Қазақстандағы су проблемалары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қазақстандағы су проблемалары

Tipi және өлі табиғатта жүретін түрлі процестер мен құбылыстардың
адам тіршілігіне жұмсалатын заттардың ішінде, судың маңызы зор.
Мұздарды, батпақтарды қосып есептегенде, жер бетінің 77,5%-ын су алып
жатыр. Су қорларына - мұхиттар, теңіздер, өзен, көл, жер асты сулары,
таулар мен поляр шеңбердегі мұздар, атмосферадағы ылғал кіреді. Су,
адамдар мен жануарлардың организміне еніп, онда болатын зат және
энергия айналымына тікелей қатысады. Көптеген процестер тек сулы ортада
ғана жүре алады. Белок, суда пайда болған және осы ортада дами алады, ал
белок тipi клетканың негізгі болып табылады. Мысалы, адамның
организмдегі су мөлшері 10-12% кемісе адам әлсіреп, аяқ-қолы қалтырап
дірілдеп, ал 20-25% кемісе өмip cypyiн тоқтатады. Сондықтан суды -
өмірдің негізі деп айтуға болады, Жер бетіндегі биологиялық өнімдердің -
43%, ал оттегінің 50%-тен көбін мұхиттар мен теңіздер береді.
Су қоры - халық байлығы, өкінішке орай жер бетіндегі тұщы судың қоры
өте аз, өзендер мен көлдердегі тұщы сулардың қоры, гидросфера ресурсының
бip процентіне де жетпейді екен. Құрлық бетінің әр түрлі жерлеріндегі тұщы
сулардың қоры әр алуан. Мысалы, Аляскада 1 адамға 2 миллион м, Жаңа
Зеландияда - 100 мың м , бұрынғы Кеңестер Одағында 18,8 мың
м ал Қазақстан реслубликасы, тұщы су қоры тапшы мемелекеттердің
қатарына жатады. Қазақстанда 1987 жылы халық шаруашылығына жұмсалған судың
жалпы мөлшері 38 км болыпты.
Қазақстандағы негізгі су көздері – ол өзендер мен көлдер. Егер
өзендерге тоқталатын болсақ, өзен – құрлық бетіндегі табиғи сулармен
тұрақты немесе жыл маусымдарының көпшілік уақыттарында ағатын су ағыны.
Өзен – тұщы су ресурстарының маңызды көзі болып табылады.
Қазақстандағы 85 мың өзеннің төртеуінің ғана ұзындығы 1000 км-ден
асады. Бұлар: Epтic (1698км) , Сырдария (1692 км), Есіл (1719 км), Жайық
(1084 км) өзендері. Жоғарыда көрсетілгендерден басқа ұзындығы 10 км-ден
асатын сегіз мыңнан астам өзендер бар. Оларға жататындар: Үлкен және Кіші
өзен, Нұра, Ойыл, Сағыз, Жем, Тобыл, Торғай, Ырғыз, Арыс, Талас, Шу, Іле,
Ақсу, Сарысу, Қара Ертіс, Қаратал т. б. жатады.

