Көктүрiктер мифологиясындағы космогониялық әлем

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Көктүрiктер мифологиясындағы космогониялық әлем.

Жоспары:

1 Кiрiспе бөлiм: Түркi мифологиясы және оның зерттелуi

2 Негiзгi бөлiм:

1 Мифологиялық уақыт пен кеңiстiк және

прототүрiктер мәдениетi

2 Дәстүрлi қазақ мәдениетiнiң табиғи ғарыштық негiздерi

3 Түркi мифологиясындағы космогониялық

әлем

4 Қазақ мифi және әлемдiк мифология

3 Қорытынды бөлiм

Көшпелi халықтар жыр-аңыздың екi жанрын-

батырлар жыры мен демонологияны жасаған, ал

мұның екеуi де әдебиеттен гөрi мифологияға жақ-

ын. Көшпелiлер ақиқат өмiрдi осындай жолмен

қабылдап, өздерiнiң дүниетанымын осылайша

көрсеткен.

Л. Гумилев.

Саған айтар бiр сыр бар, мылқау қара тастың да,

Өткен күннiң бiр белгiсi жатыр құмның астында.

Құм астынан ата-бабаң құлақ етiп қияқты,

Сенiң әрбiр қимылыңды тыңдап жатқан сияқты.

М. Шаханов.

Кiрiспе бөлiм: Түркi мифологиясы және оның зерттелуi

Түркi мифологиясы және оның зерттелуiне тоқталсақ. Жалпы түркi мифологиясын зерттелмеген сала деп айтуға болмайды. Ал, ол зерттеулер бiздi толық қанағаттандырмайды. Бiрақта, түркi мифологиясы ғалымдар назарынан тыс қалмаған, бұл туралы зерттеулер И. Стеблин-Каменский, Л. Гумилев, И. А. Кастаньен, Е. М. Мелетинский, И. Грабарь-Пассек, М. И. Шахнович, М. М. Бахтин, А. Ф. Лосев, Ю. Лотман еңбектерiнен түркi мифологиясы жайлы я болмаса мифология туралы айтқан құнды пiкiрлерiн бiз өз жұмысымызға арқау еттiк. Ал, бұл жерде түркi мифологиясын тек шет ел ғалымдары ғана зерттеген екен деген түсiнiк тумауы керек. Әрине, бұл жерде бiз өзiмiзден шыққан зерттеушiлерiмiздi айта кетуiмiз жөн. Олар: С. Қасқабасов, С. Қондыбаев, Ш. Ыбыраев, Н. Мыңжанұлы, Х. Әбiшев, Ө. Қ. Бекежан сияқты ғалымдарымыздың еңбектерiне кеңiрек арқа сүйеймiз. Және де басқа да құнды дерек көздерiн Ш. Уәлиханов, С. Сейфуллин, Ә. Марғұлан еңбектерiнен алғанымызды айта кетуге тура келедi. Ал, ендi осы жерде жалпы жұмысымызға сипаттама берiп өтсек.

Тақырыптың өзектiлiгi. Қоғамымыздағы соңғы жылдары орын алған бетбұрыстар өткен тарихымызбен сан жылдар бойы сомдалған рухани мұраларымызды өткенгi және бүгiнгi көзқарастар тұрғысынан зерделеп, ой елегiнен өткiзу.

Бүгiнгi күнде фольклорымыздың iшiндегi көне жанр миф соның iшiндегi көне түркi мифологиясы туралы тың деректердi жинақтап беру мәселесi.

Көктүрiктер мифологиясындағы космогониялық әлемiн барынша таныстырып өту және де адамзат дүние танымының қалыптасу жолын кеңiнен таныстыру.

Жалпы жұмыста көктүрiктер мифологиясындағы космогониялық әлем туралы ой бөлiсе келiп, оның ендiгi бет алысы жайында сөз ету және ғылыми тұрғыдан дәйектi түрде саралау өзектi мәселелердiң бiрi.

