Орталық Қазақстан түсті металл кен орындарының қазіргі жағдайы және оларды толық пайдаланудың мәселелері
Мазмұны
Реферат
3
Кіріспе
4
Негізгі бөлім:
І тарау. Түсті металл кен орындарын экономикалық-географиялық
тұрғыдан бағалаудың теориялық негізі және әдістері
1. Жер қойнауын пайдаланудағы ренталық
қатынастар мен баға
6
1.2. Бағалаудың басқа да түрлерімен экономикалық-географиялық
бағалаудың байланысы және ерекшеліктері 16
1.3. Түсті металл кен орындарын бағалау әдісі 26
ІІ тарау. Орталық Қазақстан түсті металл кен орындарының
қазіргі жағдайы және оларды толық пайдаланудың мәселелері
2.1. Орталық Қазақстан экономикалық ауданымен оның түсті металл кен
орындарына экономикалық-географиялық сипаттама
34
2.2. Кенді толық пайдаланудың қазіргі жағдайы 54
2.3. Көп компонентті түсті металл кен орындарын пайдаланудың
экономикалық-географиялық мәселелері 59
ІІІ тарау. Орталық Қазақстан түсті металл кен орындарын экономикалық-
географиялық тұрғыдан бағалау және олардың ренталық төлем шамаларын анықтау
3.1. Бағалауға қолданылатын деректер 63
3.2. Кен орындарды экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау және
ренталық төлем шамаларын анықтау 64
3.3. Орталық Қазақстанның экологиясын сауықтырудағы төлемдердің рөлі
65
Қорытынды
75
Пайдаланылған әдебиеттер
78
Реферат
Бакалаврлық бітіру жұмысының тақырыбы “Орталық Қазақстанның түсті
металл кен орындарын экономикалық - географиялық тұрғыдан бағалау”.
Жұмыстың негізгі мақсаты:
Орталық Қазақстан түсті металлургия кәсіпорындарының шикізат базасын
сол ауданның табиғи – экономикалық жағдайын ескере отырып бағалау.
Жұмыстағы ІІІ тарауға 2 карта – схема, 11 кесте қосылған жалпы көлемі
79 бет.
Түйінді сөздер:
Табиғат ресурстары, пайдалы қазбалар, кен байлығы, шикізат қоры, кен
орны, баға, бағалау, тиімді пайдалану, рента, пайда, кіріс, шығын, шығынның
жоғарғы деңгейі, өзіндік құн, күрделі қаржы, тиімділік, экономикалық -
географиялық бағалау.
Жұмыстың жазылуы барысында 33 әдебиет және Қазақстан Республикасы
Ұлттық Ғылым Академиясы жанындағы экономика институтының ғылыми есеп беру
жұмыстары пайдаланылды.
Кіріспе
Табиғат ресурстары, оның ішінде әсіресе минералды шикізат ресурстары
қоғамның негізгі ұлттық байлығы болып табылады. Бұл байлықты тиімді түрде
пайдаланудан көп нәрсе, ең бастысы қоғамдық еңбектің өнімділігі артады.
Сондықтан табиғат байлықтарын, оның ішінде минералды ресурстарды дұрыс
тиімді пайдаланудың халық шаруашылығында маңызы зор. Қазіргі таңда
республикамыз өз егемендігін алып отырғанда бұл мәселе экономикалық және
заң түрінде шешілетін жалпы мемлекеттік мәселеге айналып отыр. Табиғаттың
қолайлы жағдайы мен табиғи ресурстардың молдылығы өздігінен мемлекеттің
немесе ауданның экономикалық гүлденуін қамтамасыз етпейтінін атап айтқан
жөн. Тек қана осы ресурстарды тиімді түрде пайдаланғанда ғана қоғамдық
еңбектің өнімділігінің артуына мүмкіндік береді.
Қоғамдық өндіріс тұрғысынан қарағанда минералды ресурстарды тиімді
түрде пайдалану екі жақты қарастырылады. Ең алдымен табиғат ресурстары
қандай да болмасын өндірістің қажетті материалдық негізі болып табылады
және өте жылдам дамып бара жатқан қазіргі күннің өндірісі алуан табиғат
ресурстарының түрлерін барынша көптеп, масштабты түрде игерілуін талап
етеді. Мысалы, қара және түсті металлдар бола тұрмай қазіргі күннің
машиналарын шығару мүмкін емес. Сондықтан жаңағы түсті металл кен орындары
игерілмейінше, оларды яғни дұрыс зерттелінбейінше өндірістің мүмкін
еместігі де хақ. 1 тонна мыс өндіру үшін 100 тоннадан астам мыс кен тасын,
ал 1 тонна қалайы алу үшін 300 тоннадан астам кен тасын байыту қажеттілігі
туындайтын ерекше ескеру қажет. Қазіргі кездегі атом, автоматика,
телемеханика және электроника сияқты өте қажетті өнеркәсіп салаларының
дамуы вольфрам, молибден, берилий, селен, теллур, таллий, германий сияқты
металлдар өндірісіне өте тәуелді. Аталған элементтер мен жер қойнауының
басқа да өнімдеріне (мысқа, мырышқа, болатқа) деген сұраныс соңғы кездерде
ондаған аталған минералды ресурстар кен орындарының кең көп шоғырланған
аудандарының бірі Орталық Қазақстан болып табылады.
Орталық Қазақстанның минералды ресурстары ішінде әсіресе түсті металл
кендерін географиялық орналасу жағдайына байланысты экономикалық тұрғыдан
дұрыс бағалаудың мәнісі зор. Соған орай осы дипломдық жұмыста Орталық
Қазақстанның түсті металл кендерін экономикалық-географиялық тұрғыдан
бағалау қарастырылып отыр.
Мұнда алдымен Орталық Қазақстанның кен байлықтарын экономикалық-
географиялық сипаттау барысында ауданның географиялық орналасу жағдайы мен
оның территориясындағы табиғи ресурстарға негізделген шаруашылық салаларына
жеке тоқталып, олардың қалыптасу тарихы мен бүгінгі хал-ахуалына мінездеме
беріледі. Аталмыш ауданда орналасқан кен байлықтарының түрлері, кен
орындарының дәл координаталары картаға түсіріліп, олардың қазіргі күнгі
әрқайсысының баланстық қоры есептелінеді.
Басқа кен байлықтарының ішінен түсті металл кендерінің кен орындарына
жекеше тоқталынып әрқайсысына берілген мінездеме дипломдық жұмыс барысында
ескеріліп отырылды.
Орталық Қазақстанның түсті металл кендерін пайдалану мәселелері және
оларды бағалау әдістері жайындағы тарауда кендерді игеріп жатқан
кәсіпорындардың қазіргі нарықтық экономиканың заңдылықтарынан туындайтын
негізгі күрделі проблемалары жайында айтылады және кен көзін экономикалық
тұрғыдан бағалаудың бұрыннан қолданылып келе жатқан әдістеріне талдау
жасалады. Яғни кен көзін экономикалық тұрғыдан бағалаудың негізінде
дифференциялдық жер рентасын табудың жолдары (халық шаруашылығы тұрғысынан
және шаруашылық есеп тұрғысынан бағалау арқылы табу) қарастырылады.
Нарықтық экономикаға көшуге байланысты кен көзін экономикалық тұрғыдан
бағалап жүрген әдістерге өзгерістір енгізуде озық капиталистік елдердің
ғалымдары ұсынып жүрген әдістердің біразы берілді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбына сәйкес оның мағынасын, нәтижесін нақтылы
дәлелдермен ашып көрсетуде түсті металл кендерін экономикалық тұрғыдан
бағалауға сол кендерді пайдаланып жатқан кәсіпорындардың техникалық-
экономикалық көрсеткіштері көрсетіліп, бағалауға қолданылатын деректер
беріледі. Осы деректерді пайдалана отырып Орталық Қазақстанның түсті металл
кендерін экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау жүргізіледі. Бағалаудың
нәтижелері келтірілген мысалдардан айқын көрінеді.
Жалпы алғанда бір ауданда орналасқан табиғи ресурстардың жеке түрлерін
(кен, жер, орман, су т.б.) экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалаудан
кейін, сол аудандағы табиғи ресурстардың шоғырын бағалап, оның өнеркәсіпке,
сайып келгенде жалпы халық шаруашылығына тигізетін әсерін, яғни тиімділігін
анықтау эконом-географтардың негізі бір кәсіби міндеті болуға тиіс.
І тарау. Түсті металл кен орындарын экономикалық-географиялық тұрғыдан
бағалаудың теориялық негізі және әдістері
1.1. Жер қойнауын пайдаланудағы ренталық қатынастар және баға
Қазақстан республикасында нарық қатынастарына өту кезінде теориялық
жағынан жиналған барлық ой-тұжырымдардың ең ұтымдылары, баға
қалыптастырудың әлемдік тәжірибиедегі ең қолайлылары алынып, оларды ұлттық
экономикадағы ерекшеліктерді ескеру арқылы отандық баға өзгерісінің қайта
құрылуында шығармашылықпен жетілдіріліп пайдаланылуы тиіс.
Дамыған елдердегі баға реттеудің әдістемелік тұстары мемлекеттік
ұйымдардың бағаның жалпы негізін, әдісін және мөлшерін белгілеу арқылы
жүргізіледі. Стратегиялық және тактикалық сұрақтарды шешумен қатар
мемлекеттік ұйымдар ұлттық экономикада маңызды орынға ие тауар мен қызмет
көрсетуге баға белгілеуді өздерінің міндетті іс деп қарауы тиіс. Тікелей
баға белгілеу және оны реттеу мен бірге мемлекеттік ұйымдар бағаға
бақылауды да іске асырады. Аралас экономикадағы дамыған елдерде жалпы
өндірілетін өнімнің 10-30 %-і баға өзгерісінің үлесіне тиеді.
Қазақстанның экономикасында болып жатқан өзгерістер, көптеген
нормативті документтердің енгізілуі баға өзгерісі жүйесінде жаңа қайта
құруларды қажет етеді. Баға өзгерісін экономикалық басқаруда тетік ретінде
түбегейлі жаңа бағыттар қажет. Елдер арасында, мемлекет ішінде сауда
қатынастары мен әр түрлі тауар айналымдары бағасыз мүмкін емес болар еді.
Сондықтан да баға өндірісті басқаруда реттеуші құрал, тиімді тетік болып
есептелінеді. Бағаның көмегімен өндірістің экономикалық нәтижелері
анықталады, жалпы мемлекеттік деңгейде маңызды құндылықтардың тепе-
теңдіктері қабылданады, ұлттық табыс бөлінеді, салааралық қаржы мәселесі
шешіледі. Нарықтық экономика жағдайында баға өндірісті реттеуші және
табиғатты әсіресе жер қойнауын пайдалануда нарықтық механизмнің қозғаушы
элементі болып табылады.
Бағаның көптеген түрлері оның пайдалану құндылығына байланысты
анықталады. Ол табиғи ресурс, оның жағдайы және алғашқы өңдеуден басталып,
тұтынушыға берілетін дайын өнімді алумен аяқталады. Бірақ бұл бағалар
локальды (мысалы: цехтік), аймақтық (аудан, облыс) және мемлекеттік
(ұлттық) деңгейлерде белгіленуі мүмкін. Ол кезде өнімге кеткен шығын, оған
деген сұраныс, жасалатын қызмет, жаңалылығы, дефициттілігі және тағы басқа
өндірілістің өнімнің қасиеттері ескерілуі керек. Табиғат ресурстары және
табиғат пайдалану салаларының өніміне баға белгілеу экономика ғылымымен
шаруашылық тәжірибиесінің басты мәселесі ретінде дүниежүзі ғалымдарының
назарын соңғы бірнеше ғасыр бойы өзіне аударуда.
Экономика ғылымындағы баға өзгерісі жүйесінде екі түрлі көзқарас бар.
Олар құндылықтың еңбек теориясы кейде оны “шығын” теориясы деп те атайды.
Бұл теория бойынша тауарлардың бағалық қатынасы оның құндылығын анықтайды,
ал құндылық абстрактілі еңбектің шығын мөлшерімен анықталады. Шекті кіріс
теориясы бойынша заттың құны оның пайдасының мөлшерімен анықталады.