Әр түрлі өндірістердің екпінді дамуына байланыста XXI
ғасырдың басына дейін, шайынды қалдық сулардың көлемі 6000 км жетіпті.
Осындай көп мөлшердегі суды тазаламай қоршаған ортаға лақтырып тастау
өкінішке кетпес жәйіттерге әкеліп соғуы мүмкін. Қазақстандағы су көздері де
өндіріс қалдықтарымен ластануда. Осы туралы мәліметтерге тоқталатын болсақ
Оңтүстік Қазақстан облысындағы 1989 жылы улы қосылыстар тасталып Кировск
каналында және Сырдария өзенінде 9300 мың дана балықтар қырылған. Сол
кездегі есеп бойынша, бұл апаттан халық, шаруашылығын келтірілген зиянның
құны 1,7 млн. сом болыпты.
Сырдария өзенінің суының сапасының нашарлауына байланысты Қызылорда
облысы іш сүзегі ауруымен ауырған адамдар саны күрт өciп кеткен.
Республикада тіркелген аурулардың 40-50%-ы осы төңіректе болған екен. Су
арқылы - iш сузегі, паратиф, вирусты гепатит ауруларынан тарауы, әр уақытта
байқалып отыр. 1977-1992 жылдар арасында осындай аурулардың 80 рет жаппай
тарап, осының негізінде 180 мың адам ауруға шалдыққан екен.
1988-1989 жылдарда Қазақстанның жер бетi суларында - мыс, мырыштың
орташа мөлшері 1,3-2,5 есе көбейді. 1989 жылы Ақтөбе аумағындағы суда
хромның мөлшері зияны жоқ жоғарғы концентрациядан (ЗЖЖК) 189 есе көп
болған.
Сырдария өзенінің ластануында, құрамында тыңайтқыштар бар күріш, мақта
егінінде қолданылған ақаба сЖК, Кейбір кездерде линданның мөлшері - 8,5
ЗЖЖК, гекса-хлоранның -16 ЗЖЖК-ғa жеткен.
Сырдария өзеннің Қызылорда төңірегінде пестицидтердің жылдық орта
концентрациясы, зияны жоқ жоғарғы концентрациядан 4 есе артық болған. Ал
Қазалы аумағында ДДТ және гексаЖК, Кейбір кездерде линданның мөлшері - 8,5
ЗЖЖК, гекса-хлоранның -16 ЗЖЖК-ғa жеткен.
Сырдария өзеннің Қызылорда төңірегінде пестицидтердің жылдық орта
концентрациясы, зияны жоқ жоғарғы концентрациядан 4 есе артық болған. Ал
Қазалы аумағында ДДТ және гексахлоранның мөлшері 16-21-ЗЖЖК-га, ал кешір
экстремалды жағдайларда тіптен 100-146 ЗЖЖК-ға жеткен.
Кейбір кездерде, бұл өзеннің мұнаймен ластануы байқалған. Бадам
өзенінің Шымкент төңірегіндегі сулардың, фосфор және мұнай қорыту
зауыттарының шайынды сулары арқылы, мәселен, мырышпен және құрамында азот
бар заттармен ластануы байқалған. Кейінгі кезде, "Фосфор" зауытының жұмыс
істемеуіне байланысты, судағы фосфаттардың мөлшері азайып отыр. Бірақ
нитраттар мен мыстың мөлшері үлкен дәрежеге жетіп, олардың мәні сәйкесінше
12-29 және 17-18 ЗЖЖК болған.
Талдықорған қаласының қасынан өтетін Қаратал өзен суының сапасына
"Водоканал" өндірісінің шайынды сулары әсерін тигізіп, ондағы азот
нитраттарының мөлшері 41 ЗЖЖК-ға жетеді, бұл суда мұнайдың қалдықтарының
мөлшері 1,5-2,5 ЗЖЖК, ал максималды мөлшері - 7 ЗЖЖК.
Алматы қаласының ішінен өтетін өзендердің суларында, мұнай
өнімдеріндегі басқа да зиянды қалдықтар көп.
Қарағанды облысындағы Нұра өзені, Теміртау қаласындағы өндірістерден
шыққан сынап қалдықтарымен ластанып, жануарларға, адамдарға және қоршаған
ортаға үлкен қауіп төндіруде.
Жамбыл облысының химия өндірістерінде 1980 жылдары бірнеше рет апат
болып, улы заттар сол аумақтағы көлдерге құйылып, оларды улы cуға
айналдырған.
Шығыс Қазақстан, Павлодар облысындағы көптеген машина жасау,
металлургия, құрылыс материалдары, ағаш, тepi, жүн өңдеу өндірістepi, Epтic
өзенін ластап келеді. Ал, Ресей мен Қазақстанның - металлургия, химия,
машина жасау және басқа өндірістерінің тазаланбаған шайынды сулары, Ертіс
өзеніне өтіп, судың сапасын нашарлатып отыр.
Кеңес өкіметі кезінде Республикамыздағы егіндерді суландыру, өнеркәсіп
және тұрмыстық сумен қамтамасыз ету үшін біраз каналдар салынды. Оларға:
Epтic – Қарағанды - Жезказған (490 км), Арыс - Түркістан (200 км),
Жанадария (600 км), Шыршық (70 км), Шиелі - Телкел (90 км) , Шиелі -
Шіркейлі (139 км), Кексу (103 км) және т.б. каналдарды жатқызуға болады.
Қолдан салынған көптеген 4 мыңнан астам әр түрлі мөлшердегі су
қоймалары бар. Олардың ішіндегі ірілері: Қаншағай, Шардара, Бөген,
Теміртау, Бұктырма, Сергеев су қоймасы, ал кішілеулеріне жататындар - Орал,
Кеңгір; Сарышығанақ, Күрт, Телес, Қаратомар, Ақкөл, Жемсау, Камыскөл, т.б.
олардың жалпы аумағы 10 мың км, ал көлемі 90 км3 шамасында.