Зерттеудiң мақсаты мен мiндетi. Көктүрiктер мифологиясындағы космогониялық әлемiн жүйелi түрде бағамдау, мифтiң фольклордағы орнын айқындай түсу, олардың жаңа мазмұндық қабаттарын барынша ашу, пiшiндiк болмысын қарастыру және де көктүрiктер мифологиясын әлемдiк мифологиямен типологиялық салыстыру негiзгi мақсатымыз. Көктүрiктер мифологиясына қатысты деректер мен дәйектердi ғылыми айналымға кеңiнен енгiзу, маңызы мен мәнiн айқындау.

Тақырыптың зерттелу деңгейi. Көктүрiктер мифологиясы оның әр түрi сала-сала бойынша азды көптi зерттелген. Ал, шынтуайтына келгенде көктүрiктер мифологиясы туралы зерттеулер теңiзге тамған тамшыдай ғана. Бiрақта, жалпы көктүрiктер (қазақ) мифологиясы туралы С. Қасқабасов, С. Қондыбаев, Ш. Ыбраев, Н. Мыңжанұлы еңбектерiнде бiршама деректер мен мағлұматтар бар. Аталмыш басылымдарда көктүрiктер мифологиясы жөнiнде кейбiреулерi ғана аталған. Тағы бiр топ зерттеулер Х. Әбiшевтiң еңбектерiнде талданып бағаланған. Және бiр дерек көзi «Әлем халықтарының мифi» атты энциоклопедияда азда болса бiраз деректер келтiрген. Ал, бұл атылмыш еңбектер мен толық қанды қанағаттана аламыз деу жансақтық болады. Ол жерде жалпы көктүрiктер мифологиясы туралы сөз болғанымен, космогониялық әлемi басқа да мифтiк аңыздар туралы деректер көктүрiктер мифологиясына қатысты талдаулар жоқтың қасы.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс негiзiнен кiрiспеден, 4 тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.

Жалпы мифтi бiз фольклор шеңберiнде қарастырып өтемiз. Ал осы жерде миф және мифология туралы азғана анықтама бере кеткендi жөн көрдiк. Бұл жерде миф және мифологияның не екенiн екеуiнiң ара жiгiн ажыратып алсақ.

Бұл туралы бiз «жаңалық» ашып жатудың керектiгi шамалы. «Миф» пен «Мифология» атаулының анықтамасы кез келген арнайы тақырыптық сөздiктер мен кiтаптардың кiрiспесiнде-ақ тәптiштелiп баяндалады. Бұл жерде бiз соларды қысқаша жалпылама түрде қайталап шығамыз десекте болады.

Мiне, бiз өзiмiзге өзiмiздiң мифiмiздi қайта таныстырғы-мыз келедi. Таныстыруды толықтай жүзеге асырмасақ та, азын-аулақ бет ашу жасауға мүмкiндiгiмiз бар.

Миф - фольклордың ең көне жанры, тiптi, фольклордың төркiнi десе де болады. Ол адамзаттың алғашқы қауым болып өмiр сүрген шағында пайда болған. Онда сол кездегi адамның өзiн қоршаған табиғаттың, аспан мен жердiң, әлемнiң қалай пайда болғаны әр түрлi құбылыстың дүниеге келуi, адамның өмiрi, жаны, өлiмi т. б жаратылыстың түсiнiксiз жайттары туралы ойлар мен түсiнiктерi көрiнiс тапқан. Мiне, мифтiң тарихилығы деген осы. Демек, мифтiк сана мен ойлаудың өзi - тарихи заңды кезең. Ол барлық елдiң тарихында болған жағдай. Олай болса мифтiк сана, мифтiк ойлау дегенiмiздiң өзi - тарих, яғни фольклордың алғашқы дәуiрi. Мифтiк сананың өз даму кезеңдерi бар. Бiрiншi кезеңде табиғат пен рухты, адам мен затты, өлi мен тiрiнi бөлмейдi мұнда теңдiк заңы негiзге алынады. Екiншi кезеңде адам мен табиғаттың теңдiк заңы бұзылып адам өзiн табиғаттан, маңайдағы әлемнен, жан-жануардан бөлек сезiнген. Сөйтiп, осы айырмашылықтың сырын түсiнуге тырысқан. Мифтiң ең көп туатын мезгiлi - мифтiк сананың осы екiншi кезеңi.