К.Маркстің құндылық теориясы жоспарлы экономика және социалистік экономика
жолдарымен дамитын елдерде баға белгілеуде негіз болуда. Осы К.Маркстің
теориясының негізінде баға өзгерісінің әр түрлі өзгеруі, жоспарлы
экономиканың жұмыс істеуде жүзеге асады. Соның ішінде қосымша баға көлемін
белгілеу сияқты әдістер ұсынылуда. Жоспарлы экономиканың жұмыс істеуі
барысында баға өзгерісі төмендегідей өзгеріп отырады.
Өзіндік құн негізіндегі баға. Бұл әдістің мән мағынасын өздерінің
жұмыстарында Д.Кондрашев, Л.Лайзенберг, В.Первушин және тағы басқалары
қорғады. Олар өзіндік құндағы орташа салалық табыс көлемін пайыз (әдетте 3-
5 %) есебінде анықтады, яғни
Б = Өорт+(0,3–5,0 %), Өорт= С+Vср+% (Сс+ Vср) (1)
Келтірілген шығын негізіндегі баға. Бұл баға өзгерісінің негізін
қалаушы экономистер Л. Вааг, С. Захаров, Ю. Яковец және тағы басқалары.
Олардың ұсынуы бойынша өнімнің өндіріс бірлігінде келтірілген шығынның
белгілі пайызы мен табыс көлемі шығарылады, бұл баға формуласы төмендегідей
болады:
Б = (Ср+ЕнКср)+ %(Сср+ ЕнКср) = (Сс+ Vср + ЕнКср )+ %( Сс+ ЕнКср) (2)
Өндіріс бағасын жақтаушылар З. Аплас, И. Молышев, В.А. Белкин және
тағы басқалары бағаны өндіріс құралына және өндіріс өніміне қажет ақыға
кететін шығын деп анықтауды ұсынған математикалық түрде болады:
Б = Сср+Рср+Кав= Сс + Vср+РсрКав (3)
Құндылық деңгейдегі баға негізін белгілеуде С. Струмилин, Я. Конрад,
А. Пробст және тағы басқалары ат салысты. Осы әдіске сай әр тауар бағасы Б
= Сс + V = Сс + V + % V (4) бойынша анықталады, яғни табыс түрі
еңбектің түрі орташа көлемімен анықталады.
Шеткі шығын базасындағы баға әдісін К. Пожарицкий, В. Новожилов, Н.
Федоренко және тағы басқаларының ұсынуында табиғат пайдалану проблемаларын
ұсынуда экономикалық- математикалық әдістерді пайдалану негізінде болуда.
Аталған авторлардың ұсынысы математикалық түрде
Б = Смах+М = Ссмах +Vмах+ % (Смах + Vмах) (5) келіп тұйықталады.
Бұнда баға өзгерісінің негізінде өндірістің орташа нормативті,
шеткі шығынды шарт бойынша ақша төлеу қабілеттілік сұраныс істеуін ескеріп
жасау керек. Осыған ұқсас ой-пікірді “Тиімді жоспар бағасының” және “Шеткі
мүмкін болатын шығын деңгейіндегі бағаны” жақтаушылары ұсынуда.
Жоғарыда келтірілген математикалық өрнектер мағыналары төменде
келтірілген:
Б- дайын өнім бағасы, теңге.
Өорт- өнімнің орташа салалық өзіндік құны, теңге.
Ен- негізгі қорлардағы тиімділіктің нормативті коэффициенті, үлес бірлігі.
Корт- ақша қаражатын жұмсаудағы үлестің орташа деңгейі, теңге.
Сс,Vср- орташа шығын, сәйкесінше жүзеге асушы еңбек, теңге.
Смах- ең нашар кәсіпорын өнімінің өзіндік құны, теңге.
Рорт- табыстың орташа мөлшері, теңге.
Кав- алдын-ала ақша алу қаражаты,теңге.
Жоғарыда ұсынылған әдістер бір-бірінен шығын мөлшерімен, оның
элементтерімен ерекшеленеді. Тек соңғы шеткі шығын деңгейінде баға белгілеу
пікірін жақтаушылар ғана белгілі бір шарт бойынша ақша төлеу қабілеттілік
сұранысына қажетті максималды мүмкін деңгейлерін жалпы қоғамдық керек
шығындар деп есептейді. Осы жағынан бұл баға өзгеріс концепциясы игіліктің
шектеулілігі жақын келеді де сұраныс пен ұсыныс сәйкестігінде болады.
Кадастрлі, шектеулі, шекті, лимитті баға мәселелері ғылыми әдебиет
беттерінде көп талқыланған. Бұл мәселе нарықтық экономикаға өтуде, ең
бастысы табиғат ресурстарын экономикалық бағалауда орын алуда. Ол
авторларының ойы бойынша табиғат ресурстарының ішінде жер қойнауы
ресурстарын пайдалануға шекті шығын сол тауардың бір данасын шығаруға
кететін шығынның жоғары деңгейін көрсетуі тиіс. Белгілі бір өнімнің түріне
шекті шығын оған сәйкес шеткі баға бірдей болуы керек. Ол бағалар ең
бастысы табиғат ресурстарын экономикалық бағалауда, оларды пайдалануда
қарама-қарсы көзқарастардың жүйесін қалыптастыру үшін керек. Белгілі
америка экономисі П. Самуэльсон жазғандай, игіліктер бағасы шеткі шығынға
тең болғанда ғана технологиялық білім және ресурстардан экономика
максималды түрде барлық мүмкіншіліктерін ала алады. Себебі шеткі шығын
арқылы қандай да болмасын институционды ортада тиімсіздігін анықтауда
қолданылуы мүмкін.
Өткен ғасырда Маркс пен Энгельс тауар, баға, еңбек жайлы талдауларының
абстрактты кезеңінде тауар құнын тек оған жұмсалған еңбек арқылы ғана
бағалау жеткіліксіз, яғни еңбек шығыны оның нәтижесін-тауардың тұтынушылық
бағасын-құндылығын көрсете алмайды деді. Сол кезеде-ақ тауар бағасының екі
түрі сипаты жайлы ойлары болған, бірақ талдауларының абстрактілі кезеңінде
бағаның екі түрлі сипатын соңына дейін аша алмады.Оны дәлелдеу үшін тауар
өндіруде негіз болатын объективті экономикалық заңдылықтарды табу керек
болды.
Жеке адам мен қоғам үшін өндіруші күштердің дамуы ең соңында екі
негізгі заңдылыққа келіп тәуелді болды. Ол уақытты үнемдеу заңы және
қоғамдық қажетті уақыт шығынының бірлігімен тұтынушы құнының өсу заңына,
содан соң тұтынушы құны мен құндылық заңының бір-бірімен әрекеттесуіне
тәуелді. Бұл екі объективті экономикалық заңдылықтардың жұмыс істеуі-баға
өзгерісінің негізгі процессі болып табылады. Жоғарыда аталған фокторлардан
басқа ұсыныс пен сұраныс заңы, ақша айналыс заңы, нарық монополизациясы
және т. б. баға өзгерісіне тікелей өзгерісін тигізеді. Баға өзгерісі
теориясында шығынды, субъективті маржинальды, классикалық синтез сияқты үш
негізгі бағытты бөлуге болады. Шығынды бағыт негізгінде баға өзгерісінің
еңбек құндылығының теориясы болуда. Ол теория шегінде құндылықтың
қалыптасуы өндіріс ортасында пайда болды делінуде. У. Джевокс, К. Менгер,
Л. Вольрастардың еңбектерінің көмегімен субъективті маржинальды (шекті)
бағыттың негізгі шекті қажеттілігінен құралады. Бұнда ең бастысы белгілі
бір тауарға деген тұтынушының қажеттілігі болып саналады.
Шекті шығын теориясының ерекшелігі жоғарғы деңгейдегі абстрактілігі,
соның нәтижесіндегі қолданбалы нәтижелер алуда кедергі болуда. Баға
өзгерісі тұрғысынан теорияның басты өзгешелігі, құн мен баға қалыптасу
процессі өндіріс ортасынан айналым ортасына ауысады, яғни сұраныстың
абсолютизациясы жүзеге асады. Баға өзгерісінде жаңа жаңа классикалық
бағыттардың пайда болуы ағылшын экономистері А. Маршалдың маржинальды
теориясын өңдеумен байланысты. Бағаның бұл маржинальды үлгісінде ұсыныс пен
сұраныс өздерінің тәжірибиелік көрінісін тапты. Сол үшін де бағаның
маржинальды теориясы фирма ішілік баға өзгерісінде көбірек қолданбалы
мағына береді. Қазір әлемдік тауар базарында қолданылатын ғылыми
негізделген баға өзгерісінің әдісін ұстану керек. Ол әдістер тауар түріне
байланысты әр түрлі болады. Ең күрделі және ең дұрыс әдіс деп әлемдік
базардағы тауардың қажеттілігіне қарай бағасын анықтау болып табылады.
Әлемдік баға – дегеніміз бұл баға бойынша ірі импорттық, экспорттық істер
жүргізіледі. Баға деңгейін анықтауда ең әділ, дұрыс белгі болып нақтылы
келісімдер бағасы, биржалық баға белгілеу, импорт пен экспорттың орташа
бағасы арқылы анықталады. Әлемдік баға әр елде болып жатқан ұдайы
процесстермен және әр түрлі факторлардың әсерінен өзгеріп отырады. Бірақ
бұл факторлардың ішінде негізгісі болып өндіріс шығындары мен әлемдік
базардағы сұраныс пен ұсыныс арасындағы сәйкестік. Ең негізгі заңдылық
дайын өнімге шығын шикізатқа қарағанды көп кетеді. Дәл осы жағдайға қарап
дайын өнімге нақтылы баға өзгерісін және шикізатқа деген бағаның өзгермелі
қозғалыс болуын талап етеді. Әлемдік бағаға ұсыныс пен сұраныстың әсер ету
ауқымы базарлардың бәсекестігіне байланысты. Осы тұрғыдан екі түрлі баға
болып бөлінеді. Ол “еркін базар” әр кез ұсыныс пен сұраныс сәйкестігіне,
тепе-теңдігіне тәуелді болады, және “тұйықталған базар” алушы мен сатушы
арасында қалыптасады да ұсыныс пен сұранысқа тәуелді болмайды.
Нарықтық экономикада мемелекеттік органдар мен коммерциялық құрылымдар
қолданылатын баға саясатының әр түрлі варианттары белгілі. Ал тау-кен
өндірісі салаларының өнімдеріне баға белгілеуде дифференциалды тау-кен
рентасы сияқты баға атрибуты (бөлінбес бөлшегі) ескеру керек. Тау-кен
рентасы арқылы, кен қазбаларының құндылық бағасы, географиялық орналасуы,
қазып алудың тау-кен және геологиялық жағдайлары, жер қойнауынан алынатын
табиғи шикізаттың сапалық мінездемесі анықталады.
Минералды шикізат кешеніндегі өнімдердің баға өзгерісіндегі түбірлі
өзгешелігі, өнімді қазып алу кезіндегі құны, нақтылы еместігі, себебі ол
өнімнің қолданылуына тікелей байланысты. Өнімнің өзіндік құны бір
кәсіпорыннан екінші кәсіпорында орташа есеппен 10 есе өзгеріп отырады. Осы
кезде минералды шикізат ресурстарының өнімдеріне баға белгілеуде
дифференциалды жер және тау-кен ренталары жайлы сұрақ туады. Тау-кен
рентасының сұрағы дифференциалды жер рентасының түрі ретінде әлі күнге
дейін талқылануда. Ол проблеманың әр түрлі аспектілерін зерттеуге көптеген
жұмыстар жасалған (1,2,3,4 және т.б.). Талқыға түсетін негізгі сұрақтар
дифференциалды тау-кен кірісі (қосымша кіріс ретінде) тау-кен рентасына
өзгеретіндей, ауысатындай әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың бар жоқтығы,
мемлекет пен тау-кен өндірісі кәсіпорындарының арасындағы ренталы,
дифференциалды табысты бөлуі оған баға беруі және анықтауы.
Дифференциалды рентаның бар болуына қарсы академик С.Г. Струмилин
“Жоспарлы экономика жағдайындағы еңбектің таптық қаналуының болмауына қарай
қосымша баға соның ішінде жер рентасы элементтері де жойылады. Жердің әр
түрлі учаскелерінің дифференциалды рентабельділігі сақталады, ол
дифференциалды рента болмайды, өйткені қолданыстағы барлық жерлердің орташа
бағасы құндылық заңдылығы бойынша, яғни олардың әр түрлі учаскелеріндегі
еңбектің орташа шығынының орны толып отырады” деп жазды. (8)
Салаларға қарай дифференциалды табыстың болмауы Л.Д. Обломская (9), А.
