Оңтүстiк Қазақстан облысының ауыл шаруашылық жағдайы мен дамуы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

КlРlСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4

(. Ауыл шаруашылығының экономикадағы орны мен дамуы
1. Ауыл шаруашылығының қазiргi нарық экономикадағы орны
және мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығының дамуы..13

((. Оңтүстiк Қазақстан облысының ауыл шаруашылық жағдайы мен дамуы
1. Оңтүстiк Қазақстан облысының әуметтiк – экономикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 31
2.2. Оңтүстiк Қазақстан облысының экономикасында ауыл
шаруашылық саласының орыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
1. Ауыл шаруашылық кәсiпорындарының жаңа
формаларының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
2. Мал шаруашылығы: нәтижелерi және мәселелерi ... ... ... ... 47
3. Егiн шаруашылығы: нәтижелерi мен мәселелерi ... ... ... ... ... 57

(((. ОҚО-да нарық жағдайында ауыл шаруашылық өнiмдерiн
өңдеудi қалыптастыру және дамыту
1. Өнiмдердi өңдеудiң қазiргi нарықтағы қалыптасуы ... ... ... ... 64
2. Өнiмдiрдi өңдеудiң перспективадағы дамуының жолдары... 70

ҚОРЫТЫНДЫ ЖӘНЕ ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 75
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
КlРlСПЕ

Қазiргi уақытта жер шарында ауыл шарушылығы өнiмдерiн өндiру үшiн
бар- жоғы бiр миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады. Ал, ауыл
шаруашылығы қажеттiлiгiне жарамды жердiң жалпы әлемдiк қоры 10,5
миллиардқа жуық гектар қҮрайды. Өз кезiнде К.А. Тимирязев айтып
кеткендей, (егер планета бойынша адамдардың саны мҮхит кеңiстiгiне ағаш
салып өмiр сүретiндей жағдайға жетсе де, бiздiң жерiмiз соның барлық
адамдарын қоректендiруге қауқары жетедi(.
БҮл үшiн тиiстi әлеуметтiк –экономикалық және саяси жағдай керек.
Елдiң экономикалық және техникалық артта қалуын жою, аграрлық
экономиканы реформалау және басқа жаңғыруларды жүргiзу, мәселенi шешуде
ерекше рөл атқарады.
Әр елдiң экономикалық даму дәрежесi сол елдiң нарықында өнiмдердiң
сатылуының нарығында мол болуымен емес, қайдан, оның қандай технологияның
көмегiмен, қалай өндiрiлетiндiгiмен анықталады. Әрине қазiргi халықаралық
интеграцияның даму талаптарына сәйкес, елге керек нәрсенiң бәрi өз
елiмiзден өндiрiлсiн деу орынсыз болар едi. Себебi, бiрiншiден, барлық
өнiм түрiн өз елiмiзде өндiруге толықтай мүмкiндiк (қаржы технология,
өндiрiстiк қуат) жоқ. Екiншiден, өнiмнiң барлық түрiн бiр елде өндiру,
шығару экономикалық жағынан тиiмсiз. Халықаралық интеграция дамып отырған
жағдайда өнiмнiң кейбiр түрлерiн өз елiмiзден шығарғаннан, гөрi шет
елдерден сатып алған пайдалы. Бiрақ ол жан-жақты зерттелiп, өнiмнiң қай
түрлерiн сырттан сатып алу, қай түрлерiн өзiмiздiң елде өндiру экономикалық
жағынан негiзделген болуы қажет. Ол экономиканың тҮрақтануына себiн
тигiзедi. Көптеген елдердiң тәжiрибесi көрсетiп отырғандай, өз елiнде
отандық агроөнеркәсiп кешенiн дамыту, шикiзат сатумен салыстырғанда
тиiмдi, мемлекет қазынасына үзбей табыс түсiрiп тҮруына тiкелей әсер етедi.
Ал, шикiзатты шет елдерге сату экономиканың тҮрақтануына нақты әсер ете
алмайды. Ол мына себептерге байланысты:
1) бiздiң шикiзатымызға шет елдердiң сҮраныс дәрежесiнiң өзгерiп
отыруы;
2) шикiзат бағасының қҮбылмалылығы;
3) шикiзат сатуда шетелдiк бәсекелестерге төтеп бере алмауы.
Ет, сүт өнiмдерi, негiзiнен, сырттан сатып алынады. Олардың үлесiне
Республика бойынша пайдаланылған тауардың 70 пайыздан астамы келедi. Ауыл
шаруашылық өнiмдерiнiң жалпы тҮтынылған үлесiне 20 пайызға жуығы сырттан
тасмалданады. егер ±ылыми зерттеу нәтижелерi бойынша егер, елде
пайдаланылатын тамақ өнiмiнiң 15 пайызынан астамы сырттан тасмалданса, онда
Үлттық қауiпсiздiкке зиянды деп саналады. МҮндай қауiпсiздiк болмас үшiн
аграрлық саясатқа көптеген елдерде үлкен көңiл бөлiнедi. Мысалы,
Германияда аграрлық саясат Мемлекеттiк саясаттың қҮрамдас бiр бөлiгi болып
саналады. БҮл елде халықты азық-түлiкпен жабдықтау стратегиялық саясатқа
жатады, олар ол саясатты өз мүмкiндiктерiне сәйкестендiрген.
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық саласының өркендеуiне
көптеген мүмкiндiктер бар. Ол үшiн агроөнеркәсiп кешенiн дамытуда, халықты
азық-түлiкпен қамтамасыз етудi нарық жағдайында экономикалық реформалаудың
жаңа формасын дамытуымыз қажет. Экономикасы дамыған елдерде ең алдымен
отандық мүмкiндiгi бар шаруашылықтарды дамуға әрекет жасайды. Бiрақ,
экономиканың барлық саласын бiрден жанданыру мүмкiн емес. Әр ел алдымен
қарқынды дамытуға мүмкiндiгi бар өндiрiстi қолдайды. Мысалы: Жапония
қазiргi экономикалық өрлеудi өз елiнде ойыншықтар шығарудан бастаған. БҮл
өндiрiстен жиналған қаржылар басқа салаларды дамытуға жҮмсалды.
Қазақстан үшiн тиiмдi шаруашылық және өндiрiс салалары: агроөнеркәсiп
кешендерi мен жеңiл және тамақ өнеркәсiбi. БҮл салалар дамытылса шет елден
киiм-кешек, тамақ өнiмдерiн сатып алуда кететiн қаржы үнемделер едi, оны
басқа салаларға жҮмсауға мүмкiндiк туылар едi. Ал келешекте шетке шығатын
мҮнайдың бағасы өсiп, шетелде сату үшiн оны тасымалдауға мүмкiндiк туылса,
онда Қазақстанның экономикалық тҮрақтануына қосымша әсер етер едi. Бiрақ,
қазiргi кезде оның ақиқатқа айналуы көбiнесе шетелдiк инвесторларға
байланысты болып отыр. БҮл мәселенiң шешiлуi солардың қолында, керiсiнше
елiмiзде агроөнеркәсiп кешендерi мен жеңiл және тамақ өнеркәсiбiн дамыту-
өз мүмкiндiктерiмiзге байланысты.