Миф - ата-бабаларымыздың ежелгi, бастапқы танымындағы ғалам, оның жеке дүниелерi, сол ғаламның алғашқы пенделерiнiң өмiрi хақындағы түсiнiктерi. Олардың қатарына аспан, жер, су дүниесiмен жер асты, осылардың тұрғындары, яғни тәңiрлер мен тәңiриелер, құбыжықтар мен перiлер, дәулер, жасампаз батырлар мен ел терушiлер, iлкi адамдар, ғажайып мақұлықтар мен заттар т. б жатады. Мифология дегенiмiз солар туралы аңыз әңгiмелердiң жиынтығы және ғалам жөнiндегi фантастикалық түсiнiктер жүйесi, ғалам картинасы. Ең ақырғысы аталмыш аңыздарды олардың түпкi мотивтерi мен идеяларын зерттейтiн саланы да мифология дейдi.

Қазақ елi көшпелi өркениеттiң бел баласы, қара шаңырағының иесi, өшпелi ғаламның соңғы тұяғы.

Осы көшпелi тұрмыс-салтын тастағаны кеше ғана. Жиырмасыншы ғасырдың 20-30 жылдарында ресей империясына бағынышты болған тұста отырықшыланды. Бұл қазақ мәдениетiнiң негiзi-көшпелi мұра, салт, ғұрып, сенiм, рәсiм мен ауыз әдебиетi сияқтылар кешенiнен тұрады деген сөз. Ал қазақ мәдениетi дегенiмiздiң өзi осы көшпелi мәдениеттiң ғасырлық-территориялық соңғы қорытындысы, қазақ үшiн бұлар экзотика бола алмайды, өйткенi ол - өмiр. Көшпелiлердiң мифологиясына да көзқарасымыз осындай болғаны жөн.

«Көктүрiкте мифология бар ма?» деген сауалдың қойлыуы заңды. Қарапайым оқырман ғана «Ол не?» деген сауал қояр, ал рухани мәселелердi зерттеушi маман «Көктүрiкте ертеде болған, бүгiн жоқ» дер едi. Өйткенi көктүрiкте осы салада осы тақырыпта әр түрлi газеттiк сипаттағы мақалалар болмаса арнайы ғылыми зерттеу бағыты толық қанды қолға алынған жоқ. «Мифология» деген сөздi естiгенде оқырман ең алдымен орыс мәдениетi арқылы бала кезден таныс болған грек мифологиясын еске түсiредi, дәл солардiкiндегi көне мұра көктүрiктерде сақталмағандықтан «бiзде жоқ» деп айтуы мүмкiн. Ал шынтуайтында ол бiзде бар, тек бiздiң «мифология» дегенiмiзге басқаша анықтама берiлуi мүмкiн.

Түркi мифологиясы - бүгiнгi түркi қауымын жасауға қатысқан бiрнеше мың жылдық көшпелi ру тайпалардың «орташа» алынған өздерi, дүние-ғалам, өмiр туралы түсiнiктерiнiң, ежелгi танымдарының бiрыңғай жүйесi.

Бұл жөнiнде С. Қоңдыбаев былай деп өз еңбегiнде бiр жүйеге келтiредi: «Қазақта айқын «мөлдiр сипатты» мифология жоқ. Ол ауыз әдебиетi мұраларының жырлар мен дастандардың, әр түрлi шежiре аңыздардың, ертегiлердiң, жұмбақ пен мақал-мәтелдердiң, фразеологизм мен дiни әпсаналардың астарында сондай-ақ қазақ тiлiнiң сөздiк қорының қойнауында жасырынып жатыр. Сондықтан «қазақ мифологиялық зерттеу мектебiн» қалыптастыру үшiн үш кезеңнен өтуге тура келедi.