Пашков (10), Ю.В. Яковец (6) және т.б. экономистердің көз-қарастарынша
жоспарлы шаруашылықта тау-кен рентасының пайда болуына жағдай жоқтығымен
түсіндіріледі. Олардың ой-тұжырымы бойынша дифференциалды тау-кен рентасы
тау-кен өндірісінде орынды емес, бірақ дифференциалды тау-кен шығыны,
кірісі, дифференциалды экономиканың бар болуымен келіседі. Экономистердің
пікірі рентаны тек табиғат жағдайларын ескеріп түсіндіру керек, себебі
жоспарлы экономикада “жалған әлеуметтік құндылыққа” орын жоқ. Сонымен қатар
дифференциалды табыс және дифференциалды экономия ақталған шеткі шығын мен
өзіндік шығын арасындағы айырмашылықты анықтаушы, сандық жағынан тау-кен
рентасына тең. Бұл тау-кен рентасы соңғы кезде көп таралғандықтан, оны
болашақта қолданылуға келісілді, бірақ мағынасын басқаша қылуды ұсынды. Тау-
кен өндірісінде дифференциалды рентаның болуына қарсы бола тұрып, жоғарыда
аталған авторлар кен орынды экономикалық бағалауда шекті шығынды қолдану
керектігін мақұлдайды, бірақ тау-кен өндірісі саласындағы өнімдерде баға
өзгерісінің негізі ретінде қолдануға қарсы. Ол экономика-математикалық
бағытты қолдаушылары Г.С. Гольд (11), Л.В. Канторович (12), Н.П. Федоренко
(13), В. Чернявский айтулары бойынша оптимальды баға шекті шығын негізінде
құрылуы керек немесе бағасына сүйенүі керек.
К. Маркс тұжырымы бойынша тау-кен рентасы дифференциалды жер
рентасының бір түрі, себебі қолданылатын заңдары бірдей (14).
Дифференциалды жер рентасы дегеніміз жағдайы жоқ өндіріс орындарымен
салыстырғанда жағдайы жақсы өндіріс орындарынан алынатын табыс орташадан
жоғары болады. Одан ауылшаруашылық өнімдері және тау-кен өнімдері әр түрлі
өндіріс жағдайында жасалынса да ол бірдей бағада жүзеге асады. Сонымен
қанағаттандырлықтай жұмыс жасайтын кәсіпорындармен салыстырғанда жақсы кен
орындарды эксплуаттаушы тау-кен кәсіпорындарының тау-кен рентасы табыстың
мөлшерінен артығырақ болады.
Дифференциалды рента басқа да тең жағдайлармен қатар кен орынды
пайдаланудың табиғи жағдайларын көрсетеді. Тау-кен рентасының көмегімен
пайдалы қазба кен орындарының табиғи құндылығы анықталады. Н.В. Волдаманов
пікірі тау-кен рентасының мөлшері кен орынды өңдеу кезіндегі ақша
экономиясын көрсетеді (5). Сонымен біздің ойымызша тау-кен рентасы
дифференциалды 3 тау-кен табысы және дифференциалды тау экономикасымен
ауыстыру тек терминологиялық мақсаттарға ғана байланысты.
Ұлттық экономиканың жұмыс істеуінің өзіндік ерекшеліктері және
әлеуметтік-экономикалық, қаржылық-экономикалық қиындықтар ренталық
қатынастар, рентаның көлеміне енгізіліп жатқан әр түрлі өзгерістерге
байланысты анықталады. Берілген анықтамадан көргендей рентаның пайда болуы
үшін жеке табиғат ресурстарының көздерін пайдаланудағы табиғи экономикалық
жағдайлар (жер қойнауындағы кеннің орны, рудадағы алынатын металлдардың
құрамы, руданың тереңдігі, қалыңдығы, кен орынның темір жолдардан, жылу
электр жүйелерінен және т. б. қашықтығы) өте маңызды роль атқарады. Бұндай
табиғи экономикалық өзгешеліктер өндіріске кететін шығынды көбейтіп,
қиындықтар туғызады.
Тау-кен рентасын анықтауда В.Н. Богачев өз үлесін қосты, әңгіме
минералды ресурстар жайлы болғандықтан, жер рентасымен салыстырғанда тау-
кен рентасы кен орынды өңдеу уақытында ғана болатын құбылыс. Богачевтің
ұсынысы төмендегідей болды:
Егер геологиялық барлау жұмыстары зерттеуге кеткен шығындар рентадан
артық болса, онда экономикалық жағынан жұмыстарды тиімсіз деуге болады.
Себебі қорды дайындауға кеткен шығыннан ренталық баға артық болуы тиіс.
Бұдан келіп геологиялық барлау шығындарының мөлшері қордағы жағымды
ренталық баға берудің шегі болғанын көреміз.
Тау-кен рентасының өзіне тән спецификасы бар, біріншіден берілген
дисконтты жағдайда әр түрлі учаскілердің бағасы мен алып келетін жылдық
рента бір-біріне пропорционал. Бірақ жылдық рента берілген кезде кен
орынның бағасы анықталмайды, себебі жылдық шикізат мөлшерін, яғни рента
көзінің қанша уақытқа жететінін білу керек. Екіншіден, жер учаскісінің
сапасы оның табиғи жағдайларына сонымен қатар тау-кен өндірісінің
өнімділігі сол кәсіпорынның қуаты және т.б. жағдайларына байланысты. Ең
соңында тау-кен өндірісінде дифференциалды рентаның қажеті жоқ деуге
болады, оның мағынасы қосымша қаржы жұмсамау өз кезегінде тек жұмыстардың
көбеюуін ғана меңзейді. Ауылшаруашылығы өнімділігі қосымша қаржы жұмсағанға
байланысты өзгеріп отырады, ол пайдалы қазбалар қорында бірлігі берілген
пайдалы элемент саны бар болады, оларды қандай да болмасын қаржы жұмсаумен
ұлғайта алмаймыз.
Табиғат пайдалану саласының ерекшелігі табиғат күштерінің көздерін
пайдаланудың жоғарғы тиімді шектеулі болуы. Оларды монополизациялауды
туғызады, сонымен бірге күн энергиясын, ауаны негізінде шектеу
монополизациялау мүмкін емес. Дегенмен қазір ірі өндірістік қалаларда таза
ас және таза ауаның жетіспеуінен. Олар сатылуда, яғни монополия объектісі
болуда. Бұларды жалпы игіліктен жеке адамдардың немесе коллективтің
монополиясына айналдыру үшін табиғи және әлеуметтік-экономикалық
артылықшылықтарын табиғат пайдалану саласы қаншалықты монополияға
бейімділігіне байланысты. Сонымен дифференциалды рентаның табиғи базисі
табиғат игіліктерін пайдалануға емес ол игіліктердің шектеулілігіне (бұл
монополизациялауға мүмкіндік туғызады) келіп тіреледі, және сапасы жағынан
тең бағалы емес (ол өз кезегінде бірдей жер учаскелеріндегі өнім бірлігінің
жеке құндылығы және еңбек өнімділігінің деңгейінде маңызды және берік
дифференцияцияға алып келеді), ал ең басты бұның бәрі ең соңында олардың
қаншалықты деңгейде монопольды пайдаланудың объектісі болатыны көрсетеді.
Жоғарыда көрсетілген орташа және жақсы кен орындардан алынатын қосымша өнім
оған тұрақты баға тағайындалып бекітілгенде, сол бағамен тауар ретінде
қолданыста айналғанда ғана дифференциалды кіріске айналады.
Қазақстан Республикасының жер ресурстарын пайдалануда әр түрлі жеке
меншік фирмалардың және тауар-ақша қатынастарының болуына байланысты.
Табиғат пайдаланудағы бір текті өнімдерге қоғам және адам қажеттіліктері
бірдей қанағаттандырылатындай бірдей баға бекітілуі керек. Ал ол өнімнің
құндылығы тек әр текті өнімдерді ауыстырғанда ғана анықталады. Қасиеттері
бар өнімдер бағасы да бірдей болуы керек (мысалы: 1т мыс-бірден сапасы да
болса, оның орналасқан жеріне және кеткен шығын мөлшеріне қарамастан бірдей
баға бірлігінде болуы керек). Біздің республикамыздың нарықтық экономика
жағдайында жеке кен байыту, өндіру комбинаттарға жалпы табиғи-экономикалық
жағдайының қосымша өнімнің дифференциалды табысқа ауысуында. Нарықтық
шаруашылық - бірдей баға нашар кен орындардың шығындарымен (шекті шығын
деңгейінде) зоналық шығындармен және жеке кәсіпорындардың өзіндік
шығындарын (зоналық және келісілген өндірістік бағасы) ескеруімен анықталуы
керек.
Нақты баға бірлігін бекіткен кезде табиғат пайдаланушылар-арендаторлар
ең нашар кен орындарында да аренда ақысын, төлеуі және орташа табыс табуы
керек. Сол үшін де баға бірлігі кеткен орташа шығынмен есептелінеді. Егер
нашар жерді өңдеуге деген хұқық үшін арендатор ақы төлесе, ол жер иеленуші
дифференциалды рента ала алмайды. Бұған келіп жер қойнауына, жерге деген
иелік ету мағынасы жойылады. Арендатор нашар жерді өңдегеде кем дегенде
орташа мөлшерде табыс алмаса, оған өз қаражатын шаруашылықтың басқа түріне
жүмсаған тиімді. Сол үшін де нарық шаруашылығында табиғат пайдалану
өнімдерінің нарықтық бағасы, өзінен өзі келіп нашар кен орындарды
пайдаланып, өңдеуден келіп шығады. Әрине керекті өнімді алу үшін нашар кен
орындардымен бірге орташа және жақсы қайнар көздер пайдаланылады. Ал ол
жақсы және орташа көздерден алынған өнім нашар көздерінен алынған өнім
деңгейінің бағасымен іске асырылса, онда Қазақстан Республикасының нарық
шаруашылығының жағдайында табиғат ресурстарының иеленушісіне қосымша
(орташа, жоғарғы) табыс, яғни дифференциалды рента түрінде алады. Жеке
табиғат пайдалануда баға деңгейіне байланыссыз дифференциалды табыстың
пайда болуы мемлекет және табиғат пайдаланушының арасындағы дифференциалды
табысты бөлу және алуға байланысты экономикалық қатынастардың тууына негіз
болады. Ол өз кезегінде жеке табиғат экспорттаушы орындарда дифференциалды
табыс және дифференциалды рентаның қалыптасуына бастама болады. Бұл сұрақ
бір-бірімен байланысты үш категорияны қарастыруға келіп тіреледі:
дифференциалды тиімділік, ренталы эффект және ренталық төлем.
Дифференциалды эффект ұлттық шаруашылығында қандайда болмасын
саласында пайда болуы мүмкін. Ол берілген сала жағдайындағы орташа тауар
құнынан тауардың өзіндік құны жоғары болуына сәйкес келеді. Ондай жоғарылау
әр түрлі жағдайларға байланысты. Мысалы, ол ғылыми-техникалық прогресске,
өнімділік пен еңбектің жақсы ұйымдастырылуына, өндіру жағдайының шұғыл
өзгеруі (жер өңдеу кезіндегі өнімді жыл, сулы мерзім және сол сияқты).
Бұндай жағдай тек белгілі бір мезгілде ғана іске асады, сол үшін де бұндай
уақыт аралығындағы тұрақсыз эффекттер рента бола алмайды. Бұдан шығатын
шешім дифференциалды жер рентасы және оған ұқсас тау-кен рентасы есептеуде
табиғат пайдалану кәсіпорындарының жеке, нақты көрсеткіштерін ғана ескеруге
болмайды, сонымен бірге ғылыми-техникалық прогрестің әсер ету деңгейінде,
еңбек пен өндірісті ұйымдастыруда және өндіріс жүргізу кезіндегі жағдайдың
ауытқуы. Дифференциалды рентаның модификациясын (тау, су, орман) есептеуде
шығыннан өзгеше болады ғылыми- техникалық прогресс, ұйымдастыру және
өндіріс жағдайлары қалыпты деп қарастырылады, яғни олар орташа салалық,
орташа аймақтық, орташа зоналық өндірістің орташа жағдайлары болып
табылады. Осындай жоспарда рента есептеудегі жақсы жағдайларда этолонды
эффект жасалынады. Ол эталон нақтылы мөлшер болып саналады, келеңсіз
ауытқуларға және өндіріс жағдайларына тәуелді болмайды. Табиғат ресурстарын
пайдалануда нақты, қарапайым қасиеттері тұрақты, ал жақсы және орташа
қасиеттері бар ресурстар шектеулі, осыдан келе табиғат ресурстарын
пайдалану хұқығы үшін монополия (бір нәрсені өндіруге бірдей хұқыққа ие
болу) тауды, ал одан соң дифференциалды табыс тұрақты ренталық қалыпқа
ауысады. Шаруашылықтың жоғарғы деңгейінде бұндай ренталық төлемдер кейпіне
ауысады.
