен жасалынған жазбаша
мәтіндердің тілдік және құрылымдық ерекшеліктерін зерттеу(Айтметова 1963;
Вавина 1968; Петрова 1977; Гордиенко 1985; Ильина 1989; Круглова 1999;
Матвеева 2001). М.С.Соловьев (1969) ақыл ойы кем жоғарғы сынып оқушыларының
етістік лексиканы қолданудың ерекшеліктерін зерттеуде жоғарғы сынып
оқушыларының жылдан-жылға қосымшалы етістіктерді жиі қолданады.
Р.К.Луцкина бойынша 3,5,7 сынып оқушыларының лексикасын салыстырмалы
түрде талдау көрсеткендей өсе келе оқушылардың жазбаша сөйлеу тілінде зат
есім, сын есімдердің саны азаяды.Егер бастауыш және орта сынып оқушыларының
сөйлеу тілінде үстеу мен сан есімдер кездеспесе, онда мақсатты бағытталған
оқытудың әсерімен сөйлеу тілінің бұл бөлімдері ақыл- ойы кем жоғарғы сынып
оқушыларының жазбаша сөйлеу тілінде көрсетіледі.
В.Г.Петрованың мәтінді лексикалық безендіруді талдауда ақыл-ойы кем
оқушылардың оқытудың барлық жылында жазбаша тіліндегі спецификалық
қателіктердің бірі-мәтінді монотонды тілдік безендіруге негізделген
мәтіндегі жеке сөйлемдерді байланыстыру үшін дұрыс емес қайталануларды
қолдануы.Қайталау кезінде тілдің әртүрлі бөлімінен сөздер қолданылады.
Көптеген жоғарғы сынып оқушыларының жұмыстарында қарапайым жайылма
сөйлемдердің құрылымы жиі қолданылады.Мұндай сөйлемдер саны шығарма түріне
байланыссыз болады.Сондай-ақ жүйелі оқыту нәтижесімен тәжірибені жалпылауда
дұрыс құрылған қарапайым жайылма сөйлемдердің саны ұлғаяды.Дұрыс құрылғын
жай сөйлемдермен бірге құрылымы бұзылған сөйлемдер де жиі кездеседі.Мұндай
қателіктер қатарына М.П.Феофанов көмекші сөздерді дұрыс қолданбауды
жатқызады, олардың саны 3 сыныптан 7сыныпқа дейін азаймайды.
Е.А.Гордиенко және А.П.Федченко өз зерттеулерінде көрсеткендей,
күрделі сөйлемдердің пайызы әр оқу жылында бір деңгейде қалады (10-
12%).Авторлар байқағандай ақыл-ойы кем оқушылар күрделі сөйлемдерді құруда
жіберетін қателіктердің көбісі сөйлемдердің жеке бөліктерін тастап кету
немесе артық, жалғауларды, жалғаулық сөздерді дұрыс қолданбау, яғни бұл
ауызша сөйлеу тілінің жетілмеуі әсерінен деп түсіндіріледі.
Интеллектуалды дамуы артта қалған 5-9 сынып оқушыларымен құрылған
жазбаша мәтіндерді зерттеу дәстүрлі түрде екі бағытта жүзеге асады: тілдік
шығармалардың құрылымдық-мазмұндық ерекшеліктерін табу. Мәтінді тілдік
безендіру анализі көрсеткендей, оқыту процесінде оқушылардың қолданылатын
тілдік бірліктерінің саны ұлғайып ғана қоймайды, сондай ақ олардың
сапаларының әртүрлілігі байқалады.Жоғарғы сынып оқушыларының жазбаша
жұмыстары, бір сөзді қайталай берумен, сөйлем құрылысының бұзылуымен
сипатталады. 5-7 сынып оқушыларының коммуникативті-тілдік дағдыларының
қалыптасу деңгейін зерттеулер көрсеткендей бұл процестің тең шамалы да
еместілігі көрсетілді.Коммуникативті-тілдік ептіліктердің қалыптасу деңгейі
таным әрекеттерінің қалыптасу деңгейіне байланысты.

1.2 Ақыл-ойы кем оқушылардың тілін дамыту міндеттері мен
жолдары.