Бiрiншi кезең - ықтимал мифтiк сипаты бар сөздер мен ұғымдарды, аңыздар мен басқа да фольклорлық материалдарды жинақтап, олардың негiзiнде алғашқы мифологиялық түсiнiктердiң долбарлы бағыттарын, үлгiлерiн тұрақты трафареттерiн анықтау. Оны географиялық «рекогносцировка» «алдын-ала, бажайлап-байыптау» деуге болады.

Екiншi кезең - қазақ мифологиясының ғылыми пән ретiнде тарихи даму, өзгеру, қалыптасу жолдарын, негiзгi зерттеу нысандарын, әдiстемелерiн теориялық ережелерi мен жөн жосықтарын бiр арнаға түсiру.

Үшiншi кезең - бастапқы ғылыми мифология пәнiн рухани саланың мамандарының көмегiмен дамыған мифологиялық зерттеу мектептерiне теңестiру. Қазақ мифологиясын өнер мен мәдениетте кеңiнен пайдалану жолдарын iздеу» - дейдi ғалым.

Мiне, жалпы мифке осындай түсiнiктемелер ғылыми теориялық анықтамалар берiлген. Бiз ендi осы шағын анықтамалардың шеңберiнде қалып қоймай әр зерттеушi ғалымдардың мифке берген анықтамаларының басын қосып сараласақ олардың әрбiреуiн ой елегiнен өткiзбекпiз қазақ мифологиясын тұрақты түрде зерттеп жүрген ғалымдарымыздың бiрi С. Қасқабасовтың да еңбектерiне тоқталғанды жөн көрдiк. Ғалым ол жерде мифтi халық прозасының ертегiден басқа жанрларының қатарына, солардың басына қойған. Бұл жөнiнен бiз ғалымның пiкiрiн толық қуаттаймыз. Ал ендi сол арқа сүйесек.

Халық прозасының ертегiге жатпайтын жанрлары (әсiресе жай әңгiме, хикая және аңыз) өзiнiң табиғаты мен мүддесiне қарай баяндап отырған оқиғаларын барынша шын етiп көрсетуге тырысады, әрбiр фактiнi өмiрде болған деп хабарлайды.

Аңыздағы, әпсанадағы, мифтегi, хикая мен әңгiмедегi баяндалатын оқиғалар айтушы мен тыңдаушыларға, жалпы көпшiлiкке шын болып көрiнуге тиiс өйтпеген күнде ол шығармалардың ел үшiн құны болмайды. Бұл шығармаларда да қиял белгiлi дәрежеде орын алады. Бiрақ мұндағы қиял мен ертегiдегi қиял бiр емес. Ертегiде қиял болуға мiндеттi деп табылады және ол көркемдеу құралы боп есептеледi. Ал, ертегiге жатпайтын прозалық жанрларда, яғни аңыздың прозада, қиял саналы түрде пайдаланылмайды. Оның себебi - мұнда қиял көркемдiк қызмет атқармайды, ол өмiрдiң түсiнiксiз бiр құбылысын немесе фактiсiн түсiндiру мақсатынан пайда болады. Соның арқасында қиялдан туған нәрсе рас болған деп қабылданады және шындықтың өзi деп қабылданады.

Миф тек алғашқы қауымның ғана жемiсi, ол кейiнгi замандарда тумайды керiсiнше мифтiк қасиетiн жоғалтқан соң ертегiге айналып кетедi. Мифтiң тағы бiр ерекшелiгi - өмiрдегi нақтылы бiр оқиғадан алшақтығы. Бұл жағынан келгенде мифте бiршама абстрактiлiк бар деуге болады, бiрақ ол абстрактiлiк алғашқы кезде қиял деп түсiнiлмеген.