Жер қойнауы ресурстары дифференциалды эффекттің жүзеге асуы халық
шаруашылығы жағдайында жақсы және орташа кен орындарды пайдалануда: шекті
шығын деңгейінде баға бекіту, монополиялы табыс алу, ренталы табыс бекіту
және алу (акциз, роялти, нормадан жоғары табыс салығы) сонымен бірге кен
байлықтарды шет елдің мемлекеттеріне сатуда монополиялы тау-кен рентасын
алу. Дифференциалды рента дифференциалды табыс болғандықтан пайда болады.
Жоғарыда айтылғаннан көргендей дифференциалды жер ол нақтылы тау-кен
рентасы қоғамның үш топтарының қарым-қатынастарын сипаттайды. Ол топтар жер
иеленушілер, арендаторлар және орташа кен орындарды пайдаланудың еңбегі
нәтижесінде алынған қосымша табысты бөлуге байланысты ренталық қатынастар
қалыптасады.
Қазақстандағы нарықтық экономика жағдайында ренталық қатынастардың бар
болуының дәлелі табиғатты иеленуші, табиғат ресурстары иесі және табиғат
пайдаланушы арендатор арасында нарықтық қатынастар - қалыптасуы болып
табылады. Елімізде рента және ренталық қатынастар эксплуотаторлық маңызынан
айрылған, сол үшін де ресурстарды пайдалану үшін ренталық төлемдер ретінде
іске асуы керек. Бұндай ренталық қатынастардың ерекшелігі - олардың
инфляциялық түрі емес, табиғат ресурстарын пайдалануды ұтымды жолға қою.
Жер қойнауы ресурстарын тиімді пайдаланудағы басты ерекшелікті
экономикалық бағалауда ескеру керек, ол тау-кен рентасының көлемін
анықтауда жер қойнауы ресурстарының қоры таусылғаннан соң оларды
пайдаланушы кәсіпорындар тартылуы керек, яғни ресурстарының өздерінің
құнымен бірге жер учаскілері, техникалық құралдар соңында өндірісті
пайдалану үшін құрылған инфроқұрылым толығымен жоғалады. Эксплуотация
тоқтағанда кәсіпорын мемлекет алдындағы қаржылық міндеттерінен босатылады.
Жер ресурстарын пайдаланудағы екінші өзгешелік пайдалану мерзімінде
жұмсалатын шығындар үнемі өсіп отырады. Ал негізінен сапалы, тиімді
ресурстарды пайдаланудың бірінші орында болуымен байланысты.
Тау-кен рентасының көлемі кен орындарға пайдалы қазбалардың және
олардың жеке бөліктерінің - жер бөліктері т.б. экономикалық бағалау жолымен
жүргізіледі. Сол бағалаудың нәтижелері ескеріліп, ренталық төлемдер
құрастырылады. Сонымен бірге төлемдерге басқа да құралдар рента
қалыптастырушы факторладың әсері ескерілуі керек. Мысалы, өңдеудің тау-
геологиялық өңделу жағдайлары кенді алу кезінде, ол кендер құралдары
арасындағы айырмашылықтарды байыту сатысында іске асады.
Қазіргі таңда жер қойнауын пайдалануда рента салық-төлем құрамында
болады, ол роялти деп аталады. Нормадан артық табысқа деген салық, кейде
акциз түрінде де алынады. Бұндағы ренталық төлемдердің роялти түрінде
алынатын бөлігі нақтылы жүзеге асырылатын бағаларымен есептелінеді; екінші
бөлігі нормадан жоғары табыс салығы құндылық бағаларының бірлігі-өндіруші
бағаларынан шығады: акциз, роялти сияқты жүзеге асырылушы шекті баға
бірлігімен жүзеге асады. Бірінші бөлік дайын өнімнің құндылығы немесе таза
табыс пайызымен анықталса, екінші бөлік – нормадан жоғары табыс,
прогрессивті школа арқылы анықталады, ал акциз нормадан жоғары табыс, яғни
жүзеге асқан өнім мөлшерінен алынған бөлігі ретінде анықталады. Әрине жабық
деформацияланған, өзгерген ренталық қатынастар түрінен шынайы түріне өту
және тау-кен рентасын ренталық төлемдер арқылы алуға болады. Ұлттық
экономикада рентаның қалыптасудың болуы, оларды ғылыми тұрғыдан реттеуге
мүмкіндік береді. Сонымен белгіленген ресурс бірліктері бойынша бағаланатын
табиғат ресурс көздерін пайдалану керек. Дифференциалды жер және т.б.
ренталарды алмастырып, есептеп, қайтадан қарастыру нәтижесінде біздің
елімізде болып жатқан экономикалық өтпелі кезеңнен өтуге көмек береді деген
тұжырымдар бар.
1.2. Экономикалық -географиялық бағалаудың бағалаудың басқа да
түрлерімен байланысы және ерекшеліктері
Қоғамдық өндіргіш күштердің даму дәрежесіне қарай халық шаруашылығында
табиғат ресурстары көптеп пайдаланылуда. Сол үшін өндіріс тиімділігі елдің
табиғи потенциалын ұтымды, қарқынды пайдалануға тікелей тәуелді. Сонымен
қатар табиғат байлықтары шектеулі екенін ескеріп, оларды пайдалануда,
игеруге ғылыми негізді, ұтымды табиғат пайдалану жүзеге асуы керек.
“Қазақстан - 2030” бағдарламасында қарастырылғандай, еліміздің табиғат
байлықтарын тиімді, кешенді пайдалану халық шаруашылығының барлық
салаларында дамуы үшін ілгерінді бетбұрыс болар еді. Еліміздің жоспарлы
даму сатысында кен орындарды игеру, әсіресе белгілі бір минералды
шикізаттармен халық шаруашылығының қажеттіліктерін қамтамасыз ету өте
маңызды. Біздің еліміздің экономикалық потенциалын көтеруде және ғылыми-
техникалық үрдісті жүзеге асыруда түсті металлургия саласының маңызы зор.
Ол сала өнімдерді төмендегі екі басты өндіріс салаларының алғашқы
қолданыстағы материалы болады. А тобы өндіріс құралдарын өндіру және Б тобы
тұтыну заттарын өндіру. Жаңа технологияның түрлерінің қарқынды өндірілуі
(ғарыштық, жартылай өткізгіштік, лазерлі т.б.) түсті металл өнімдерін
пайдаланумен іске асады. Өзіміздің күнделікті тұрмыс жағдайымыздан көріп
жүргеніміздей түсті металлургия саласының дамуы қарқындылығымен өндіріс
салаларының ең маңызды, басты салаларымен тікелей байланысты. Сол үшін
түсті металлургияның шикізат базасын тиімді пайдалануда оларды қорларын
экономикалық бағалауды дұрыс жүргізу керек. Табиғат ресурстарын толығырақ
пайдалануға бағытталған жұмыстар үшін қосымша қаражат жұмсалу керек. Ал
одан алынатын экономикалық пайданы анықтау қиындау болады. Сонымен бірге
жұмсалатын шығын мен одан алынатын нәтижелерді ұқсата алмасақ, өндірісті
тиімді пайдалану жолдарын, істелінетін іс-шаралар жүйесін ұйымдастыру одан
да күрделі болады. Сол себепті табиғат ресурстарын экономикалық бағалау
оның ішінде түсті металл кен орындарын бағалауға баса көңіл бөлінуде. Оның
дәлелін біз соңғы кезде шығарылған мәліметтерден көре аламыз. Жер қойнауы
нарық жағдайында мемлекет немесе жеке меншік болса да одан табыс табу үшін
игеріледі.
“Жер қойнауы және оны пайдалану” Заңының 6.3. бабында “Жер және жер
қойнауы ресурстары мемлекет меншігінде”. “Жер қойнауы ресурстары жеке
меншікте болмайды, ол тек мемлекет иелігінде” делінген (2.3.). Заңның 7.7.
және 23.1 “Жер қойнауы және оны пайдалану” баптарында Мемлекет жер қойнауы
минералды ресурстарын пайдалануға лицензия беруге құқығы бар. Ондай құқық
беруге мемлекет “жұмысшы комиссиясын” ұйымдастырады, олар шетел
инвесторлардың ұсыныстарын қарастырып, лицензия беру үшін жағдайларды
жасайды. Қазіргі кезде ол жұмыстармен Қазақстан Республикасының
инвестициялар жөніндегі комитет шұғылданады. Шетел инвесторларының
еліміздің минералды шикізат ресурстарына қызығушылығын біз төменде
келтірілген жыл салығы статистикасының салыстырмалы мәліметтерінен көре
аламыз. Мұнда түсті металлургия саласына түсетін қаржы тек мұнай-газ
кешенінен кейінгі орынды алады. Қазақстан Республикасының тікелей түсетін
шет ел инвестициялары. (АҚШ млн.доллармен.)
1-кесте.
Сала 1993-1998ж.ж. 1999ж.
Мұнай газ кешені 3764,5 1523,3
Түсті металлургия 1907,5 51,2
Қара металлургия 348,1 17,8
Энергетикалық кешен 340,5 23,4
Тамақ өнеркәсібі 280,0 47,7
Байланыс 214,2 5,5
Тау-кен өнеркәсібі 186,4 -
Химия өнеркәсібі 53,4 6,4
Ауыл шаруашылығы 18,6 4,7
Барлығы 7929,2 1799,3
Түсті металлургия саласының кен орындарын экономикалық бағалау халық
шаруашылығының экономикалық заңдылықтарына сәйкес болуы керек және
өндірісте жақсы нәтижелерге жету мақсатында тиімді әдістермен істелуі
қажет. Сонымен бірге кен орындарды экономикалық бағалау үшін кен орынның
геологиялық ерекшеліктері, мемлекет территориясында орналасу заңдылықтары
кенді өндірістік пайдалану және металл алудың әдістерін ескеріп, олардың
барлығына негізделуі керек. Түсті металлургия кен орындарын экономикалық
бағалау өте күрделі проблема, қазіргі кезге дейін бағалау әдістемесінің
көптеген сұрақтары шешілмеген. Бағалаудың мақсаты мен әдістемесі бір-біріне
тәуелді құбылыс. Ең алғашында бағалау кен орынды игеру үшін болса да,
бағалау оларды өз арасында салыстыру нәтижесінде болады, соған сәйкес кен
орындар, салыстырылып, салыстыру әдістемесі жасалынады. Қолайлы
жоспарлардың тәжірибиеде одан әрі дамуынан байқалғандай жалпы салалық
өндіріс ресурстарын бағалауда ол толық емес, яғни жеткіліксіз болатынын
көрдік. Сол үшін де қазіргі таңда теориялық ұсыныстар мен тәжірибиелік
жұмыстар тек минералды шикізат ресурстарының шектеулі екендігі ескеріліп,
экономикалық және экологиялық дамулардың сәйкестігі қарастырылуда. Қазіргі
әдебиеттерде экономикалық, экологиялық даму сәйкестігі кең талқылануда (3).
Экологиялық заңдылықтардың экономикадан асып кету дәрежелерін төмендегі 3
негізгі тәсілдерге бөлуге болады.
➢ Ақылды адам тек экономикалық тиімділікті емес, сонымен бірге табиғат
пайдаланудың жалпы игіліктеріне назар аудару керек;
➢ Жаңа бағыт бойынша экономикалық жүйеде жаңа тұрақты негіздерді
қалыптастыру керек;
➢ Уақыт өте келе қоршаған ортаға экономикалық дамудың әсері ең аз мөлшерге
дейін жету тиіс.