Ақыл-ойы кем балалардың тілін дамыту көмекші мектептің маңызды
міндеттерінң бірі болып табылады.Сөйлеу тілінің әртүрлі бұзылуларын түзете
отырып, сөйлеу, дағды және іскерліктерін қалыптастыру барысында оқушылардың
танымдық қабілеттерін дамытамыз, психикалық функцияларын жетілдіреміз.Ақыл-
ойы кем балалардың сөйлеу тілінің қалыптасуын барлық оқу пәндерін меңгеруге
және жалпы дамудың деңгейіне байланысты.
Баланың толық дамыған сөйлеу тілі- бұл байланыстың деңгейін
жоғарылататын құрал, оның тұлға ретінде, сонымен қатар әлеуметтік ортаға
бейімделуіне апаратын негізгі жол.Ақыл-ойы кем балалардың сөйлеу тілін
қалыптастыруда негізгі міндет қазақ тілі сабағында жүзеге асырылады.Бұл
сабақта тіл қарым- қатынас құралы ғана болмайды, сонымен қатар оқитын пән
болып табылады. Ақыл ойы кем балалардың тілін дамыту бойынша мынадай нақты
міндеттер қойылады:
1.Оқушылардың тілдік дамуын анықтау.
2.Сөйлей тілінің кемістіктерін түзету және ойлау дағдыларын
жаттықтыру.
3.Сөздік қорларын нақтылау, молайту және белсендіру.
4.Сөйдемді грамматикалық тұрғыда дұрыс құру дағдыларын дамыту.
5.Өз ойын жазбаша формада байланыстырып және дұрыс жеткізу дағдысын
қалыптастыру.
3-5 міндеттер қазақ тілі сабағында оқытудың барлық кезеңінде
шешіледі.Мұғалімнің сұрақтарына жауап қайтару,өз ойын жазбаша жеткізу, бұл
кез келген сыныпта қолданылатын жаттығулардың түрлері. Оқытудың жылына
байланысты жаттығуларды орындауға қойылатын талаптар өзгертіліп отырады:
жазбаша жаттығулар көлемі кеңейеді, өзбеттілік жоғарылайды, жұмыс түрінің
сапалық өзгерісі болады.
Төменгі сыныптарда сөздерді айту барысындағы қателерді түзету
жұмыстары жүзеге асырылады. Жазбаша байланыстырып сөйлеу тілі бойынша
жұмыстар көбіне жоғарғы сыныптарда жүргізіледі, бірақ оның негізі бастапқы
кезеңде қалыптасады.
Арнаулы мектепте балалардың сөйлеу тілінің әртүрлі жағын дамытумен
қатар тілдік кемістіктерді түзету міндеттері шешіледі.Артикуляция,
орфоэпия, интонация нақтылығымен жұмыс жүргізуде мұғалім, әсіресе бастауыш
сыныптарда дыбыстарды бекітумен айналысады.
Сөздік қорының жеткіліксіздігін түзету жұмыстары сөздікқорды байыту
бағытында және оны анықтауда өткізіледі.Оқушылар өздерінің сөздік
қорларындағы сөздерді адекватты және анық қолдана білуге үйренеді.Бұл
процесс сөздікқорды белсендіру болып табылады.
Байланыстырып сөйлеу тілі мен сөйлем құрылысының кемшіліктерін түзету
жұмыстары маңызды болып табылады.Сөйлемді дұрыс құрамау, аграмматизм ақыл-
ойы кем оқушыларға тән екенін көптеген ғалымдар зерттеген.Бұл кемістіктерді
жою үшін мектеп бағдарламасы этап бойынша балаларман сөйлемдердің әртүрлі
типтерін өңдеуді ұсынады.Мұндай әдістемелік қадам әртүрлі сөздік мазмұнын
біріктіруге мүмкіндік береді.Көрген кино немесе видео мазмұнын жеткізуде 8-
сыныпта оқушыларға формасы бойынша әртүрлі, бірақ мазмұны бір тақырып
беруге болады: Бізге жануарлар туралы кино көру қатты ұнайды; біз жануарлар
туралы киго көргенді жақсы көреміз; біз жануарлар туралы айтылатын кино
көргенді қатты ұнатамыз.
Оқушылар болған оқиғаны есте сақтаулары үшін байланыстар қолданылады:
картиналар сериясы, жинақталған көрнекі материалдар, тірек сөздер, жоспар
және т.б.