Осы күнге дейiн бiз қазақ фольклорында миф жанры бар деп айтпаппыз. Көбiне мифологиялық түсiнiктер, мотивтер кейiпкерлер бар деп жалпылама түрде айтып сырғып өтедi екенбiз. Оның басты себебi, бiздiң ойымызша, миф жанрын европалықтарша түсiнгендiктен. Әдетте миф десе ойымызға ежелгi Греция мен Римнiң тамаша әңгiмелерi түседi. Мiне, сол өлшеммен келемiзде, қазақ фольклорында миф жоқ деймiз, бар ма екен деп iздемеймiз.

Соңғы ширек ғасыр iшiнде әлем фольклортануында мифке деген көзқарас ынта күрт өзгердi. Азия, Африка, Америка, Австралия елдерiнiң отаршылдықтан құтылып, өз экономикасын, мәдениетiн, тарихын, әдебиетiн зерттеп дамытуы арқасында мифке деген ықылас ерекше өстi. Осының нәтижесi ретiнде миф жанрына арналған қомақты да мазмұнды зерттеулер әр тiлде жарық көрдi.

Ғылымда мифке берiлген анықтама өте көп. Анықтамалардың көпшiлiгi антика дәуiрiндегi дамыған мифологияға арналған және мифтiң атқаратын қызметiне оның дiнмен, өнермен, философиямен, әртүрлi ырымдармен, ертегiмен және әпсана-хикаятпен арақатынасына байланысына негiзделген.

Егер барлық анықтаманы жинақтап айтсақ үлкен екi топқа бөлiнедi бiрiншiсi - миф дегенiмiз дүние туралы фантастикалық түсiнiк әлемде билiк жүргiзетiн құдайлар мен рухтардың ғажайып образдарының жүйесi, екiншiсi - миф дегенiмiз құдайлар мен қаһармандар жайындағы ауызекi әңгiме.

Бiрақ Австралия, Океания, Африка, Чукотка елдерiнiң мифтерiн зерттеушiлердiң айтуына қарағанда, миф тек қана таза әңгiме түрiнде кездесе бермейдi. Демек, мифология дегенiмiз мифтiк әңгiмелердiң жиынтығы ғана емес. Кейбiр мифологиялық түсiнiктер әңгiмеде емес, ырымда ғана бой көрсетедi. Тiптi көп жерлерде миф пен басқа фольклорлық прозаны ашып айырмайды, себебi миф тарихи негiзi бар аңыз, хикаят, тiптi ертегi сипаттада баяндалады.

Мiне, осының бәрi миф жанрының фольклортануда әлi де айтарлықтай зерттелмегенiн дәлелдесе керек.

Бiздiң қазақ фольклоры тұрғысынан қарағандағы миф деп отырғанымыз - әлемдiк мифологияның ауқымынан шықпайтын, тiптi типологиялық сипатымен оған сәйкес келетiн дүниенiң, жаратылыстың әр түрлi құбылыстарымен обьектiлерiнiң пайда болуын, аспан мен жердiң жаратылуын, адамзаттың алғашқы қалай пайда болғанын және аңдар мен құстардың шығу тегi мен мiнез құлқын, ерекшелiктерiн түсiндiрiп баяндайтын прозалық шығармалар. Типологиялық сипатына орай түркi мифi ежелгi классикалық мифтер түрiне жақын. Мифтiң поэтикасын зерттеген ғалым Е. Е. Мелитинский ежелгi классикалық мифтердiң мынадай белгiлерiн көрсетедi: «қандайда болмасын заттың мәнiн оның пайда болуымен байланыстыру; яғни заттың жаратылысын түсiндiру деген сөз - оның қалай пайда болғанын әңгiмелеу; айналаны қоршаған дүниенi сипаттау деген сөз - сол дүниенiң пайда болу тарихын баяндау».