Ағылшын ғалымдары Д.Пирс және К.Тернер (16) аталған бағыттарға
байланысты ғалымдары 2 үлкен топтарға бөледі: техноорталықтанғандар және
экоорталықтанғандар. Егер біріншілері нарықтың тәуелсіз дамуын талап етсе,
екіншілері өндіріс дамуына нұқсан келтірсе де табиғатты қорғайық деген
ұсынысты мақұлдайды. Экономикамызда экологизациялау үшін тұрақты даму
дәрежесі керек. Тұрақты даму бойынша біз келер ұрпақтың қажеттіліктерін
қамтамасыз ету мүмкіндіктеріне нұқсан келтірмей өз қоғамыздың
қажеттіліктерін өтеуіміз керек. Бұл анықтамадан көргендей қазіргі және
болашақ ұрпақтың жетістіктерін бірдей ескеру. Ол үшін біздің экономикалық-
әлеуметтік дамуымыздың нәтижесінде табиғат ресурстарының тасылуы және
қоршаған ортаның ластануы ең аз мөлшерде болуын немесе мүлдем жойылуы
керек. Бұдан төмендегідей негізгі тұрақты даму көрсеткіштерін бөле аламыз:
➢ Қоршаған орта және денсаулық жақсарту көрсеткіштері (улы қалдықтардың
азаюы, ауру-сырқау азаюы);
➢ Экономикалық даму көрсеткіштері (одан басына шаққанда көбеюі);
➢ Әлеуметтік әділдік көрсеткіштері (табыстың одан басына теңестірілуі);
➢ Табиғат қорғау көрсеткіштері (керексіз қалдықтарының азаюы, адам
әрекетінен топыраққа келетін зиянның азаюы);
➢ Шаруашылықтың тиімділік көрсеткіштері (минералды шикізат ресурстарының
тиімділік көрсеткіштеріне (минералды шикізат ресурстарының тиімді,
кешенді пайдалануы)).
Біздің зерттеулерімізде рационалды шаруашылықтың көрсеткіштері
қарастырылады, онда минералды шикізат ресурстарының тиімді, кешенді
пайдаланылуы тиіс. Табиғи ортаның мүмкіндіктері шектеусіз емес. Арзан кен
орындарды игеру, яғни пайдалы компоненттерге бай кендерді өндіруден соң,
болашақта біз оданда күрделі тау-кен және геологиялық игеру қиындықтарына
тірелеміз. Қоғамымыз ресурс базарларын әлеуметтік жағдайлары экстремалды,
экологиялық осал аудандарға инфроқұрылымы дамымаған және өңдеуші орталықтан
қашық жерлерге ауыстыруға мәжбүр болады. Ондай мысалдар табиғат
пайдаланудың басқа да салаларында кездеседі минералды шикізат секторының
жақсы көрінісі бола алады.
Шет ел экономикалық әдебиеттерінде сарқылатын ресурстар жайлы сөз
ертерек басталған. Бұл еңбекте қалпына келмейтін ресурстардың теориялық
және тәжірібиелік мәселелері қарастырылған. Сарқылу процессін жеңілдету
шарасы, табиғат ресурстарын пайдалану динамикасындағы оптимизация болып
табылады. Оптималды бағдарламалардың негізі уақыт өте берілген табиғаттың
шикізатына бағалардың өсуі, дисконтқа тең болуы. Баға анықтаудың бұндай
теңдеуі Хоттелинг теңдеуі деп аталады. Оның мағынасы бойынша табиғат
ресурстарының құндылық бірлігі пайдаланудағы оптимизация мерзімінің қай
кезінде болса да бірдей. Табиғат объектілерін шектен тыс пайдалану
нәтижесінде алынатын қосымша табыс, ертеңгі күні қосымша табыс, ертеңгі
күні қосымша шығынға айналуы әбден мүмкін. Сол үшін де қазіргі кен
орындарды бағалаудың теория және тәжірибиелік жағдайларын қайта қарастырып,
тәжірибиелік жағынан құнды заттардың барлығын пайдаға асыру, мақсатын қарау
керек. Кен орынды бағалаудың теориялық даму жолын анықтау және геологиялық,
технологиялық, технико-экономикалық есептеулерін әдістемелерін әбден
жетілдіру керек. Әрине бұндай мәселені шешу өте қиын. Ол қиындықтар:
қарастыратын сұрақтарының кең көлемділігі, әртүрлілігі; түсті
металлургиядан шығарылатын өнімінің алуандығы, шикізаттың кешенді
ерекшелігі, қажеттілік құрылымының өзгеруі, әлеуметтік-экономикалық
факторлары, ішкі саудадағы коньюктура және т.б.
Бүгінгі күні экономикалық бағалаудың және жеке кен орынның қорларын
пайдалану тиімділігін анықтау әсерінің көптеген түрлері бар. Берілген
мақсатқа және бағалау нәтижесіне байланысты әр түрлі заңдылықтар
бекітіледі. Жеке кен орындарды зерттеу және игеру сатыларына қарай
экономикалық бағалауда дифференциалды тәсілді пайдалану керек. Оны орыс
ғалымдары және біздің ҚазҰУ ғалымдары да атап өткен (1,2). Бұл жағдайдың
дұрыстығы тәжірибиеде дәлелденген. Табиғат ресурстарының жеке түрлерін
өндірісте пайдалану ерекшеліктері оларды игерудегі экономикалық тиімділікті
белгілеуде ескеріледі. Ресурстардың зерттелу дәрежесіне, игерілу мақсатына
қарай экономикалық тиімділік әдістері өзгеріп отырады.
Табиғатты экономикалық бағалаудың түрлерін ескеріп, әсіресе минералды
ресурстарға байланысты 2 кестеде ҚазҰУ ғалымдары (1,2) экономикалық бағалау
түрлерінің классификациясын жасауға тырысты.
2-кесте.
Минералды ресурстарды экономикалық тұрғыдан бағалау түрлерінің
классификациясы
№ Бағалаудың Бағалаудың Ұсынылған критерилерҚолданыла-тын
негізгі түрлері мақсаты әдістер
1 2 3 4 5
а) Жекеленген бағалау
1 Экономика-лық-геБарлаудың келесі Жарамсыз Ұқсастық заңы
ологиялық сатыға өту кондициялары,
(ТЭС,ТЭД) мақсатына натуралды
сәйкестігін көрсеткіштері
анықтау
2 Жоба алды Кен орындарды Сgі, Соі, Сіj Ірілендірілген
(ТЭДТЭО) игерудің mіn- техникалық-эконо
мақ-сатқа сәйкес уақытша сапа мика-лық
екенін анықтау есептеулер
әдістері
3 Жобалау (ЛЗ,ТГ) Кен орынды , mіn Жобалау әдістері
өнеркәсіптік
пайдаланудағытиім max
ділікті анықтау жобалау сапалары
4 Өндірістік Одан әрі СТЭП, Жобалау әдісі.
(ПРР) өнеркәсіптік Сіj max(Unpі -Wі)Qі Бөліп бағалау
пайдаланудағы mіn әдісі
тиімділікті
анықтау. Жеке
учаскелерді
игерудегі
тиімділікті
анықтау
5 Кадастрлік Халық СТЭП, Жалпылама әдісі,
шаруашылығының (Unpі -Wі)Qі технико-экономик
қажет-тіліктерін (Unpі -Wі)Qі а-лық әдістерді
өтей алатын кен +R талдап қорыту
орындарды анықтау әдістері
үшін ғылыми
информация-лық
базаны құру
Б) Топтық бағалау
1 Минералды Уақыт факторын Аймақтық
ресурстарды ескере отырып max экономи-калық
бағалау аймақтың геогра-
минералдық Фиялық бағалау
ресурстарын mіn әдіс-тері,
пайдаланудың эконо-микалық-
жалпы дұрыстығын математика-лық
анықтау үлгілеу әдісі,
аналитика-лық
баланс есептері,
жобалау әдістері
2 Табиғат Уақыт факторын max Аймақтық
ресуртары-ның ескеріп ТРТШ экономика-лық-ге
терри-ториялық құрамындағы огра-фиялық
шоғырын-дағы аймақтың бағалау
мине-ралдық минералдық әдіс-тері,
ресурстарды ресурстарын эконо-микалық-
бағалау пайдаланудың ма-тематикалық
жалпы дұрыстығын үлгілеу әдісі,
анықтау аналитика-лық
баланс есептері,
жобалау әдістері
Төмендегі белгілеулерде:
Q- і кен орыннан алынатын қор, m;
Аі- і кен орыннан алынатын жылдық кен мөлшері, m;
Сgі Соі- і кен орындағы кеннің 1т кенінің өзіндік құны және байытуға
сәйкес тгт;
Wі - і кен орындарының 1т кенін алу және байытуға кеткен жалпы шығын;
Сіj - і кен орындарының 1т j дайын өнімінің өзіндік құны тгт;
Кі- і кен орындарын игеру және пайдаланудағы қаржы, тг;
Unpі - і кен орындарынан 1т кенінен нақты бағасы бойынша алынатын құндылық,
тг;
m- алынатын компоненттер саны (дайын өнім түрі j = 1, 2,... m);
n - кен орындар саны (і = 1, 2,... n);
ТЭКЖ - техника экономикалық көрсеткіштер жүйесі.
Қаз МҰУ ғалымдарының жеке кен орындар және аймақтық минералды шикізат
ресурстарын экономикалық бағалау түрлеріне топтастыру жасауының
нәтижесінде, біз аз да болса бағытталған мақсаттардағы зерттеу жұмыстарын
көре аламыз, бірақ әлі де болса дамып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Реферат
3
Кіріспе
4
Негізгі бөлім:
І тарау. Түсті металл кен орындарын экономикалық-географиялық
тұрғыдан бағалаудың теориялық негізі және әдістері
1. Жер қойнауын пайдаланудағы ренталық
қатынастар мен баға
6
1.2. Бағалаудың басқа да түрлерімен экономикалық-географиялық
бағалаудың байланысы және ерекшеліктері 16
1.3. Түсті металл кен орындарын бағалау әдісі 26
ІІ тарау. Орталық Қазақстан түсті металл кен орындарының
қазіргі жағдайы және оларды толық пайдаланудың мәселелері
2.1. Орталық Қазақстан экономикалық ауданымен оның түсті металл кен
орындарына экономикалық-географиялық сипаттама
34
2.2. Кенді толық пайдаланудың қазіргі жағдайы 54
2.3. Көп компонентті түсті металл кен орындарын пайдаланудың
экономикалық-географиялық мәселелері 59
ІІІ тарау. Орталық Қазақстан түсті металл кен орындарын экономикалық-
географиялық тұрғыдан бағалау және олардың ренталық төлем шамаларын анықтау
3.1. Бағалауға қолданылатын деректер 63
3.2. Кен орындарды экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау және
ренталық төлем шамаларын анықтау 64
3.3. Орталық Қазақстанның экологиясын сауықтырудағы төлемдердің рөлі
65
Қорытынды
75
Пайдаланылған әдебиеттер
78
Реферат
Бакалаврлық бітіру жұмысының тақырыбы “Орталық Қазақстанның түсті
металл кен орындарын экономикалық - географиялық тұрғыдан бағалау”.
Жұмыстың негізгі мақсаты:
Орталық Қазақстан түсті металлургия кәсіпорындарының шикізат базасын
сол ауданның табиғи – экономикалық жағдайын ескере отырып бағалау.
Жұмыстағы ІІІ тарауға 2 карта – схема, 11 кесте қосылған жалпы көлемі
79 бет.
Түйінді сөздер:
Табиғат ресурстары, пайдалы қазбалар, кен байлығы, шикізат қоры, кен
орны, баға, бағалау, тиімді пайдалану, рента, пайда, кіріс, шығын, шығынның
жоғарғы деңгейі, өзіндік құн, күрделі қаржы, тиімділік, экономикалық -
географиялық бағалау.
Жұмыстың жазылуы барысында 33 әдебиет және Қазақстан Республикасы
Ұлттық Ғылым Академиясы жанындағы экономика институтының ғылыми есеп беру
жұмыстары пайдаланылды.
Кіріспе
Табиғат ресурстары, оның ішінде әсіресе минералды шикізат ресурстары
қоғамның негізгі ұлттық байлығы болып табылады. Бұл байлықты тиімді түрде
пайдаланудан көп нәрсе, ең бастысы қоғамдық еңбектің өнімділігі артады.