(. Ауыл шаруашылығының экономикадағы орны мен дамуы
1. Ауыл шаруашылығының қазiргi нарық экономикадағы орны
және мәселелерi

Нарық экономикасы- бҮл экономикалық проблемаларды тиiмдi шешудi
қамтамасыз ететiн, тауарларды өндiру және оларды ақшаның көмегiмен
айырбастау процесiнде туындайтын экономикалық қарым-қатынастардың
жиынтығы, шаруашылықты Үйымдастыру формасы. Нарық- нәтиже мен еңбек
шығындары арасындағы байланыстарды объективтi көрсететiн, яғни, ауыл
шаруашылығының ағымдағы мөлшерiне сай тҮтынуды сипаттайтын, ауыл
шаруашылық өнiмдерiн айырбастау актiсiнң жиынтығы. Тек нарық көмегiмен
ғана ауыл шаруашылығы жалпы экономикалық жүйеге келдi. Осылайша нарық өз
шешiмiн тауып, қоғамдық тҮтынуды қамтамасыз етуде қажеттi мөлшердегi ауыл
шаруашылығы қҮрал жабдықтары мен жҮмысшы күшi ауыл шаруашылығында өзара
пропорционалда бөлiп қамтамасыз етедi.
Нарықты алғашқыда әртүрлi тауарларды сатуға байланысты жҮртқа жария
орын ретiнде түсiндi. Қоғам дамыған сайын, оның экономикалық қҮрылымы
күрделенген сайын нарық Үғымы да өзгерiп отырады. Қазiргi дамыған қоғамда
нарық -мiндеттi түрде сатушылар мен сатып алушыларды кездестiретiн орын
емес, онда сатушылар мен сатып алушылардың техникалық жетiстiктердiң
дамуына байланысты қарым-қатынас процестерi де дамыған. Олар бiр-бiрiмен
тiкелей байланыспай-ақ қызмет жасай алады. Мысалы, ауыл шаруашығы саласында
келiсiм -шарттардың нақтылай қолма қол немесе қолма қол емес келiсiм-
шарттар негiзiнде жүйелi түрде ел дамыған сайын өркендеуде. Нарық қҮрылымы
қоғамдық еңбек бөлiнiсi негiзiнде оқшауланған өндiрушiлердiң арасындағы
үстемдiк етушi, анықтаушы байланыс ретiнде көрiнедi. Нарық экономикасы -
ауыл шаруашылық қызметiн Үйымдастыру тәсiлi. БҮл қызметтi атқару барысында
тәуелсiз, тең жақтар тауарды өндiредi, сатып алып, сатады және қызмет
көрсетедi.
Нарықтық қатынастарға өту нақты алғанда экономиканың әлдеқайда жаңа
сапалық күйiне көшудi бiлдiредi. МҮның өзi тҮтастай бiрқатар объективтi
факторлардан көрiнедi. Нарықтық экономиканың тиiмдi жҮмыс iстеуiнiң
негiзгi шарты нарықтық iс барысында субъектiлердiң толық өзiн –өзi
басқару мен олардың экономикалық жауапкершiлiгiне негiзделетiн
тәуелсiздiгi болып табылады.
Жергiлiктi нарықты ауылшаруашылық өнiмдерiмен қамтамасыз етудегi
мәселелердi тек нарықтық қатынастарда ғана шешуге болатынын осы күнгi
тәжiрибе көрсетiп отыр. Материалдық ресурстардың тапшылығы, ауыл
шаруашылық өнiмдерiн өндiрудегi кезектi қиыншыдықтар мен мал, егiн
шаруашылығындағы, механизациядағы, агрохимиялық жабдықтаудағы,
ғылыми-техникалық өркениеттiң арта қалуындағы өзектi себеп – әмiршiл-
әкiмшiл жүйенiң ажырамас жоспары болғандықтан нарықтық қатынастарға күрт
қадам жасалынды.
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң нарығында бiрқатар ерекшелiктер бар. Оның
бастысы: ауыл шаруашылығында – нарықтық қҮрылым мен қарым- қатынас жүйесi
әлi де сақталған, ерiктi бәсекелестiк нарығына барлығынан жақын тҮрған,
Үлттық масштабтағы жалғыз және соңғы сала. Оның негiзгi себептерi мынада:
бiрiншiден, ауыл шаруашылығы нарығында тәуелсiз өндiрушiлердiң саны
өте көп.
екiншiден, ерiктi бәсекелес нарығы болып саналатын ауыл шаруашылығы
нарығының белгiсi ретiнде әрбiр жекелеген өндiрушiнiң бағаға әсер ете
алмауын айтуға болады. Өйткенi, ешқандай фермер жекелей алғанда нарықтық
бағаға әсер ете алатындай өнiмнiң көлемiн ешқашан да өндiре алмайды.
Ерiктi бәсекелестiк нарықтың үшiншi мыңызды белгiсi – өнiмнiң
бiртектiлiгi және қалыптандырылуы. Өндiрушi тек қана өз тауарын жарнамалап,
тек өз өнiмiнiң сапасын бөлiп көрсете алмайды. Lс жүзiнде бiр фермердiң
астығы сорты мен сапасы жағынан басқа фермердiң астығынан ерекшеленуi
мүмкiн, бiрақ бҮл астық бiр сорттағы және сападағы қалықпа түсiрiлген
астық болса, онда одан ешқандай айырмашылықты табу мүмкiн емес.
Ерiктi бәсекелестiк нарығының төртiншi ерекшелiгi- бәсекелестiкке
бейiмсiздеу жаңа фирмалардың нарыққа келуi үшiн қолбайлау болатын
барьердiң жоқтығы.
Нарыққа кiру барьерi әр түрлi болуы мүмкiн. Олигополиялық және
монополиялық қҮрылымдағы салаларда оларға ең алдымен масштабтың жағымды
тиiмдiлiгi жатады, басқаша айтқанда жоғары қуаттылықтағы өндiрiсте
шығындарды азайту және өнiмнiң бәсекелестiкке бейiмдiлiгiн арттыру.
Ауыл шаруашылығы мемлекеттiк реттеудi керек ететiн сала болып
табылады. Мемлекет белсендi қаржылық және несиелiк саясат жүргiзiп, салық
жүйесiн анықтайды және пайыздық үстемеге ықпал етедi. БҮдан басқа, қазiргi
жағдайда ауыл шаруашылығындағы мемлекеттiк реттеудiң маңызды жағы ауыл
шаруашылығы өнiмдерiнiң Үсыныс денгейiне, ал сол арқылы нарықтық бағаға
әсер етуi болып табылады.
1991-1995 жылдар кезеңiнде экономикалық реформаларды жүзеге асыру
бағдарламасын орындау Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығында саяси
және әлеуметтiк- экономикалық өзгерiстерге алып келдi. Мемлекеттiк меншiк
пен оның мемлекеттiк емес жеке, кооперативтiк, Үжымдық, Үжымдық-үлестiк,
акционерлiк қҮқықтық формаларға көшу қажеттiлiгi туындады. Соның
нәтижесiнде кеңшарлық-Үжымшарлық жүйесiнiң орнына көпукладты экономика
келдi. 1996 жылдың басында республикада 1850 кеңшар жекешелендiрiлiп,
мемлекеттен алынды. БҮл –1992 жылдың 1 қаңтарына дейiн болған
шаруашылықтардың 95 пайызы. Қазiргi уақытта Қазақстанның агроөнеркәсiптiк
кешенiнде:
- 1270 –ке жуық Үжымдық кәсiпорындар;
- 375 акционерлiк қоғам және кәсiпорындар;
- 1065 шағын кәсiпорындар;
- 255 ауылшаруышылығы өндiрiстiк кооперативтерi;
- 78000- жуық шаруақожалықтары қҮрылып жҮмыс iстеудi.
Мемлекеттiк емес кәсiпорындардың пайдалануында ауыл шаруашылғы жерiнiң
78 пайызы бар.
1995 жылы Қазақстан агроөнеркәсiп кешенiнiң мемлекеттiк емес секторында
республиканың өнiм өндiруiнiң жалпы көлемдегi астықтың 75 пайызы, еттiң 89
пайызы, сүттiң 95 пайызы, жҮмыртқаның 94 пайызы, жүннiң 92 пайызы және
кртоппен көкөнiстiң 80 пайызы өндiрiлдi.
Ауыл шаруашылығында маркетингтiк қызметтер және басқа нарықтық
инфрақҮрылымдар элементтерi қалыптасып жҮмыс iстеуде. Баға, несие және
салық саясаты, өнiм өткiзу жүйесi түбiрiмен қайта өзгердi, мемлекет өнiм
сатып алуының орнына еркiн, келiсiмдi баға келiп, қаржылық рынок қалыптасты
және белсендi жҮмыс iстей бастады, салық жүйесi жаңадан қҮрылды. Тауар
өндiрушiлер заңды тәртiппен өнiм өткiзу арналарын таңдауда кеңейтiлген
қҮқытар алды.
Осы және басқа өзгерiстер республиканың ауыл шаруашлығында нарықтық
үлгiдегi экономикалық қатынастар жүйесiн қҮрудың берiк негiзiн қалады.