Ежелгi классикалық мифтiң белгiлерi мұнымен шектелмейдi. Архаикалық мифтi сипаттайтын тағы да бiраз нәрселер бар. Олар мыналар: мифтiк уақыт пен мифтiк сана; мифтiк ұғым мен мифологиялық ойлау; осылардан барып мифтiк дәуiрде аспан мен жер бiр, адам мен табиғат - бiр деп түсiну. Сол себептi ежелгi классикалық мифтiң мазмұны - әлемнiң жаратылуы, алғашқы адамның дүниеге келуi мен оның жасампаздығы болып келедi.

Архаикалық мифтiң кейiнгi, адамзат қоғамы мен санасының iлгерiлеген кезiндегi мазмұны адамды қоршаған дүниенi пайда болуы мен ерекшелiгiн, аңдар мен жануарлардың мiнез құлқын түсiндiру болып келедi. Бұл мифтiк сананың кейiнгi, дамыған сатысы. Мұнда алғашқы қауым адамы өзiн табиғаттан бөлiп алып, оған қарсы қоя бастайды. Табиғаттан маңайды қоршаған дүниеден, аңнан, құстан өзiнiң ерекше екенiн түсiнген адам ендi соның себебiн iздеген. Сөйтiп, ол өзi туралы, аңдар мен құстар туралы миф туғызған. Бұл кездегi миф бұрынғы iзбен, яғни ескi наным түсiнiктi пайдалана жасаған. Бiрақ бұл уақыттағы миф түсiндiрмелi сипатта болған.

Архаикалық мифтiң жанр ретiндегi тағы бiр сипаты - атқаратын қызметiнiң танымдық және көркемдiгi мен қиялының қарапайым болуы. Ежелгi көне мифтi алғашқы қауым адамы қиял деп есептемеген, оған оның оқиғасы мазмұнына кәмiл сенген. Мифте қиял бар деген түсiнiк бiздерде ғана, ал мифтiк дәуiрдегi мифтiк санадағы адам оны таза шындық деп қабылдаған. Мифтiң бұл қасиетi туралы М. И. Стеблен-Каменский былай деп жазады: «миф дегенiмiз - өзiнiң пайда болып, өмiр сүрген ортасында, қаншалықты шындыққа ұқсамаса да, ақиқат деп қолданған әңгiме…

Бiрақта мифтi зерттейтiн адам, әрине оған сенбейдi. Сол себептi ол мифтi қиял емес деп айта алмайды. Алайда, мұнысымен ол миф мазмұнын шындық деп қабылдайтын сананың орнына өз санасын, яғни мифтi тек қиял деп түсiнетiн сананы қойып отыр».

Расында да, қазiргi зерттеушi - бiздiң түсiнiгiмiзде миф - қиялдан туған әңгiме. Ал, бiздiң бұрынғы бабаларымыз, тiптi революцияға дейiнгi, ол аз болса одан бертiнгi кезде өмiр сүрген қариялар қазақ арасында айтылған аңыздар мен мифтерге иланған, ондағы оқиғаларды баяғыда болған деп ойлаған. С. Сейфуллиннiң айтуынша «адам ол заманда түрлi хайуандар туралы, жаратылыстың түрлi заттары құбылыстары туралы әңгiме қылғанда, өздерiнiң түсiнулерiне шындап нанып әңгiме қылатын. Және оларды неше түрлi «керемет» «сиқыр» iстеуге, неше түрлi құбылуға қолдарынан келедi деп те сенген. Солардың бiрiн әңгiме қылған өзiнiң қиялын шын тәрiздi қылып айтатын».

Сонымен, бұрынғылар шын деген әңгiмелер соңғыларға ертек болып қала берген.

Демек, бұрын қазақтар өздерi айтатын мифтер мен аңыздарға сенген. Қазақтың мифтерi өзiнiң барлық компонентi жағынан жоғарыда белгiлерiн сипаттаған көне классикалық мифпен жақын. Онда сол архаикалық таза күйiнде болмаса да көне заманғы мифке тән мифтiк сана, уақыт, мифологиялық ұғымдардың iздерi айқын көрiнедi. Қазақ мифiнен мифтiк сананың дамуындағы екi сатыны да, адам мен табиғатты қарсы қоюдың да, аңмен құстардың мiнез құлқын түсiндiрiп әңгiмелеудiң де көрiнiстерiн табуға болады. Ендi осы ойымызды дәлелдесек.