Сондықтан табиғат байлықтарын, оның ішінде минералды ресурстарды дұрыс
тиімді пайдаланудың халық шаруашылығында маңызы зор. Қазіргі таңда
республикамыз өз егемендігін алып отырғанда бұл мәселе экономикалық және
заң түрінде шешілетін жалпы мемлекеттік мәселеге айналып отыр. Табиғаттың
қолайлы жағдайы мен табиғи ресурстардың молдылығы өздігінен мемлекеттің
немесе ауданның экономикалық гүлденуін қамтамасыз етпейтінін атап айтқан
жөн. Тек қана осы ресурстарды тиімді түрде пайдаланғанда ғана қоғамдық
еңбектің өнімділігінің артуына мүмкіндік береді.
Қоғамдық өндіріс тұрғысынан қарағанда минералды ресурстарды тиімді
түрде пайдалану екі жақты қарастырылады. Ең алдымен табиғат ресурстары
қандай да болмасын өндірістің қажетті материалдық негізі болып табылады
және өте жылдам дамып бара жатқан қазіргі күннің өндірісі алуан табиғат
ресурстарының түрлерін барынша көптеп, масштабты түрде игерілуін талап
етеді. Мысалы, қара және түсті металлдар бола тұрмай қазіргі күннің
машиналарын шығару мүмкін емес. Сондықтан жаңағы түсті металл кен орындары
игерілмейінше, оларды яғни дұрыс зерттелінбейінше өндірістің мүмкін
еместігі де хақ. 1 тонна мыс өндіру үшін 100 тоннадан астам мыс кен тасын,
ал 1 тонна қалайы алу үшін 300 тоннадан астам кен тасын байыту қажеттілігі
туындайтын ерекше ескеру қажет. Қазіргі кездегі атом, автоматика,
телемеханика және электроника сияқты өте қажетті өнеркәсіп салаларының
дамуы вольфрам, молибден, берилий, селен, теллур, таллий, германий сияқты
металлдар өндірісіне өте тәуелді. Аталған элементтер мен жер қойнауының
басқа да өнімдеріне (мысқа, мырышқа, болатқа) деген сұраныс соңғы кездерде
ондаған аталған минералды ресурстар кен орындарының кең көп шоғырланған
аудандарының бірі Орталық Қазақстан болып табылады.
Орталық Қазақстанның минералды ресурстары ішінде әсіресе түсті металл
кендерін географиялық орналасу жағдайына байланысты экономикалық тұрғыдан
дұрыс бағалаудың мәнісі зор. Соған орай осы дипломдық жұмыста Орталық
Қазақстанның түсті металл кендерін экономикалық-географиялық тұрғыдан
бағалау қарастырылып отыр.
Мұнда алдымен Орталық Қазақстанның кен байлықтарын экономикалық-
географиялық сипаттау барысында ауданның географиялық орналасу жағдайы мен
оның территориясындағы табиғи ресурстарға негізделген шаруашылық салаларына
жеке тоқталып, олардың қалыптасу тарихы мен бүгінгі хал-ахуалына мінездеме
беріледі. Аталмыш ауданда орналасқан кен байлықтарының түрлері, кен
орындарының дәл координаталары картаға түсіріліп, олардың қазіргі күнгі
әрқайсысының баланстық қоры есептелінеді.
Басқа кен байлықтарының ішінен түсті металл кендерінің кен орындарына
жекеше тоқталынып әрқайсысына берілген мінездеме дипломдық жұмыс барысында
ескеріліп отырылды.
Орталық Қазақстанның түсті металл кендерін пайдалану мәселелері және
оларды бағалау әдістері жайындағы тарауда кендерді игеріп жатқан
кәсіпорындардың қазіргі нарықтық экономиканың заңдылықтарынан туындайтын
негізгі күрделі проблемалары жайында айтылады және кен көзін экономикалық
тұрғыдан бағалаудың бұрыннан қолданылып келе жатқан әдістеріне талдау
жасалады. Яғни кен көзін экономикалық тұрғыдан бағалаудың негізінде
дифференциялдық жер рентасын табудың жолдары (халық шаруашылығы тұрғысынан
және шаруашылық есеп тұрғысынан бағалау арқылы табу) қарастырылады.
Нарықтық экономикаға көшуге байланысты кен көзін экономикалық тұрғыдан
бағалап жүрген әдістерге өзгерістір енгізуде озық капиталистік елдердің
ғалымдары ұсынып жүрген әдістердің біразы берілді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбына сәйкес оның мағынасын, нәтижесін нақтылы
дәлелдермен ашып көрсетуде түсті металл кендерін экономикалық тұрғыдан
бағалауға сол кендерді пайдаланып жатқан кәсіпорындардың техникалық-
экономикалық көрсеткіштері көрсетіліп, бағалауға қолданылатын деректер
беріледі. Осы деректерді пайдалана отырып Орталық Қазақстанның түсті металл
кендерін экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалау жүргізіледі. Бағалаудың
нәтижелері келтірілген мысалдардан айқын көрінеді.
Жалпы алғанда бір ауданда орналасқан табиғи ресурстардың жеке түрлерін
(кен, жер, орман, су т.б.) экономикалық-географиялық тұрғыдан бағалаудан
кейін, сол аудандағы табиғи ресурстардың шоғырын бағалап, оның өнеркәсіпке,
сайып келгенде жалпы халық шаруашылығына тигізетін әсерін, яғни тиімділігін
анықтау эконом-географтардың негізі бір кәсіби міндеті болуға тиіс.
І тарау. Түсті металл кен орындарын экономикалық-географиялық тұрғыдан
бағалаудың теориялық негізі және әдістері
1.1. Жер қойнауын пайдаланудағы ренталық қатынастар және баға
Қазақстан республикасында нарық қатынастарына өту кезінде теориялық
жағынан жиналған барлық ой-тұжырымдардың ең ұтымдылары, баға
қалыптастырудың әлемдік тәжірибиедегі ең қолайлылары алынып, оларды ұлттық
экономикадағы ерекшеліктерді ескеру арқылы отандық баға өзгерісінің қайта
құрылуында шығармашылықпен жетілдіріліп пайдаланылуы тиіс.
Дамыған елдердегі баға реттеудің әдістемелік тұстары мемлекеттік
ұйымдардың бағаның жалпы негізін, әдісін және мөлшерін белгілеу арқылы
жүргізіледі. Стратегиялық және тактикалық сұрақтарды шешумен қатар
мемлекеттік ұйымдар ұлттық экономикада маңызды орынға ие тауар мен қызмет
көрсетуге баға белгілеуді өздерінің міндетті іс деп қарауы тиіс. Тікелей
баға белгілеу және оны реттеу мен бірге мемлекеттік ұйымдар бағаға
бақылауды да іске асырады. Аралас экономикадағы дамыған елдерде жалпы
өндірілетін өнімнің 10-30 %-і баға өзгерісінің үлесіне тиеді.
Қазақстанның экономикасында болып жатқан өзгерістер, көптеген
нормативті документтердің енгізілуі баға өзгерісі жүйесінде жаңа қайта
құруларды қажет етеді. Баға өзгерісін экономикалық басқаруда тетік ретінде
түбегейлі жаңа бағыттар қажет. Елдер арасында, мемлекет ішінде сауда
қатынастары мен әр түрлі тауар айналымдары бағасыз мүмкін емес болар еді.
Сондықтан да баға өндірісті басқаруда реттеуші құрал, тиімді тетік болып
есептелінеді. Бағаның көмегімен өндірістің экономикалық нәтижелері
анықталады, жалпы мемлекеттік деңгейде маңызды құндылықтардың тепе-
теңдіктері қабылданады, ұлттық табыс бөлінеді, салааралық қаржы мәселесі
шешіледі. Нарықтық экономика жағдайында баға өндірісті реттеуші және
табиғатты әсіресе жер қойнауын пайдалануда нарықтық механизмнің қозғаушы
элементі болып табылады.
Бағаның көптеген түрлері оның пайдалану құндылығына байланысты
анықталады. Ол табиғи ресурс, оның жағдайы және алғашқы өңдеуден басталып,
тұтынушыға берілетін дайын өнімді алумен аяқталады. Бірақ бұл бағалар
локальды (мысалы: цехтік), аймақтық (аудан, облыс) және мемлекеттік
(ұлттық) деңгейлерде белгіленуі мүмкін. Ол кезде өнімге кеткен шығын, оған
деген сұраныс, жасалатын қызмет, жаңалылығы, дефициттілігі және тағы басқа
өндірілістің өнімнің қасиеттері ескерілуі керек. Табиғат ресурстары және
табиғат пайдалану салаларының өніміне баға белгілеу экономика ғылымымен
шаруашылық тәжірибиесінің басты мәселесі ретінде дүниежүзі ғалымдарының
назарын соңғы бірнеше ғасыр бойы өзіне аударуда.
Экономика ғылымындағы баға өзгерісі жүйесінде екі түрлі көзқарас бар.
Олар құндылықтың еңбек теориясы кейде оны “шығын” теориясы деп те атайды.
Бұл теория бойынша тауарлардың бағалық қатынасы оның құндылығын анықтайды,
ал құндылық абстрактілі еңбектің шығын мөлшерімен анықталады. Шекті кіріс
теориясы бойынша заттың құны оның пайдасының мөлшерімен анықталады.
К.Маркстің құндылық теориясы жоспарлы экономика және социалистік экономика
жолдарымен дамитын елдерде баға белгілеуде негіз болуда. Осы К.Маркстің
теориясының негізінде баға өзгерісінің әр түрлі өзгеруі, жоспарлы
экономиканың жұмыс істеуде жүзеге асады. Соның ішінде қосымша баға көлемін
белгілеу сияқты әдістер ұсынылуда. Жоспарлы экономиканың жұмыс істеуі
барысында баға өзгерісі төмендегідей өзгеріп отырады.
Өзіндік құн негізіндегі баға. Бұл әдістің мән мағынасын өздерінің
жұмыстарында Д.Кондрашев, Л.Лайзенберг, В.Первушин және тағы басқалары
қорғады. Олар өзіндік құндағы орташа салалық табыс көлемін пайыз (әдетте 3-
5 %) есебінде анықтады, яғни
Б = Өорт+(0,3–5,0 %), Өорт= С+Vср+% (Сс+ Vср) (1)
Келтірілген шығын негізіндегі баға. Бұл баға өзгерісінің негізін
қалаушы экономистер Л. Вааг, С. Захаров, Ю. Яковец және тағы басқалары.
Олардың ұсынуы бойынша өнімнің өндіріс бірлігінде келтірілген шығынның
белгілі пайызы мен табыс көлемі шығарылады, бұл баға формуласы төмендегідей
болады:
Б = (Ср+ЕнКср)+ %(Сср+ ЕнКср) = (Сс+ Vср + ЕнКср )+ %( Сс+ ЕнКср) (2)
Өндіріс бағасын жақтаушылар З. Аплас, И. Молышев, В.А. Белкин және
тағы басқалары бағаны өндіріс құралына және өндіріс өніміне қажет ақыға
кететін шығын деп анықтауды ұсынған математикалық түрде болады:
Б = Сср+Рср+Кав= Сс + Vср+РсрКав (3)
Құндылық деңгейдегі баға негізін белгілеуде С. Струмилин, Я. Конрад,
А. Пробст және тағы басқалары ат салысты. Осы әдіске сай әр тауар бағасы Б
= Сс + V = Сс + V + % V (4) бойынша анықталады, яғни табыс түрі
еңбектің түрі орташа көлемімен анықталады.
Шеткі шығын базасындағы баға әдісін К. Пожарицкий, В. Новожилов, Н.
Федоренко және тағы басқаларының ұсынуында табиғат пайдалану проблемаларын
ұсынуда экономикалық- математикалық әдістерді пайдалану негізінде болуда.
Аталған авторлардың ұсынысы математикалық түрде
Б = Смах+М = Ссмах +Vмах+ % (Смах + Vмах) (5) келіп тұйықталады.
Бұнда баға өзгерісінің негізінде өндірістің орташа нормативті,
шеткі шығынды шарт бойынша ақша төлеу қабілеттілік сұраныс істеуін ескеріп
жасау керек. Осыған ұқсас ой-пікірді “Тиімді жоспар бағасының” және “Шеткі
мүмкін болатын шығын деңгейіндегі бағаны” жақтаушылары ұсынуда.
Жоғарыда келтірілген математикалық өрнектер мағыналары төменде
келтірілген:
Б- дайын өнім бағасы, теңге.