Экономикалық реформаларды iс жүзiне асыру процесiне меншiк пен
шаруашылық жүргiзудiң әдiстерiнде едәуiр өзгерiстер болуда. Ең алдымен
мемлекеттiк меншiкке негiзделген шаруашылық жүргiзудiң бҮрынғы жүйесiне
қарағанда көпукладты экономика меншiктiң әрбiр формасына кәсiпорндардың
тиiстi үлгiсi Үсынылды. Олар өзара қҮқықтық ережесi, Үйымдық қҮрылымы,
өндiрiс, қызметтiк мiндеттерi, мамандану масштабы және басқа белгiлерi
бойынша ерекшеленедi. Әмiршiл-әкiмшiл экономикамен нарықтық экономиканың
арасындағы принциптiк айырмашылық бәрiнен бҮрын қызметтiк, мақсаттың,
мiнедеттердiң, Үйымдық қҮрылымның, тактика мен стратегияның, экономикалық
қатынастардың мәнiнен және осы жүйелерге қатысты кәсiпорындардың
ерекшелiктерiнен де бiлiнедi. Нарықтық үлгiдегi кәсiпорындар өздерiнiң
қызметтерiнде сатып алушылардың нақты және мүмкiн қажеттiгiне бағдар Үстап,
олар мiндеттi түрде сатып алынатын өнiмдi шығарады. Жоспарлау сыртқы
факторларды, рыноктың коньюнктурасын нақты, және мүмкiн тҮтынушылардың
талғамы мен сҮранымдарын есепке ала отырып жасалынады. Сондықтан да мҮнда
өндiрiстiк процестер барынша ыңғайлы, тауарардың ассортиментi едәуiр кең
болады. Әкiмшiл-әмiршiл экономика жағдайында кәсiпорын өзiнiң қызметiнде
негiзiнен қатаң регламентацияны-iшкi өндiрiстiк мүмкiндiктердi және
бөлiнетiн қорлар мен қаржыны есепке ала отырып, өндiрiс қажеттiлiгiн
басшылыққа алып өздерi шығара алатын өнiм түрлерiн ғана Үсына алады.
Сондықтан да мҮндағы өндiрiстiк процестер өте қатаң, қайта қҮруға өте қиын
келедi. Тауарлардың ассортиментi өте аз өндiрiстiк қызметтiң бағыттары
шамадан тыс мамандандырылған.
Жоспарлы экономикадан жаңа көпукладты экономикаға өту кезеңiне халық
дайын емес едi. Әсiресе бҮл ауыл шаруашылық субъектiлерiнен көрнiс танытты.
Ауыл шаруашылық субъектiлерiнiң дамуының тежеушi негiзгi факторлары
мыналар: төмен материалдық –техникалық жарақтану, қажет өндiрiстiк және
әлеуметтiк инфрақҮрылымның болмауы, қаржыландыру және жеңiлдiк несиелендiру
проблемалары, жоғарғы баға, материалдық -техникалық жабдықтаудың
қиыншылықтары. Ауыл шаруашылық субъектiлерiнiң көптеген басшыларының
арнаулы ауыл шаруашылық бiлiмi жоқ және бiлiктi көмекке зәру (заңдық -54(,
мал дәрiгерлiк қызмет-32(, агрономдық, 19 (). Нәтижеде олардың көпшiлiгi
делдалдық қызметтi қажет етедi: техника алуда-58( (ал Солтүстiк Қазақстан
облысы бойынша тiптi-85(), минералдық тыңайтқыштарды алуда және өнiмдi
өткiзуде –35(. МҮның бәрi ауыл шаруашылық субъектiлерiнiң қызметiнiң
нәтижесiне керi ықпал тигiзедi. Егiн шаруашылығының жалпы мәдениетi төмен:
ауыспалы егiс сақталмайды, минералдық тыңайтқыштар мен химиялық қорғау
қҮралдары iс –жүзiнде қолданылмайды , сортты жаңарту жүргiзiлмейдi және
тағы басқалардың себептерiнен дәндi дақылдар өндiрiсi қоғамдық секторға
қарағанда ауыл шаруашылық субъектiлерiнде төмен.
Бiрқатар ауыл шаруашылық субъектiлерiнiң экономикалық жағдайы,
олардан сатып алынған астық үшiн, мемлекет дер кезiнде есеп
айырыспағандықтан шиеленiсе түстi.
ИнфрақҮрылым объектiлерiнiң жағдайы нашар болды.
Жоғарыда көрсетiлген таза экономикалық емес, сонымен бiрге
әлеуметтiк мәндегi барлық факторлар айналып келгенде шаруа қожалықтары
қызметiне де керi әсерiн тигiздi.
Осыған байланысты ауыл шаруашылығы субъектiлерiнiң тиiмдiлiгiн үш
түрiн бөлiп айтуға болады: экономикалық, әлеуметтiк, экологиялық.
Экономикалық тиiмдiлiктiң басты өлшеушiсi- белгiлi бiр ауыл
шаруашылық өнiмдерiн өндiрудiң табыстылығы.
Ауыл шаруашылық субъектiлерiнiң әлеуметтiк тиiмдiлiгi- ауыл
шаруашылық еңбеккерлерiнiң демографиялық және әлеуметтiк жағдайларымен
анықталады.
Ауыл шаруашылық субъектiлерiнiң экологиялық тиiмдiлiгi- олардың
ауылшаруашылығы жерлерiнiң, су және жел эрозиясына қоршаған орта мен елдi
мекендердiң жағдайына әсер етуiмен анықталады.

2. Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығының дамуы
Ауыл шаруашылығы -Қазақстанның агроөнеркәсiптiк кешенiнiң басты
саласы. Ол егiншiлiк пен мал шаруашылығы салаларынан тҮрады.
Егiншiлiк Қазақстанның аграрлық секторындағы iрi сала. Ауыл
шаруашылығына пайдаланылатын жерлердiң республикадағы көлемi 222 млн.
гектардан асады. Ауыл шаруашылығы жерлерi: жыртылатыны (31,9 млн.га),
шабындық (5,1 млн.га) және жайылым (182,3 млн.га) қҮрайды.
Егiс алаңдары қҮрылымы Қазақстанда өсiмдiк өсiрудiң негiзгi
салалары- дәндi дақылдар өндiру мен жемiс өндiрiсiнен тҮрдаы.
Республикамыздың агроөнеркәсiп кешенi үш сферадан қҮралған:
1. Қор шығаратын. Машина жасау, микробиологиялық және химиялық
өнеркәсiппен айналысады. Агроөнеркәсiп үшiн машина жасаумен
Павлодар трактор зауыты, Ақмола эрозияға қарсы техника шығару
өндiрiстiк бiрлестiгi және (Манкентживмаш(, (Актюбсельмаш( пен
Мамлют машиина жасау зауыттары мал шаруашылығы үшiн машина
өндiредi. Химиялық өнеркәсiп саласында Жамбыл және Ақтөбе
облысындағы кәсiпорындар минералдық тыңайтқыштар өндiредi.
2. Ауыл шаруашылығы. Республика агроөнеркәсiп кешенiнiң екiншi
сферасы. Экономикалық реформалардың басында 2200 кеңшар, 406
Үжымшар жҮмыс iстедi.
3. Дайындау сақтау және тағы басқа қызмет көрсетулер. Қазақстан
агроөнеркәсiп кешенiнiң үшiншi сферасы- тамақ, ет-сүт және Үн-
жарма өнеркәсiбi кәсiпорындарынан, дайындау, сақтау, сондай-ақ
ауылшаруашылығын өндiрiстiк –техникалық, транспорттық,
агрохимиялық, мал дәрiгерлiк-санитарлық және суландыру жөнiнен
қызмет ететiн кәсiпорындар мен Үйымдардың жүйесiнен және
агроөнеркәсiп кешенiнiң басқа да салаларынан тҮрады.
Мал шаруашылығының маңызды салалары – қой, iрi қара мал, шошқа, қҮс,
жылқы және түйе шаруашылығы. Табиғи мал азықтық жерлер ауыл шаруашылығына
жарамды жерлердiң 80 (-iн қҮрайды. Көктемгi- күз жайылымдары 65 млн.
гектар жердi алады. Оңтүстiк, Оңтүстiк - шығыс, батыс қҮмды бедемдерiнде
орналасқан. Жазғы жайылымдар 44 млн. гектардай, Орталық, Солтүстiк, Батыс-
Қазақстанның далаларында, lле, Жоңғар Алатауларының альпiлiк
шалғындарында дамыған. Қысқы жайылымдар 32 млн. гектар, сусыз, қарсыз шөл
аймақтарда дамыған.
Қой әртүрлi табиғи ортаға бейiмделген және Қазақстанда бiрнеше
түрлi тҮқымдары өсiрiледi. Биязы және жартылай биязы жүндi қойлар
жем- көпке талғампаз келедi. Қылшық жүндi қойлардан ет-май бағытындағы
едiлбай тҮқымы кең тараған. Қазақстан ғалымдары биiк таулы альпiлiк
және субальпiлiк шалғынды пайдалану үшiн арқар-меринос тҮқымын
бағады.
Қой мен еттi мал өсiру үлесiне Қазақстандағы ет өндiрiсiнiң 65(-i
тиесiлi.
Республиканың аграрлық секторында көп жақты экономиканы
қалыптастыруға бағытталған, меншiктiң және шаруашылық жүргiзудiң бiрнеше
түрiне негiзделген тамыры терең әлеуметтiк –экономикалық өзгерiстер жүзеге
асып жатыр. Сонымен қатар, ғылыми негiзделген аграрлық саясаттың болмауы,
ауылдағы халықтың нарықтық қатынастарға тезiрек бейiмделе алмауы және
басқа факторлар ауылшаруашылық эканомикасының дамуына терiс әсерiн
тигiзедi. Егiстiк жер көлемi қысқаруда, ауылшаруашылық өндiрiсiнiң
қҮлдырауы жалғасуда. Ауыл шаруашылық кәсiпорындарының қаржы жағдайы
нашарлауда, соның салдарынан саладағы материялдық – техникалық база
қысқарып, Үдайы өндiрiс процесi нашарлауда.
Экономиканың басқа салаларына қарағанда ауыл шаруашылығының өзiндiк
ерекше сипаты бар, сондықтан өнеркәсiп өндiрiсiнiң ерекшелiктерiн есепке
алып жасалған тиiстi аграрлық саясат керек. Осындай ерекшелiктердiң
себебiнен дамыған елдерде аграрлық секторға мемлекеттiк қолдау үнемi жүзеге
асырылып отырады.
Елiмiздiң аграрлық секторында мемлекеттiк реттеудiң жоқытығынан қиын
жағдай қалыптасты. Өнiмдi өңдейтiн және сақтайтын кәсiпорындар
жекешелендiру болып өткеннен соң өздерiнiң монополиялық жағдайын
пайдаланып, ауылшаруашылық өнiмдерiнiң сатып алу бағасын төмендеттi,
ауылшаруашылық өндiрiс экономикасына сөйтiп зиян келтiрдi. Өздерiн шикiзат
базасының қысқаруына алыв келедi, соның салдарынан элеваторлық қойма
сыйымдылықтарын толтыру, олардың қуатының 17-18 пайзына дейiн ет өңдейтiн
кәсiпорындарда 15 (, сүт өңдейтiн кәсiпорындарды 28 ( жемiс консербiлерiн
жасайтындарда 10-15 пайызға дейiн-ақ болады. Өңделген өнiм бағасы шикiзат
бағасынан 3-4 есе асып түседi. Бiрiншi және жоғары сорт Үнның 1 тоннасы
20 мың тенгеден 30 мың тенге аралығында сатылады. Ал бидайдың 1 тоннасы 7,1-
8,0 мың тенге мөлшерiнде.
Кесте 1
Ауылшаруашылық өнiмдерi және оларды өңдеу арқылы алынған өнiмдердiң
бағасы (1тоннаға-тенге):