Дүниенiң осы күнгi көрiнiсi - жер бетi, аспан шырақтары, аңдар мен құстардың, өсiмдiктердiң түрлерi, адамдардың өмiр салты, әлеуметтiк топтар, дiни қағидалар, яғни өмiрдегi барлық нәрсенiң қазiргi күй-жайы - миф бойынша атам заманда болған оқиғалар мен тiршiлiк еткен мифтiк адамдардың iс-әрекетiнiң нәтижесi.

Мифтегi оқиғалардың болатын шағы - мифтiк дәуiр. Ол қасиеттi уақыт деп есептелген, себебi барлық заттың пайда болуы, осы күнгi түр-түсi, ерекшелiгi сол заманда орныққан деп түсiнiлген. Мифтiк сана бойынша заттың мәнiн ашу үшiн оның шығу тарихын бiлу керек, яғни заттың мәнi мен тегi теңестiрiле байланыстырылған. Қай заттың болмасын шығу тегiн бiлмейiнше, оны пайдалануға болмайды. Мiне, мифтiң көбiнесе этиологиялық болатыны осыдан.

Алғашқы қауым адамының ойлау қабiлетi абстрактi түсiнiктердi қабылдамаған, сол себептi ол дәуiрде субьектi мен обьектiнi, зат пен оның атауын, көп пен азды, кеңiстiк пен уақытты дәл айыра алмаған. Соған қарамастан алғашқы қауымдық логика айтарлықтай абстрактiлiкке бара алған, әйтпесе мифологиялық түсiнiк пайда болмас едi. «Таза-мифологиялық ойлау» дегенiмiздiң өзi - белгiлi бiр дәрежедегi абстракция, - деп жазады Е. М. Мелетинский. Мұның таңдан-арлық ештеңесi жоқ. Себебi көне қоғамдардағы өндiрiстiк практика мен техникалық тәжiрибеден туындайтын әртүрлi импульстер болды. Сөйте тұра мифологиялық ойлаудың химиядағыдай таза күйiнде анықталмайтындығының өзi оның адамзат мәдениетi тарихының, тiптi сананың өзiнiң ең көне «синкреттi» фазасымен төркiндес екенiн көрсетедi.

Мифтiк санаға рух пен табиғаттың бiрлiгi тән. Осыдан барып оның негiзi болып теңдiк заңы саналады. Өзiнiң даму жолында мифтiк сана екi түрлi сатыдан өтедi деуге болады: Бiрiншi кезеңде рух пен табиғат толық тең, яғни бiр болып көрiнедi. Екiншi кезеңде адамның табиғат қойнауынан алшақтауына байланысты жаңағы айтқан теңдiк заңы бұзыла бастайды.

Табиғаттағы дүниенiң бәрi бiрдей деген алғашқы мифтiк сана әлемдегi жанды және жансыз өлi мен тiрi нәрсенi анық жiктемеуден туған. Бұл түсiнiк мифтiк санаға тән анимизмдi, яғни дүниедегi нәрсенiң бәрiнiң жаны бар деген сенiмдi туғызған. Сол себептi революциядан бұрын қазақтар «жаратылыстың барлық» түрлерiн, барлық хайуанаттардан адамша ақылды, адамша тiршiлiк қылады деп бiлген.

Мифтiк сананың алғашқы кезеңiнде адам өзi мен жануардың арасына жiк қоймаған. Сол себептi, мысалы, австралиялықтар мен океаниялықтардың көне мифiнде адам мен жануар дараланбайды. «Бұл оқиға аңдар адам кезiнде болған едi» - деп басталу ол мифтерде заңдылық.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.