Оқушылардың тілін дамыту бойынша міндеттерді нәтижелі шешу тілдік
коммуникацияны жүзеге асыруға әсер ететін белгілі жағдайларға
байланысты.Негізгі жағдай мазмұндама айтып беру болып табылады.Сонымен
бірге сөйлеу тілін қалыптастырудың алғашқы әдістемелік жағдайы оқушылардың
қоршаған әлемнің құбылыстары мен заттары жайлы елестетулерді нақтылау мен
байыту.Әдебиет, грамматика және дұрыс жазу сабақтарында оқушылар не
айтатындары жайлы танысады, оқылғандарды таңдайды, бұрынғы өткен
сабақтардағы материалдармен байланыс құрады, заттарды немесе құбылыстарды
жан -жақты зерттейді, білім және дағдыны жүзеге асыра отырып практикалық
жұмыстарды қатарын орындайды. Мазмұндаудың нақты негізі осылай құрылады, ал
мұғалім оқушының сөйлеу тіліне мүмкіндік алады.
Тілдік мазмұндамада баланың қызығушылығын жоғарылату – ақыл ойы кем
балалардың тілін дамыту жұмыстары бойынша екінші әдістемелік жағдай.
Жігерлілік күштердің төмендеуі арнаулы мектеп оқушыларының сөйлеу тілі
мотивтеріне әкеледі. Тілдік мотивацияны жоғарлату сөйлеу тілі құралдарының
сыртқы қоздырушы қызметі болып табылатын әр түрлі көмекші тәсілдері қолдану
жолдарымен жетіледі: көрнекі құрал, мұғалім сұрағы, қызықты жағдайлар,
мадақтау шаралары және т.б.
Тіл дамытудың тағы бір маңызды жағдайы - олардың мазмұндауын
қажетті тілдік құралдармен қамтамасыз ету. Бұл жағдайды орындау оқушыларға
қажетті материалдарды игеруге көмектесетін дайындық жұмыстарында
бекітіледі. Барлық оқыту және тәрбиелеу процесі осы міндетерді шешуді
жүзеге асыруға бағытталған болса ғана тілді дамыту міндеттері сәтті
шешіледі.
Ақыл-ойы кем оқушылардың жазбаша байланыстырып сөйлеу тілін дамыту ауызша
сөйлеу тілін қалыптастыруға қаағанда күрделі процесс.Арнаулы мектептің
мұғалімі бұл сұрақты практикалық шешуде қиындыққа тап болады.Бұл қиындықтар
жазбаша сөйлеу тілінің спецификасымен байланысты,басқалары-балалардың даму
ерекшелігімен.
Ақыл-ойы кем балаларда лексикада күрделі жетіспеушілік
бар.Әдебиеттерде көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің мұндай
еркешелігі шектеулік, сөздік қорының кедейлігі сияқты
сипатталған.Грамматикалық түсініктердің жетілмеуі мен орфографиялық
ережелерді қалыптастыруда маңызды кедергілер осы бағдарламаларды түсінуде
арнайы мектеп оқушылары мен жалпы мектепте де қиындық туғызады.Орфографияны
және грамматиканы балалардың жетік біліп оны түсіну үшін, осыған дейін оның
бастапқы тілдік қарым қатынастың қалыптасуы екрек.Сөздегі түрлі жағдайда
қойылған фонемены ажырата білу керек, сөздің морфологиялық құрамын, ондағы
әрбір бөлінген бөліктердің жалпы мағынасын, сонымен қатар жеткілікті
сөзқоры болуы керек.Р.Е.Левинаның баланың тілдік қарым қатынастағы
жетіспеушілікті қорытындылай келе сөздік даму сатысының арасындағы
айырмашылық пен мектеп бағдарламасындағы айырмашылықтан байқалады.-деп
жазған.Осы айырмашылық ақыл –ойы кем балаларда ерекше нақты көрінеді.
Ақыл ойы кем балалардың грамматика мен дұрыс жазудың ерекшеліктері
мынадай түрде беріледі:
Орфографиялық ережелер мен грамматикалық дыбысталудың анықталуы.Оқушылар
берілгенді есіне сақтай отырып, оның нақты мағынаысн мүлдем
түсінбейді.Грамматика мен орфографиялық ережені нақты есіне сақтауын
балаларда кейбір жағдайда бақылауға болады, осы кезде олар практикалық
тапсырманы орындауда қиыншылықтар туындап отырады.Ол нақты осы тапсырманы
орындау кезінде болады.