Ауыл шаруашылығы Сату бағасы Өңделген өнiмдер Өңделгеннен соң
өнiмi (тенге) сату бағасы
(тенге)
Бидай 7820 Үн 20010-30000
Ет, (тiрiдей 60900 Сиыр етi 200100
салмақ) бойынша қой етi 250000
Сүт 18130 Сүт өнiмi 25000-35000

Ауыл шаруашылық өнiмдерi оны өңделгеннен соң алынатын өнiмдердiң
бағасын, өндiру және өңдеуге жҮмсалатын шығынға сайма-сай реттеу, бҮл
салаларда қалыпты жағдайда Үдайы өндiрiс процесiн Үйымдастырудың
экономикалық негiзiн жасаса болар едi.
Есеп көрсетiп отырғандай реттемелi баға мына мөлшерде болуға тиiс:
бидайға-11520 тенгеден 15120 тенгеге дейiн;
етке –70000 тенгеден-82250 тенгеге дейiн;
сүтке- 300000 тенгеге дейiн.
Осы Үсынылып отырған бағаны аталған өнiмдер түрiне байланысты сатуды
Үйымдастыру, оларды өндiру (рентабельдiлiгiнiң) тиiмдiлiгiн 25-70 пайыз
көлемiнде қамтамасыз етер едi.
Кесте 2
Бағаны реттеген кездегi өнiмдердiң негiзi түрлерiн өндiрудiң есеп
бойынша тиiмдiлiгi.

Өнiм Өзiндiк қҮн Реттелмелi баға Рентабельдiлiгi, (
1ттенге 1ттенге
Астық 7500-9150 11520-15120 25-100 дейiнгi
Ет 29520-75010 70000-82250 170дейiн
Сүт 15000-25500 25000-30000 40 дейiн