Қазақстандағы ұзын өзендер: Жайық - Ресейдің Башқұрстан автономды
республикасы және Челябинск, Магнитогорск, Орск, Орынбор калалары және
біздің республикамыздың - Орал, Атырау облыстары жерлерінен өтетін өзен.
Жалпы ұзындығы 2534 км, ал Қазақстан жеріндгі ұзындығы 1084 км су жиналатын
алқабы 220 мың км, Оралтау жотасынан басталып Атырау қаласының
тұсында Каспий теңізіне кұяды. Орск қаласы аумағында Жайыққа, он жағынан -
Таналық, сол жағынан - Ор салалары қосылады. Жазық даласымен ағатын тұсында
оған Елік өзені қосылады.
Жайыққа оң жағынан - Kiші қызыл, Үлкен қызыл , Сакмара, Таналық,
Шаған, сол жағынан - Гумбейка, Үлкен, Қараған, Сүйіндік, Қомақ, Ор, Елек,
Барбастау салалары кұяды.
Жайық өзені көбіне қар суларымен қоректенеді. Сондықтан сәуір-маусым
айларында су деңгейі көтеріледі. Жылдық орташа су шығыны Көшім ауылы
тұсында 320,0 мсек.
Өзеннен - бекіре, шоқыр, майшабақ, көксерке, каспий қаракөзі, табан
балық, сазан, жайын балықтары ауланады.
Есіл – Қазақстан Республикасы және Ресейдің - Тюмень, Омбы
облыстарының жерлерінен өтетін өзен. Есіл бойында Қазақстанның - Астана,
Петропавл, Ecіл қалалары бар. Жалпы ұзындығы - 2450 км, Қазақстан жерінен
өтетіні - 1719 км. Жалпы су жиналатын алқабы - 155 мың км, қазақ
жеріндегісі —111,01 мың км.
Өзеннің басты салалары: сол жағынан - Қалқұтан, Аққанбұрлық,
Иманбұрлық, оң жағынан - Терісқаққан.
Есілдің жылдық орташа су шығыны Петропавлск қаласының тұсында –
61м3сек, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай облыстарының
шаруашылықтарын, өнеркәсіп орындарын сумен жабдықтайтын ұзындығы 1776 км
Есіл су құбыры жұмыс істейді.
Сырдария - Орта Азиядағы ipi өзен суы өте лайлы, Қарадария және
Нарын өзендерінің Ферғана қазаншұңқырының шығыс бөлігқолданылады. Фархад
тауынан өтер жерде Фархад су-электр станциясы жұмыс істеп тұр. Шыршықтан
төмен қарай кең ағынмен ағады. Өзен кейбір жерлерде бірнеше тармақтарға
бөлінеді. Қызылорда аймағында күріш егіні үшін, көп мөлшерде су
пайдаланылып жүр. Ферғана ақолданылады. Фархад тауынан өтер жерде Фархад су-
электр станциясы жұмыс істеп тұр. Шыршықтан төмен қарай кең ағынмен ағады.
Өзен кейбір жерлерде бірнеше тармақтарға бөлінеді. Қызылорда аймағында
күріш егіні үшін, көп мөлшерде су пайдаланылып жүр. Ферғана аңғарынан
шыққан тұста, орташа су шығыны – 556 мсек, ал Қызылорда облысы Қазалы
станциясы маңында - 446 мсек. Өзен бойында – бірнеше каскадтар,
платиналар және суландыру жүйелері іске қосылған. Жазық жерлерді – тоғайлы
шұратты келеді.
Epтic - Батыс Ciбip мен Қазақ жерлері арқылы өтетін өзен. Ол монғол
Алтайының оңтүстік беткейлерінен басталады. Ертістің Зайсан көлге дейінгі
бөлігі - Қара epтic деп аталады. Жалпы ұзындығы - 4248 км. Қазақстан
жерінен өтетіні – 1698 км. Су жиналатын алқабы - 1592 мың км. Бұктырма
өзені құятын жерден Өскемен қаласына дейін өте тар аңғармен ағады. Ертіске
– Уба және Үлбі өзендері құяды. Семей қаласынан төмен қарай Ертіс өзені
Батыс Сібір жазығы арқылы өтеді. Тобыл өзеніне құятын тұсынан бастап
Ертістің суы молайып, өзен арнасы бірнеше тармаққа бөлінеді. Ертістің
төменгі ағысындағы басты салалары: сол жағынан Тобыл, Есіл, Вагай, Қоңды,
оң жағынан – Омь, Тарта, Демьянка.
Павлодар облысындағы Ермак қаласы тұсында Ертіс өзенінен Ертіс-
Қарағанды каналы басталады.
Ертістің жоғары бөлігі көбіне биік таулы мұздықтар мен көп жылдық
қардан, төменгі бөлігі грунт, жауын-шашын суымен қоректенеді. Ертістен
кәсіптік маңызы бар – бекіре, сүйрік, лақа, мақсұн, шабақ аққайран
балықтары ауланады. Өскемен, Павлодар, Қарағанды облыстарының өнеркәсіп
орындары және шаруашылықтары өзен суын кеңінен пайдалануда. Бұл өзен
бойында Өскемен, Бұқтырма су электростанциялары бар.

Қазақстандағы үлкен көлдер.

Көл - кұрлықтағы ойыстарды толтырып, су алмасуы баяу, табиғи су
айдындары. Жер бетіндегі көлдердің жалпы ауданы 27 млд км.
Қазақстандағы көлдердің ауданы - 45 мың км. Республикамызда аумағы 1
гектардан асатын 48262 көл бар.
Көлдердің ішіндегі ең ауданы үлкені Балқаш, оның ұзындығы 605 км,
ені - 74 км, су көлемі - 112 км, ал ең тереңі Алакөл (45 м).
Балқаш – Қазақстанның оңтүстік-шығысында орналасқан тұйық көл. Аумағы
бойынша еліміздегі Каспий және Арал теңізінен кейінгі үшінші орында; аумағы
501 мың км шамасында, ең терең жері 26,5 м. Балқаштың батыс бөлігінде
- Ілe, шығыс бөлігінде - Қаратал, Ақсу, Лепci, және Аякөз өзендері құяды.
Көлге ағып келетін судың жылдық мөлшері 73-80% Іле өзенінің суы, бұл
бөлігінің суы тұщы (0,74 гл), ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.