1.Ереженің бөлімдерін игеру.Грамматикалық сатыларды немесе оқу
процесінде балалар ережені жиі қолдануды анықтау барысында көптік жоспарды
ескермейді.
2.Қалыптаспаған белгілердегі күрделі ережені жай ережемен алмастыру.
3.Грамматикалық түсініктер мен орфографиялық ережелердің бірігуі
ереженің нақтылығын білмеу барысында немесе ақыл -ойы кем оқушылардың ұқсас
түсініктері кезінде байқауға болады.
Грамматика, дұрыс жазу мен тілді дамыту бағдарламасының бөлімдерінде
оқытудың мазмұны 2 -сынып және 9- сынып аралығында қалыптасқан білімдерін
жетілдіруде анықталады. Грамматика термині осы бөлімнің атауына
енгізілген, сонымен қатар нақты белгілі жағдайда ғана қолданылады. Нақтырақ
айтсақ, тіл туралы түрлі бөлімдердегі анықтамаларға жауап бере
алады.Фонетика, лексика, морфология, синтаксис және грамматикалық нақты
сөзтіркестері жатады.Осы берілген бөлімдегі процестің құрамы екі этапқа
сүйенеді: 2-4 және 5-9 сынып аралықтары.
5-9 сыныптарда грамматикадағы іс-тәжірибедегі жай курстары
оқытылады.Басты мақсат-оқушылардың сөздік практикалық статусын неғұрлым
жоғарылату.Нақты осы мақсатты Л.С.Выготский көрсеткен және былай деген
Грамматика, жазу да балаға сөздік дамытуда ең жоғарғы сатыға көтерілуге
мүмкіндік туғызады.
Жоғары сынып оқушыларында дұрыс жазу мен грамматика тапсырмалары былай
көрсетілген:
1.Оқушыларға грамматикалық білімді соңына дейін жеткізу.
2.Грамматикалық білім беру арқасында оқушыларға орфографиялық білім
беруді қалыптастыру.
3.Сөздік қорының молаюы мен қолдануындағы нақты жұмыс жүргізуді
жалғастыру.
4.Сөйлемнің түрі мен түрлі құрамын дұрыс қолдануға үйрету.
Жазбаша және ауызша сөздің дұрыс пайдалану ерекшеліктерін оқыту.
5.Бастауыш сынып оқушыларындағы сияқты дұрыс жазу мен грамматикалық
материалдар 5-9 сыныптарда да басты мәселе болып саналады.Мысалы, 5сыныпта
сөзтаптарын оқыту, бастауыштағы басты грамматикалық белгілер, оның жекеше
түрдегі бұрыс жазылуы, тілдің дыбыстық жүйедегі нақтылығы, сөздің
құрамындағы білімнің кеңейтілуі қарастырылады.Сөздің қалыптасу материалы 6-
сыныпта күрделенеді. 7- сынып бағдарламасы сөздің құрамы тақырыбын қайталай
қарастырылады.8- сыныпта оқыған сөзтаптары білімдерін кеңейтеді.9-сыныпта
жаңа грамматикалық категорияларды оқуға кіріседі, Сөйлем тақырыбындағы
материал қарастырылады.
Оқушыларға грамматикалық білімнің қажеттілігі соншалықты, қаншалықты
сауатты жазуға қабілетті болуға көмектесіп және сөздік қорының дамуына
септігін тигізеді.

1.3 Ақыл ойы кем жоғарғы сынып оқушыларының сөйлеу тілін дамытуды
ұйымдастыру.
Көмекші мектепте шығармашылық жұмыстарға арналған сабақтар оқыту
сипатына ие және ақыл ойы кем оқушылардың сөздік қорларын жалпылауға
бағытталған; әртүрлі типтегі сөйлемдерді құру дағдыларын қалыптастыруға;
байланыстырып сөйлеу тілін игертуге бағытталады; сонымен қатар оқушыларды
адамгершілік сапаларға тәрбиелеу сияқты сөйлеу тілін дамыту ақыл-ойы кем
оқушылардың көзқарастарын қалыптастыруға әсер ететін мәтіндерде жүзеге
асады.