Өорт- өнімнің орташа салалық өзіндік құны, теңге.
Ен- негізгі қорлардағы тиімділіктің нормативті коэффициенті, үлес бірлігі.
Корт- ақша қаражатын жұмсаудағы үлестің орташа деңгейі, теңге.
Сс,Vср- орташа шығын, сәйкесінше жүзеге асушы еңбек, теңге.
Смах- ең нашар кәсіпорын өнімінің өзіндік құны, теңге.
Рорт- табыстың орташа мөлшері, теңге.
Кав- алдын-ала ақша алу қаражаты,теңге.
Жоғарыда ұсынылған әдістер бір-бірінен шығын мөлшерімен, оның
элементтерімен ерекшеленеді. Тек соңғы шеткі шығын деңгейінде баға белгілеу
пікірін жақтаушылар ғана белгілі бір шарт бойынша ақша төлеу қабілеттілік
сұранысына қажетті максималды мүмкін деңгейлерін жалпы қоғамдық керек
шығындар деп есептейді. Осы жағынан бұл баға өзгеріс концепциясы игіліктің
шектеулілігі жақын келеді де сұраныс пен ұсыныс сәйкестігінде болады.
Кадастрлі, шектеулі, шекті, лимитті баға мәселелері ғылыми әдебиет
беттерінде көп талқыланған. Бұл мәселе нарықтық экономикаға өтуде, ең
бастысы табиғат ресурстарын экономикалық бағалауда орын алуда. Ол
авторларының ойы бойынша табиғат ресурстарының ішінде жер қойнауы
ресурстарын пайдалануға шекті шығын сол тауардың бір данасын шығаруға
кететін шығынның жоғары деңгейін көрсетуі тиіс. Белгілі бір өнімнің түріне
шекті шығын оған сәйкес шеткі баға бірдей болуы керек. Ол бағалар ең
бастысы табиғат ресурстарын экономикалық бағалауда, оларды пайдалануда
қарама-қарсы көзқарастардың жүйесін қалыптастыру үшін керек. Белгілі
америка экономисі П. Самуэльсон жазғандай, игіліктер бағасы шеткі шығынға
тең болғанда ғана технологиялық білім және ресурстардан экономика
максималды түрде барлық мүмкіншіліктерін ала алады. Себебі шеткі шығын
арқылы қандай да болмасын институционды ортада тиімсіздігін анықтауда
қолданылуы мүмкін.
Өткен ғасырда Маркс пен Энгельс тауар, баға, еңбек жайлы талдауларының
абстрактты кезеңінде тауар құнын тек оған жұмсалған еңбек арқылы ғана
бағалау жеткіліксіз, яғни еңбек шығыны оның нәтижесін-тауардың тұтынушылық
бағасын-құндылығын көрсете алмайды деді. Сол кезеде-ақ тауар бағасының екі
түрі сипаты жайлы ойлары болған, бірақ талдауларының абстрактілі кезеңінде
бағаның екі түрлі сипатын соңына дейін аша алмады.Оны дәлелдеу үшін тауар
өндіруде негіз болатын объективті экономикалық заңдылықтарды табу керек
болды.
Жеке адам мен қоғам үшін өндіруші күштердің дамуы ең соңында екі
негізгі заңдылыққа келіп тәуелді болды. Ол уақытты үнемдеу заңы және
қоғамдық қажетті уақыт шығынының бірлігімен тұтынушы құнының өсу заңына,
содан соң тұтынушы құны мен құндылық заңының бір-бірімен әрекеттесуіне
тәуелді. Бұл екі объективті экономикалық заңдылықтардың жұмыс істеуі-баға
өзгерісінің негізгі процессі болып табылады. Жоғарыда аталған фокторлардан
басқа ұсыныс пен сұраныс заңы, ақша айналыс заңы, нарық монополизациясы
және т. б. баға өзгерісіне тікелей өзгерісін тигізеді. Баға өзгерісі
теориясында шығынды, субъективті маржинальды, классикалық синтез сияқты үш
негізгі бағытты бөлуге болады. Шығынды бағыт негізгінде баға өзгерісінің
еңбек құндылығының теориясы болуда. Ол теория шегінде құндылықтың
қалыптасуы өндіріс ортасында пайда болды делінуде. У. Джевокс, К. Менгер,
Л. Вольрастардың еңбектерінің көмегімен субъективті маржинальды (шекті)
бағыттың негізгі шекті қажеттілігінен құралады. Бұнда ең бастысы белгілі
бір тауарға деген тұтынушының қажеттілігі болып саналады.
Шекті шығын теориясының ерекшелігі жоғарғы деңгейдегі абстрактілігі,
соның нәтижесіндегі қолданбалы нәтижелер алуда кедергі болуда. Баға
өзгерісі тұрғысынан теорияның басты өзгешелігі, құн мен баға қалыптасу
процессі өндіріс ортасынан айналым ортасына ауысады, яғни сұраныстың
абсолютизациясы жүзеге асады. Баға өзгерісінде жаңа жаңа классикалық
бағыттардың пайда болуы ағылшын экономистері А. Маршалдың маржинальды
теориясын өңдеумен байланысты. Бағаның бұл маржинальды үлгісінде ұсыныс пен
сұраныс өздерінің тәжірибиелік көрінісін тапты. Сол үшін де бағаның
маржинальды теориясы фирма ішілік баға өзгерісінде көбірек қолданбалы
мағына береді. Қазір әлемдік тауар базарында қолданылатын ғылыми
негізделген баға өзгерісінің әдісін ұстану керек. Ол әдістер тауар түріне
байланысты әр түрлі болады. Ең күрделі және ең дұрыс әдіс деп әлемдік
базардағы тауардың қажеттілігіне қарай бағасын анықтау болып табылады.
Әлемдік баға – дегеніміз бұл баға бойынша ірі импорттық, экспорттық істер
жүргізіледі. Баға деңгейін анықтауда ең әділ, дұрыс белгі болып нақтылы
келісімдер бағасы, биржалық баға белгілеу, импорт пен экспорттың орташа
бағасы арқылы анықталады. Әлемдік баға әр елде болып жатқан ұдайы
процесстермен және әр түрлі факторлардың әсерінен өзгеріп отырады. Бірақ
бұл факторлардың ішінде негізгісі болып өндіріс шығындары мен әлемдік
базардағы сұраныс пен ұсыныс арасындағы сәйкестік. Ең негізгі заңдылық
дайын өнімге шығын шикізатқа қарағанды көп кетеді. Дәл осы жағдайға қарап
дайын өнімге нақтылы баға өзгерісін және шикізатқа деген бағаның өзгермелі
қозғалыс болуын талап етеді. Әлемдік бағаға ұсыныс пен сұраныстың әсер ету
ауқымы базарлардың бәсекестігіне байланысты. Осы тұрғыдан екі түрлі баға
болып бөлінеді. Ол “еркін базар” әр кез ұсыныс пен сұраныс сәйкестігіне,
тепе-теңдігіне тәуелді болады, және “тұйықталған базар” алушы мен сатушы
арасында қалыптасады да ұсыныс пен сұранысқа тәуелді болмайды.
Нарықтық экономикада мемелекеттік органдар мен коммерциялық құрылымдар
қолданылатын баға саясатының әр түрлі варианттары белгілі. Ал тау-кен
өндірісі салаларының өнімдеріне баға белгілеуде дифференциалды тау-кен
рентасы сияқты баға атрибуты (бөлінбес бөлшегі) ескеру керек. Тау-кен
рентасы арқылы, кен қазбаларының құндылық бағасы, географиялық орналасуы,
қазып алудың тау-кен және геологиялық жағдайлары, жер қойнауынан алынатын
табиғи шикізаттың сапалық мінездемесі анықталады.
Минералды шикізат кешеніндегі өнімдердің баға өзгерісіндегі түбірлі
өзгешелігі, өнімді қазып алу кезіндегі құны, нақтылы еместігі, себебі ол
өнімнің қолданылуына тікелей байланысты. Өнімнің өзіндік құны бір
кәсіпорыннан екінші кәсіпорында орташа есеппен 10 есе өзгеріп отырады. Осы
кезде минералды шикізат ресурстарының өнімдеріне баға белгілеуде
дифференциалды жер және тау-кен ренталары жайлы сұрақ туады. Тау-кен
рентасының сұрағы дифференциалды жер рентасының түрі ретінде әлі күнге
дейін талқылануда. Ол проблеманың әр түрлі аспектілерін зерттеуге көптеген
жұмыстар жасалған (1,2,3,4 және т.б.). Талқыға түсетін негізгі сұрақтар
дифференциалды тау-кен кірісі (қосымша кіріс ретінде) тау-кен рентасына
өзгеретіндей, ауысатындай әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың бар жоқтығы,
мемлекет пен тау-кен өндірісі кәсіпорындарының арасындағы ренталы,
дифференциалды табысты бөлуі оған баға беруі және анықтауы.
Дифференциалды рентаның бар болуына қарсы академик С.Г. Струмилин
“Жоспарлы экономика жағдайындағы еңбектің таптық қаналуының болмауына қарай
қосымша баға соның ішінде жер рентасы элементтері де жойылады. Жердің әр
түрлі учаскелерінің дифференциалды рентабельділігі сақталады, ол
дифференциалды рента болмайды, өйткені қолданыстағы барлық жерлердің орташа
бағасы құндылық заңдылығы бойынша, яғни олардың әр түрлі учаскелеріндегі
еңбектің орташа шығынының орны толып отырады” деп жазды. (8)
Салаларға қарай дифференциалды табыстың болмауы Л.Д. Обломская (9), А.
Пашков (10), Ю.В. Яковец (6) және т.б. экономистердің көз-қарастарынша
жоспарлы шаруашылықта тау-кен рентасының пайда болуына жағдай жоқтығымен
түсіндіріледі. Олардың ой-тұжырымы бойынша дифференциалды тау-кен рентасы
тау-кен өндірісінде орынды емес, бірақ дифференциалды тау-кен шығыны,
кірісі, дифференциалды экономиканың бар болуымен келіседі. Экономистердің
пікірі рентаны тек табиғат жағдайларын ескеріп түсіндіру керек, себебі
жоспарлы экономикада “жалған әлеуметтік құндылыққа” орын жоқ. Сонымен қатар
дифференциалды табыс және дифференциалды экономия ақталған шеткі шығын мен
өзіндік шығын арасындағы айырмашылықты анықтаушы, сандық жағынан тау-кен
рентасына тең. Бұл тау-кен рентасы соңғы кезде көп таралғандықтан, оны
болашақта қолданылуға келісілді, бірақ мағынасын басқаша қылуды ұсынды. Тау-
кен өндірісінде дифференциалды рентаның болуына қарсы бола тұрып, жоғарыда
аталған авторлар кен орынды экономикалық бағалауда шекті шығынды қолдану
керектігін мақұлдайды, бірақ тау-кен өндірісі саласындағы өнімдерде баға
өзгерісінің негізі ретінде қолдануға қарсы. Ол экономика-математикалық
бағытты қолдаушылары Г.С. Гольд (11), Л.В. Канторович (12), Н.П. Федоренко
(13), В. Чернявский айтулары бойынша оптимальды баға шекті шығын негізінде
құрылуы керек немесе бағасына сүйенүі керек.
К. Маркс тұжырымы бойынша тау-кен рентасы дифференциалды жер
рентасының бір түрі, себебі қолданылатын заңдары бірдей (14).
Дифференциалды жер рентасы дегеніміз жағдайы жоқ өндіріс орындарымен
салыстырғанда жағдайы жақсы өндіріс орындарынан алынатын табыс орташадан
жоғары болады. Одан ауылшаруашылық өнімдері және тау-кен өнімдері әр түрлі
өндіріс жағдайында жасалынса да ол бірдей бағада жүзеге асады. Сонымен
қанағаттандырлықтай жұмыс жасайтын кәсіпорындармен салыстырғанда жақсы кен
орындарды эксплуаттаушы тау-кен кәсіпорындарының тау-кен рентасы табыстың
мөлшерінен артығырақ болады.
Дифференциалды рента басқа да тең жағдайлармен қатар кен орынды
пайдаланудың табиғи жағдайларын көрсетеді. Тау-кен рентасының көмегімен
пайдалы қазба кен орындарының табиғи құндылығы анықталады. Н.В. Волдаманов
пікірі тау-кен рентасының мөлшері кен орынды өңдеу кезіндегі ақша
экономиясын көрсетеді (5). Сонымен біздің ойымызша тау-кен рентасы
дифференциалды 3 тау-кен табысы және дифференциалды тау экономикасымен
ауыстыру тек терминологиялық мақсаттарға ғана байланысты.