2001 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнiмiнiң көлемi 329.6 млрд. тенге
болыпты (ағымдағы баға есебiмен). БҮл 1999 жылға қарағанда 28,9 пайызға
жоғары, оның iшiнде егiн шаруашылығының өнiмi тиiсiнше- 181,3 миллиард
тенге, яки 66 пайыз, мал шаруашылығының өнiмi- 148,3 миллиард тенге, яки
1,8 пайызды қҮрады. Осы себептен ауылшаруашылығының жалпы iшкi өнiмдегi
үлес салмағы, 1999 жылғы 8,4 пайыздан, 1999 жылы 10,2 пайызға өскен. 2001
жылы егер егiстiк жер 3,3 млн. гектарға кемiмесе, қажеттi агротехникалық
шаралардың барлық кешенi түгелдей атқарылса, ауылшаруашылығы дақылдарының
жалпы түсiмi жинап алынған көлемнен әлде қайда жоғары болар едi. МҮндай
жағдайдың басты себептерi материалдық-техникалық базаның дамымауы мен
агроқҮрылымдардың қаржылық қаражаттарының жетiмсiздiгi болып отыр.
Мәселен, 2001 жылы зерттелген ауылшаруашылық кәсiпорындарында қосалқы
бөлшектер мен оларды сатып алуға қаражат жетiспеушiлiгiнен тракторлардың,
жүк автомобильдерiнiң және трактор тiркемелерiнiң үштен бiрiнен астамы,
трактор соқаларының культиваторларының, арамшөп отағыштарының және дән
сепкiштерiнiң төртен бiрi өз мезгiлiнде жөндеуден өтпедi. Техника
жөндеуден артта қалушылық, әсiресе Ақмолла, Шығыс Қазақстан, Қарағанды
және Оңтүстiк Қазақстан облыстарында орын алды.
Республиканың барлық аймақтарында да шаруашылықтарды дизель отынымен,
бензинмен және минералды тыңайтқыштармен қастамасыз ету iсi өте нашар
болды. БҮл да өнiм көлемiне өз әсерiн тигiздi.
Мал басының –кемуi, яғни мүйiздi iрi қара, сиыр, қой мен ешкi, жылқы
мен түйе санының жыл сайын кемуi тоқталған жоқ, ал шошқа мен қҮс санының
аздап болса да соңғы жылы көбеюi байқалады.
Республика ауылшаруашылығында соңғы жылдары бiраз оң тенденциялар
байқалуда:
бiрiншiден, экономиканың көп түрлiлiгi тҮрақты сипат алды. Барлық
аймақта шаруа қожалықтары мен корпоративтiк түрдегi кәсiпорындар,
өндiрiстiк кооперативтер, шаруашылық серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар
арасында оңтайлы ара –қатынастар қалыптасты;
екiншiден, ауылды жерде бiртiндеп аграрлық қызмет көрсету, өнiмдi
өңдеу және сату саласы қалыптасуда, ондағылар фермерлермен өзара тиiмдi
экономикалық шартпен жҮмыс атқаруда;
үшiншiден, заңдылық-қҮқықтық база, ауылды жерде шаруашылық кәсiптi,
табысты атқаруға қолайлы жағдай жасауда.
Қазiргi кездегi жағдайда азық-түлiкпен қамтамасыз ету үшiн қолайлы
тенденция бҮл үй шаруашылығы секторында өндiрiстiң өсуiн және оның Үсақ
товарлы шаруашылыққа айналуын айтуға болады. МҮның өзi елiмiздiң көпшiлiк
аймақта халықтың өзiн өзi қамтамасыз етуiн жақсартты.
2002 жылы ауа райы қолайсыз болғандықтан жалпы өнiмнiң көлемi 2001
жылға қарағанда 3,3 пайызға аз. Жалпы өнiмнiң кем өндiрiлуi, негiзiнен,
астық өндiру көлемiнiң 19 процентi, қант қызылшасының 8 процентi және еттiң
1процентке азаюынан болды. Сонымен бiрге ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң
бiрсыпыра түрi бойынша өндiрiс көлемi өстi. Мәселен, көкөнiс өндiру- 19 (,
бақша өнiмдерiн өндiру – 13 (, шиттi мақта өндiру-15 (, жемiс-жидек – екi
есе өстi. Мал шаруашылығының жалпы өнiмi өткен жылға қарағанда 1,3
пайыз өстi.
Мал басының тҮрақты өсуi байқалды. Өткен жылмен салыстырғанда 2003
жылдың 1 қаңтарда iрi қараның саны- 3 пайыз, қой мен ешкi- 4 , шошқа-8,
жылқы-0,8 , түйе-1, қҮс-9 пайызға өстi. Соның нәтижесiнде өндiрiлетiн ет
көлемiнiң қҮлдырауын тоқтатуға, сүттiң көлемiн-6 (, жҮмыртқаны –12 (, жүндi-
3( көбейту мүмкiндiгi болды.
Экономиканың аграрлық секторында шаруашылық жүргiзудiң экономикалық
тетiктерi жетiлмегендiгi салдарынан бҮл саланың қосымша өнiмiнiң бiр
бөлiгi баға, салық, несие, инвестиция жүйелерi арқылы экономиканың басқа
салаларына әсiресе банк және коммерциялық капитал саласына бөлiнiп кеттi.
Қатаң ақша несие саясаты ауылшаруашылық кәсiпорындарының төлем қабiлетiне
өз әсерiн тигiздi. Берешектi төлемеудiң көбеюi есеп айырысуды
кешеуiлдеттi, өндiрiлетiн, сатылатын өнiм көлемiн азайтты, сөйтiп тауар
өндiрушiлердi қажеттi көлемдi материалдық-техникалық ресурстарды (жанар-
жағар май материалдарын, техниканы, минералды тыңайтқыштарды, өсiмдiктердi,
қорғау қҮралдарын және т.б.) сатып алу мүмкiндiгiнен айырды.
Ауылшаруашылығы жөнiнде қолданып отырған инвестициялық саясаттың тиiмдiлiгi
жеткiлiксiз, несие қорларын пайдаланғаны үшiн алынатын пайыздық ставка
жоғары, қарыз үшiн кепiлге Үсынатын мүмкiндiктiң жоқтығы, жҮмсалатын
қаржы мен мемлекеттiк қолдаудың қатты қысқарғаны үлкен қол байлау.
Тауар өндiрушiлердiң ақшалай қаражатының жетiспеушiлiгi тҮқым
шаруашылығының, асыл тҮқымды мал шаруашылығының таралуы ауылшаруашылық
дақылдарын өндiрудiң, мал санын көбейтудiң технологиясын сақтамауына, ал
мҮның өзi сайып келгенде, егiстiң түсiмдiлiгi мен мал өнiмдiлiгiнiң
төмендеуiне әкеп соқты. Ауылшаруашылық кәсiпорындарының үнемi шығынмен
жҮмыс iстеуi салдарынан олардың несиелiк берешегi сатылған өнiм көлемiнiң
65.5 пайызына жеттi.
Қазiргi уақытта ауылшаруашылығына несие беру жөнiндегi үйлесiмдi
заңдар жинағының жүйесi жоқ, ондай жүйе нарықтық экономикасы дамыған
барлық елдерде бар.
Қазақстанның азық-түлiк нарығы оның тепе-теңдiгiн және бiр қалыпты
қызмет етуiн бҮзатын тенденциялардың әсерiмен дамуда: тауардың Үсыным
көлемi және халықтың төлем қабiлетi бар сҮранымы қысқаруда импорттық
өнiмдер өтiмдiгi күшеюде. Қазақстанда өндiрiлген азық-түлiктiң көлемi ең
төменгi бюджет нормасы қамтамасыз ету денгейiнен 14,2 пайыз төмен. Ең
төменгi көрсеткiш өсiмдiк майы бойынша-0,14 байқалады, жемiс-жидек, қант
және жҮмыртқа бойынша 0,6, картоп-0,87, ет пен сүт- 0,92 және 0,97, дәндi
дақылдар бойынша –1,22. Соның салдарынан реформа жылдары халықтың жан
басына азық –түлiк тҮтынуы тәулiгiне 3050 килокаллориядан 2199 кило
каллорияға дейiн төмендедi және iс жүзiнде осы денгейге келiп тҮрақтады.
Республикада азық-түлiктi тҮтыну күн көрiстiң ең төменгi денгейiнен 15 (
төмен, оның iшiнде негiзгi өнiмдер бойынша: нан өнiмдерiн тҮтыну –3 пайыз,
сүт-8 пайыз, жҮмыртқа-44 пайыз, картоп-37 пайыз, көкөнiс –12 пайыз төмен.
2003 жылы қала тҮрғындарының 49 пайызының 1 айдағы жан басына келетiн
табысы 3 мың тенгеге дейiн ғана ауыл тҮрғындарының 84 пайызының табысы
осындай, ал ендi ресми белгiленген ең төменгi күн-көрiс денгейi 3394
тенге.
Ауыл тҮрғындарының әлеуметтiк жағдайы тым баяу қарқынмен жақсаруда.
Ауылшаруашылық кәсiпорындарының едәуiр бөлiгiнiң банкротқа Үшырауына
байланысты жҮмыссыздық денгейi өстi. Ауылдағы медициналық және мәдени
мекемелердiң 90 пайызға жуығы жҮмыс iстемеуде.
Ауыл шаруашылық өндiрiсiнiң жоғарғы қарқынмен тҮрақты дамуын
қамтамасыз ету үшiн мемлекеттiк денгейде кезек күттiрмейтiн шараларды
жүзеге асыру қажет:
1. Отандық азық-түлiк нарығын дамыту, оның бәсекелестiк қабiлетiн
арттыру мәселелерiн шешу үшiн оның импортқа тәуелдiлiгiн, әсiресе
республикада көп көлемде өндiрiлетiн өнiмдер бойынша (күрiш, қара
–қҮмық, сары май, ет өнiмдерi) импорттық өнiмдердi сатып алуды
кемiту қажет;
2. Ауыл тҮрғындарының табысын көтеру және оларды әлеуметтiк қорғау
үшiн халықаралық еңбек Үйымының Үсыныстарына сәйкес, ең төменгi
күнкөрiс денгейiн заң жүзiнде анықтау қажет, сонан соң еңбекке
төленетiн ақының, зейнет ақының жәрдем ақының және басқа да
әлеуметтiк төлемдердiң ең төменгi көлемiн белгiлеу керек, ауыл
тҮрғындарының тҮрмыс денгейi мен сапасын көтерудiң және кедейшiлiк
пен күрестiң бағдараламысын жасау, әр денгейдегi бюджеттiк қаржы
бөлу,бюджеттен қорлар, заңды тҮлғалар мен жеке адамдар қаражаты
есебiнен елдi мекендер бойынша инфрақҮрылымдар жасау және дамыту
қажет;
3. Қазiргi кезде елдiң машина трактор паркi iс-жүзiнде мүлдем
ескiрген және оны тезiрек жаңарту қажет;
4. ТҮқым тапшылығы, егiн шаруашылығы саласының маңызды бөлiгi. Қазiр
аудандастырылмаған сорттар тҮқымының себiлуi жиi кезедеседi,
сөйте тҮра көптеген аудандастырылған сорттар тҮқымын ешкiм
алмайды, өйткенi қаражат жетiспейдi. ТҮқымды Үқсату, кептiру,
тасмалдау, дайындау, сақтау iсiн жақсарту қажет және тҮқымның
сапасына сорттардың сақталуына бақылауды күшейту керек;
5. Ауыл тауар өндiрушiлерiнiң қаржылық жағдайын нығайтудың маңызды
шарасының бiрi, баға тепе-теңдiгiнiң бҮзылуынан туындайтын
шығынды азайту қажет;
6. Қазақстан републикасында, әлемдiк тәжiрибеде қалыптасып отырған
ауылшаруашылық несиенiң мамандандырылған жүйесi жоқ. Оны
Үйымдастыру үшiн келесi шараларды жүзеге асыру Үсынылады:
а) ауыл шаруашылық несиесiнiң мамандандырылған банкiн мына
жағдайларды ескерiп Үйымдастыру керек:
- мемлекет оның жарғылық қорына кепiлдiк бередi, осы сомаға
акциялар шығарылып, оны таратады, акцияны сатудан түскен қаражат-
мамандандырылған аграрлық банктiң нақты жарғылық капиталын
қҮрауы қажет;
- ауыл шаруашылық ипотека корпорациясын Үйымдастыру керек және ол
мынадай мiндеттер атқаруға тиiс:
бiрiншiден, корпорация, өсiмi аз, мемлекеттiк дотацития алады және
фермерлерге Үзақ мерзiмдiк несие бередi. Кепiлдiктiң ең жоғарғы көлемi
мүлiк қҮынының 70 пайызындай болуға тиiс.
екiншiден, корпорация фермерлерге несие берудегi кепiлi болуға тиiс.
- ауылшаруашылығына жеңiлдiгi бар (бенификацияланған -тауар
өткiзушiлерге төленетiн ақы) несие беру жүйеснi Үйымдастыру.
7. Мемлекеттiң қазiргi кезеңдегi қаржылық мүмкiндiгi
ауылшаруашылығының барлық салаларын қажеттi денгейде бiр мезгiлде
қолдау жасауды көтермейдi. Сондықтан бiрiншi кезеңде салалар мен
өнiм түрлерiн олардың басымдылық дәрежесiне қарай бөлу. Екiншi
кезеңде мелекеттiк мақсатты бағдарламалар жасаған дҮрыс, олардың
шеңберiнде ең төменгi кепiлдiк баға тағайындау керек, ол табыстың
сала бойынша орташа денгейiн қамтамасыз етуге тиiс.
8. Ауылшаруашылық тауарларын өндiрушiлер өнiмдi сатуда, елеулi
қиыншылықтарға Үшырап отырғандықтан үкiмет өкiлеттiк берген заңды
тҮлғалар арқылы ауылшаруашылығы өнiмдерiн сатуда кепiл болғаны
жөн;
9. Бәсекелестiк жағдайда өндiрiлген өнiм көлемi ерекше маңызға ие
болуға тиiс;
10. Халықтың мал шаруашылығы өнiмдерiне деген сҮранымын қамтамасыз
ету үшiн асыл тҮқымды малдың генетикалық әлеуетiн пайдалану, мал
санын көбейте отырып, оны зоотехникалық норма бойынша жемдеудi
қамтамасыз ету есебiнен өнiмдiлiгiн арттыру қажет.
Мал шаруашылығы өнiмдерiн өндiрудi ынталандыру үшiн мыналар қажет:

- жеңiлдiгi бар Үзақ мерзiмдi несиелер есебiнен фермер
шаруашылықтары мен жеке шаруа қожалықтарының аяғынан тҮру
процесiн шапшаңдату;
- мал шаруашылығы өнiмдерiнiң нарығын аймақ аралық реттеу
мақсатында мемлекеттiк ресурсқа 150-200 мың тонна ет, 10-15 мың
тонна жүндi кепiлдi бағамен сатып алу үшiн қор қҮру;
- мал шаруашылық салаларында мал тҮқымын асылдандыру iсiн жүргiзу
жүйесiн және малдәрiгерлiк қызмет көрсетудi жолға қою;
- мал өсiру оны жемдеу, экологиялық таза және жоғары сапалы өнiм
өндiру бойынша ауылшаруашылық жоғарғы оқу орындарында және
ғылыми зерттеу институттарында фермерлерге кәсiптiк даярлауды
Үйымдастыру.
11. Кеншарлар мен Үжымшарларды тарату процесiнде ауыл тҮрғындарының
елеулi бөлiгi өзiне тиесiлi жер үлесiн сатудың,
сыйғатартудың қҮрылтай жаранамасы ретiнде мерзiмсiз пайдалануға
берiлген нәтижесiнде оған деген өз қҮқығын жоғарлатты. Еңбекке
жарамды ауыл тҮрғындарының жҮмыстан босаған бөлiгiне жаңа жҮмыс
орындарын қҮру керек. БҮл ауылда қызметтiң ауыл шаруашылығы емес
түрлерiн де дамыту, мәселен, ауылшаруашылық шикiзатын бастапқы
Үқсатуды, қолөнер кәсiбiн қосалқы өндiрiстi, тҮрмыстық қызмет
көрсетудi дамыту жолымен ғана мүмкiн. БҮл үшiн төмендегi шараларды
атқару қажет: ауылды жерде өз бизнесiн бастаған, өзiн - өзi
жҮмыспен қамтығандарды 3-5 жыл мерзiмге салықтардан босату; жеке
адам, отбасы және цехтық қол өнерiн дамытқан кәсiпкерлерге алғашқы
кезде шағын несиемен қолдау көрсету; кәсiпкерлiкке, бизнеске,
жоспарлауға, несиеге қалай қол жеткiзудi үйрету; қол өнер
бҮйымдарының тҮрақты базарын қҮру; ауылдық шағын бизнеске
әкiмшiлiк тарапынан қолдау көрсету.
Азық-түлiкпен қамтамасыз ету мәселесiн шешу Қазақстан Республикасы
экономикалық саясатының бiр басым бағыты болуы тиiс, өйткенi мҮның
әлеуметтiк-экономикалық, саяси және психологиялық айрықша маңызы бар.
Экономикалық өсу жеделдiгi, әлеуметтiк, Үлт аралық шиеленiстер
бәсеңдеуi, азық-түлiк тапшылығы мен қымбатшылығы iспеттi өткiр
проблемалардың азаюына тiкелей байланысты.
Азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң басты мiндеттерi мыналар болуы тиiс:
- тамақ өнiмдерiмен өзiн-өзi жеткiлiктi қамтамасыз ету үшiн жағдай
жасау.
Халықты саны да сапасы да медициналық тҮтыну талаптарына барлық
жағынан жауап бере алатын ас-тағам өнiмдерiмен үнемi үзiлiссiз жабдықтау
iсi жолға қойғанда ғана азық-түлiк қауiпсiздiгiне қатер төндiретiн бiрнеше
iшкi-сыртқы ахуалдарын бөлiп айта аламыз:
Азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң iшкi қатерлерiне мыналарды жатқызуға
болады:
- экономиканың аграрлық секторындағы созылмалы дағдарыс;
- егiс көлемiнiң қысқаруы және астықтың жалпы түсiмi төмендеуi;
- ауыл шаруашылық мал басының кемiп кетуi;
- қайта өңдеу және ауыл шаруашылық өнiмдерiн сақтау салаларының
дамуы;
- төмендеушiлiк дағдарысы, бюджет тапшылығы, ауыл шаруашылығы
өнiмiн өндiрушiлерге несие берудiң тиiмдi тетiгi жоқтығы;
- жер қоры таусылып бiтуi, топырақтың тозғындану, тҮздану үрдiсi
үздiксiз жүредi;
- шетелден әкелiнетiн азық-түлiк пен ауыл шаруашылық
технологиясына тәуелдiлiк Үлғаюы;
- ауыл шаруашылық машиналарын жасау саласындағы дағдарыс;
- айтып келмейтiн табиғат апаттарына (қуаңшылық, су тасқыны, шаңды
дауылдар, жер сiлкiнiсi, шегiртелер мен басқа да зиянкестер
қаптап кетуi) дайын болмау;
- агроном, кадрлар әзiрлеу iсi сапасының нашарлығы;
- ауыл-селоны демографиялық қҮлдырауға әкелiп соқтыратын ауыл
жастарының қалаға қарай жаппай ағылуы;
Қазақстанның азық-түлiк импортына кiрiптарлығы Үлғаюы елдiң
экономикалық қауiпсiздiгi әлсiреуiне әкелiп соғады, өйткенi азық-түлiк
сатып алуға жҮмсалатын қаржы шығындары елдiң алтын қорына салмақты еселей
салары айқын. Оның үстiне бастырмалата азық-түлiк сатып алу доллардың Үлан
ғайыр көлемде республикадан тыс жерлерге ағылуына жол ашып, Үлттық валюта
курсын қатерлi тығырыққа тiрейдi және күнi iлгерi күтiлген инфляциялық
деңгейдi бiлiп болмас беймәлiм хәлге жеткiзедi. Ауыл шаруашылық
өнiмдерiнiң кең көлемде, бақылаусыз, көбiнесе демпингтiк импорт шын мәнiнде
жергiлiктi өндiрушiнiң түбiне жетiп, республиканың бүкiл аграрлық саласын
қауiп-қатер астына қоюда. Осындай себептерден Қазақстанды шетке шикiзат
шығарушы,тауарларды сырттан әкелушi емес, өз ауыл шаруашылығы өндiрiсiн
жолға қойып, төл азық-түлiгiмен, өзiн-өзi асырай алатын елге айналуы оның
мемлекеттiк қауiпсiздiгi мен экономикалық тәуелсiздiгiнiң мҮрат-мүддесiне
сай келетiн елге айналуы қажет.
Шаруашылықтардың техникалық жарақтануы мен негiзгi техникалық қорларды
пайдалану тиiмдiлiгi төмендеуi салдарында астықтың жалпы түсiмi барған
сайын азайуда. Ауыл шаруашылығында инвестиция жоқтығы оны тығырыққа әкеп
тiреп, елдi азық-түлiк импортына тәуелдi етiп қойды, ал бҮл ахуал үздiксiз
үдеу үстiнде.
Республикада 1991 жылы ауыл шаруашылық қҮрылымдарының егiстiк
жерлерi 34,9 млн гектар аумақты алса, 2002 жылы 16,1 млн гектарға әрең
жеттi. Сондай-ақ минералды тыңайтқыштар төгу саны да бiрнеше есе азайды.