Жазбаша байланыстырып сөйлеу тілін дамыту сабақтары қазақ тілі
сабағында оқытылатын грамматикалық материалдың есебімен
құрылады.Шығармашылық жұмысқа сабақтың бір бөлімі немесе барлық сабақ тұтас
берілуі мүмкін.Егер бұл сабақтың элементі ғана болса,оқушыларға сұраққа
жауап беруді, алғашқы сөздері берілген сөйлемді толықтырып жазуды, шығарма-
миниатюра құрастыруды ұсынуға болады.
Жазбаша байланыстырп сөйлеу тілін дамыту сабақтары дайындалған болуы
қажет.Арнайы құрастырылған немесе таңдалынып алынған мәтінде қазақ тілі
сабағында дайындық жұмыстары жүргізілетін лексика мен синтаксистік
конструкциялар белгіленеді.Мұғалім оларды грамматикалық тақырыптарды өтуде
материал ретінде қолданады.
5-сыныпта сөйлем мүшелері жайлы түсінікті қалыптастыруда еркін диктант
өткізуге болады.
Мерген балық Бирма суларында тіршілік етеді.Оның көздері өте
өткір.Өзен жағасын ккөбелек қонады.Ол бір жарым метр қашықтықта. Мерген
балық аузымен су бүркеді.Сөйтіп ол көбелекті атып түсіреді.Балықтың
ұзындығы он-он екі сантиметрдей. Мерген балық төрт метрге дейін су бүркей
алады.
Мәтіннен келесідей лексикалар белгіленеді: мерген балық, тіршілік
етеді,көбелек, қонады, ол, су, бүркей алады, бүркеді, атып
түсіреді.Таңдалынған материал қазақ тілі сабағында қолданылатын сөзтіркесі
мен сөйлемге енеді.Мысалы, балаларға сөйлем оқылады: Өзен жағасына көбелек
қонады. Балалар есте сақтауды талап ететін сөздерді белгілейді, сөзалды
қосымшасы бар сөздерді табады, сөйлем мүшелеріне талдайды.
Келесі сабақтың бірінде тақырыбы мен лексикасы ұқсас келетін мәтін
ұсынылады.Бұл жерде әріптерді қойып, сөйлем мүшелеріне талдау қажет.
Назымбек екінші сыныпта оқиды.Ол асыға мектепке келе ж...тыр.Өзім...н
бірге оқ...тын Әсетті жолда кездестірді.Ол бір кішкене б...ланы қолтықтап
алған.Бала қ...лап қалыпты.Назымбек пен Әсет б...аланы д...рігерге алып
келді.
Дайындықтың келесі этапыннда балаларға бірнеше сұрақ қоюға
болады.Назымбек жолда кімді кездестірді.Назымбек пен Әсет қандай іс
істеді.Мұғалімнің көмегімен оқушылар әңгіме құрастырады.
Шығарма оқушылардың шығармашылық ізденістерін ынталандырады, қоршаған
орта жайлы өздерінің түсініктерін білдіруге деген құштарлықтарын оятады,
олардың өзбеттіліктерін дамытады.Оқушылардың ақыл-ой әрекеті мен ерік-жігер
сферасының кемістіктерін түзетуде маңызды болып табылады.
Қыстақырыбына шығарма жазуға дайындалғанда оқушылар бір ай көлемінде
табиғат өзгерістерін бақылау арқылы сөздік қор жинақтайды.Бақылау
жүйеленеді, олардың негізінде байланыстырып мәтін құралады.Оқушыларды
салыстыруды қолдануға итермелеу үшін әдебиет сабағында Қыс тақырыбы
бойынша оқушылардың әрқайсысына мұғалім қыстың табиғаты бейнеленген сурет
береді.Өздерінің мазмұндауында балаларда нақты қасиеттер пайда болады: Бұл
қыстың басы, Былтырғы шөп, Бұл жерде ауылда қыстың түні бейнеленген,
Ағаштар қарға малынған
Байланыстырып сөйлеу тілін контекстте сөздерді дұрыс қолдануды
ұсынады.Балалар қажетті сөздерді таңдау арқылы сөйлемді аяқтайды.
Қар әрқашанда әртүрлі. Таңертең ерте ол ...
Күн шығып тұрғанда қар ... .

Ауарайының тыныштығында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.