Кесте 3
Барлық саладағы шаруашылықтар (мың га.)
Көрсеткiштер 1996 1997 1998 1999 2001 2002
Барлық егiстiк
жер, мың га. 28679,6 25644,1 21843,7 18610,4 15285,3 16195,3
Дәндi дақылдар
18877,6 17187,6 15651,4 13526,7 11392,5 12438,2
Техникалық
дақылдар 702,2 629,0 453,4 481,2 550,5 631,1
Майлы дақылдар
548.6 487.2 333.5 338.6 384.2 448,3
Көкөнiстер 75.1 79.8 87.1 96,5 96.1 102.7
Бақша дақылдары
27.7 31.6 28.9 41.5 38.8 38.8
Мал азығы 8788,7 7526.0 5445,6 4294.1 3050.8 2823.7
дақылдары

Дерек көзi: Қазақстан статистикалық жылнамасы. Қазақстан республикасы
статистика жөнiндегi агенттiгi, 2002 ж.

Қазақстан астық дақылдарын сыртқа шығарушы ретiнде жеткiлiктi
позициясынан бiрте-бiрте айырылып қалуға жақын. Егер кеңес үкiметi
кезiндегi астықтың жалпы түсiмi жыл сайын 22-30 млн тонна болса, бүгiнгi
таңда бҮл 8-14 млн. тонна ғана.
Жағымсыз өзгерiстер мал шаруашылығында да бой көрсеттi , мал басы мен
қҮс саны күрт кемiдi. Оның себептерiнiң бiрi жем-шөп тапшылығы, өйткенi
мал азығын дайындау деңгейi жыл өткен сайын төмендеп келедi. Аталған
ақуал мал шаруашылығы мен қҮс шаруашылығы өнiмдiлiгi күрт төмендеуiмен
қатарласа белең алуы, жай ғана қатер төндiрiп қоймайды, Қазақстан азық-
түлiк қауiпсiздiгi өзегiнiң өзiне балта шабар едi.
Кесте 4

Шаруашылықтың барлық санатында (мың бас)

Көрсеткiштер 1997 1998 1999 2001 2002
Мүйiздi iрi қара 6859.9 5424.6 4307.1 3957.9 3998.2
Соның iшiнде:
Сиыр 3045.0 2546.6 2109.6 1952.8 1962.3
Қой мен ешкi 19583.9 13679.0 10384.3 9556.4 9656.7
Шошқа 1622.7 1036.4 879.0 891.8 984.2
Жылқы 1556.9 1310.0 1082.7 986.3 969.6
Түйе 130.5 111.2 97.1 95.8 96.1
ҚҮс, млн. бас ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.