Ұлттық экономиканың жұмыс істеуінің өзіндік ерекшеліктері және
әлеуметтік-экономикалық, қаржылық-экономикалық қиындықтар ренталық
қатынастар, рентаның көлеміне енгізіліп жатқан әр түрлі өзгерістерге
байланысты анықталады. Берілген анықтамадан көргендей рентаның пайда болуы
үшін жеке табиғат ресурстарының көздерін пайдаланудағы табиғи экономикалық
жағдайлар (жер қойнауындағы кеннің орны, рудадағы алынатын металлдардың
құрамы, руданың тереңдігі, қалыңдығы, кен орынның темір жолдардан, жылу
электр жүйелерінен және т. б. қашықтығы) өте маңызды роль атқарады. Бұндай
табиғи экономикалық өзгешеліктер өндіріске кететін шығынды көбейтіп,
қиындықтар туғызады.
Тау-кен рентасын анықтауда В.Н. Богачев өз үлесін қосты, әңгіме
минералды ресурстар жайлы болғандықтан, жер рентасымен салыстырғанда тау-
кен рентасы кен орынды өңдеу уақытында ғана болатын құбылыс. Богачевтің
ұсынысы төмендегідей болды:
Егер геологиялық барлау жұмыстары зерттеуге кеткен шығындар рентадан
артық болса, онда экономикалық жағынан жұмыстарды тиімсіз деуге болады.
Себебі қорды дайындауға кеткен шығыннан ренталық баға артық болуы тиіс.
Бұдан келіп геологиялық барлау шығындарының мөлшері қордағы жағымды
ренталық баға берудің шегі болғанын көреміз.
Тау-кен рентасының өзіне тән спецификасы бар, біріншіден берілген
дисконтты жағдайда әр түрлі учаскілердің бағасы мен алып келетін жылдық
рента бір-біріне пропорционал. Бірақ жылдық рента берілген кезде кен
орынның бағасы анықталмайды, себебі жылдық шикізат мөлшерін, яғни рента
көзінің қанша уақытқа жететінін білу керек. Екіншіден, жер учаскісінің
сапасы оның табиғи жағдайларына сонымен қатар тау-кен өндірісінің
өнімділігі сол кәсіпорынның қуаты және т.б. жағдайларына байланысты. Ең
соңында тау-кен өндірісінде дифференциалды рентаның қажеті жоқ деуге
болады, оның мағынасы қосымша қаржы жұмсамау өз кезегінде тек жұмыстардың
көбеюуін ғана меңзейді. Ауылшаруашылығы өнімділігі қосымша қаржы жұмсағанға
байланысты өзгеріп отырады, ол пайдалы қазбалар қорында бірлігі берілген
пайдалы элемент саны бар болады, оларды қандай да болмасын қаржы жұмсаумен
ұлғайта алмаймыз.
Табиғат пайдалану саласының ерекшелігі табиғат күштерінің көздерін
пайдаланудың жоғарғы тиімді шектеулі болуы. Оларды монополизациялауды
туғызады, сонымен бірге күн энергиясын, ауаны негізінде шектеу
монополизациялау мүмкін емес. Дегенмен қазір ірі өндірістік қалаларда таза
ас және таза ауаның жетіспеуінен. Олар сатылуда, яғни монополия объектісі
болуда. Бұларды жалпы игіліктен жеке адамдардың немесе коллективтің
монополиясына айналдыру үшін табиғи және әлеуметтік-экономикалық
артылықшылықтарын табиғат пайдалану саласы қаншалықты монополияға
бейімділігіне байланысты. Сонымен дифференциалды рентаның табиғи базисі
табиғат игіліктерін пайдалануға емес ол игіліктердің шектеулілігіне (бұл
монополизациялауға мүмкіндік туғызады) келіп тіреледі, және сапасы жағынан
тең бағалы емес (ол өз кезегінде бірдей жер учаскелеріндегі өнім бірлігінің
жеке құндылығы және еңбек өнімділігінің деңгейінде маңызды және берік
дифференцияцияға алып келеді), ал ең басты бұның бәрі ең соңында олардың
қаншалықты деңгейде монопольды пайдаланудың объектісі болатыны көрсетеді.
Жоғарыда көрсетілген орташа және жақсы кен орындардан алынатын қосымша өнім
оған тұрақты баға тағайындалып бекітілгенде, сол бағамен тауар ретінде
қолданыста айналғанда ғана дифференциалды кіріске айналады.
Қазақстан Республикасының жер ресурстарын пайдалануда әр түрлі жеке
меншік фирмалардың және тауар-ақша қатынастарының болуына байланысты.
Табиғат пайдаланудағы бір текті өнімдерге қоғам және адам қажеттіліктері
бірдей қанағаттандырылатындай бірдей баға бекітілуі керек. Ал ол өнімнің
құндылығы тек әр текті өнімдерді ауыстырғанда ғана анықталады. Қасиеттері
бар өнімдер бағасы да бірдей болуы керек (мысалы: 1т мыс-бірден сапасы да
болса, оның орналасқан жеріне және кеткен шығын мөлшеріне қарамастан бірдей
баға бірлігінде болуы керек). Біздің республикамыздың нарықтық экономика
жағдайында жеке кен байыту, өндіру комбинаттарға жалпы табиғи-экономикалық
жағдайының қосымша өнімнің дифференциалды табысқа ауысуында. Нарықтық
шаруашылық - бірдей баға нашар кен орындардың шығындарымен (шекті шығын
деңгейінде) зоналық шығындармен және жеке кәсіпорындардың өзіндік
шығындарын (зоналық және келісілген өндірістік бағасы) ескеруімен анықталуы
керек.
Нақты баға бірлігін бекіткен кезде табиғат пайдаланушылар-арендаторлар
ең нашар кен орындарында да аренда ақысын, төлеуі және орташа табыс табуы
керек. Сол үшін де баға бірлігі кеткен орташа шығынмен есептелінеді. Егер
нашар жерді өңдеуге деген хұқық үшін арендатор ақы төлесе, ол жер иеленуші
дифференциалды рента ала алмайды. Бұған келіп жер қойнауына, жерге деген
иелік ету мағынасы жойылады. Арендатор нашар жерді өңдегеде кем дегенде
орташа мөлшерде табыс алмаса, оған өз қаражатын шаруашылықтың басқа түріне
жүмсаған тиімді. Сол үшін де нарық шаруашылығында табиғат пайдалану
өнімдерінің нарықтық бағасы, өзінен өзі келіп нашар кен орындарды
пайдаланып, өңдеуден келіп шығады. Әрине керекті өнімді алу үшін нашар кен
орындардымен бірге орташа және жақсы қайнар көздер пайдаланылады. Ал ол
жақсы және орташа көздерден алынған өнім нашар көздерінен алынған өнім
деңгейінің бағасымен іске асырылса, онда Қазақстан Республикасының нарық
шаруашылығының жағдайында табиғат ресурстарының иеленушісіне қосымша
(орташа, жоғарғы) табыс, яғни дифференциалды рента түрінде алады. Жеке
табиғат пайдалануда баға деңгейіне байланыссыз дифференциалды табыстың
пайда болуы мемлекет және табиғат пайдаланушының арасындағы дифференциалды
табысты бөлу және алуға байланысты экономикалық қатынастардың тууына негіз
болады. Ол өз кезегінде жеке табиғат экспорттаушы орындарда дифференциалды
табыс және дифференциалды рентаның қалыптасуына бастама болады. Бұл сұрақ
бір-бірімен байланысты үш категорияны қарастыруға келіп тіреледі:
дифференциалды тиімділік, ренталы эффект және ренталық төлем.
Дифференциалды эффект ұлттық шаруашылығында қандайда болмасын
саласында пайда болуы мүмкін. Ол берілген сала жағдайындағы орташа тауар
құнынан тауардың өзіндік құны жоғары болуына сәйкес келеді. Ондай жоғарылау
әр түрлі жағдайларға байланысты. Мысалы, ол ғылыми-техникалық прогресске,
өнімділік пен еңбектің жақсы ұйымдастырылуына, өндіру жағдайының шұғыл
өзгеруі (жер өңдеу кезіндегі өнімді жыл, сулы мерзім және сол сияқты).
Бұндай жағдай тек белгілі бір мезгілде ғана іске асады, сол үшін де бұндай
уақыт аралығындағы тұрақсыз эффекттер рента бола алмайды. Бұдан шығатын
шешім дифференциалды жер рентасы және оған ұқсас тау-кен рентасы есептеуде
табиғат пайдалану кәсіпорындарының жеке, нақты көрсеткіштерін ғана ескеруге
болмайды, сонымен бірге ғылыми-техникалық прогрестің әсер ету деңгейінде,
еңбек пен өндірісті ұйымдастыруда және өндіріс жүргізу кезіндегі жағдайдың
ауытқуы. Дифференциалды рентаның модификациясын (тау, су, орман) есептеуде
шығыннан өзгеше болады ғылыми- техникалық прогресс, ұйымдастыру және
өндіріс жағдайлары қалыпты деп қарастырылады, яғни олар орташа салалық,
орташа аймақтық, орташа зоналық өндірістің орташа жағдайлары болып
табылады. Осындай жоспарда рента есептеудегі жақсы жағдайларда этолонды
эффект жасалынады. Ол эталон нақтылы мөлшер болып саналады, келеңсіз
ауытқуларға және өндіріс жағдайларына тәуелді болмайды. Табиғат ресурстарын
пайдалануда нақты, қарапайым қасиеттері тұрақты, ал жақсы және орташа
қасиеттері бар ресурстар шектеулі, осыдан келе табиғат ресурстарын
пайдалану хұқығы үшін монополия (бір нәрсені өндіруге бірдей хұқыққа ие
болу) тауды, ал одан соң дифференциалды табыс тұрақты ренталық қалыпқа
ауысады. Шаруашылықтың жоғарғы деңгейінде бұндай ренталық төлемдер кейпіне
ауысады.
Жер қойнауы ресурстары дифференциалды эффекттің жүзеге асуы халық
шаруашылығы жағдайында жақсы және орташа кен орындарды пайдалануда: шекті
шығын деңгейінде баға бекіту, монополиялы табыс алу, ренталы табыс бекіту
және алу (акциз, роялти, нормадан жоғары табыс салығы) сонымен бірге кен
байлықтарды шет елдің мемлекеттеріне сатуда монополиялы тау-кен рентасын
алу. Дифференциалды рента дифференциалды табыс болғандықтан пайда болады.
Жоғарыда айтылғаннан көргендей дифференциалды жер ол нақтылы тау-кен
рентасы қоғамның үш топтарының қарым-қатынастарын сипаттайды. Ол топтар жер
иеленушілер, арендаторлар және орташа кен орындарды пайдаланудың еңбегі
нәтижесінде алынған қосымша табысты бөлуге байланысты ренталық қатынастар
қалыптасады.
Қазақстандағы нарықтық экономика жағдайында ренталық қатынастардың бар
болуының дәлелі табиғатты иеленуші, табиғат ресурстары иесі және табиғат
пайдаланушы арендатор арасында нарықтық қатынастар - қалыптасуы болып
табылады. Елімізде рента және ренталық қатынастар эксплуотаторлық маңызынан
айрылған, сол үшін де ресурстарды пайдалану үшін ренталық төлемдер ретінде
іске асуы керек. Бұндай ренталық қатынастардың ерекшелігі - олардың
инфляциялық түрі емес, табиғат ресурстарын пайдалануды ұтымды жолға қою.
Жер қойнауы ресурстарын тиімді пайдаланудағы басты ерекшелікті
экономикалық бағалауда ескеру керек, ол тау-кен рентасының көлемін
анықтауда жер қойнауы ресурстарының қоры таусылғаннан соң оларды
пайдаланушы кәсіпорындар тартылуы керек, яғни ресурстарының өздерінің
құнымен бірге жер учаскілері, техникалық құралдар соңында өндірісті
пайдалану үшін құрылған инфроқұрылым толығымен жоғалады. Эксплуотация
тоқтағанда кәсіпорын мемлекет алдындағы қаржылық міндеттерінен босатылады.
Жер ресурстарын пайдаланудағы екінші өзгешелік пайдалану мерзімінде
жұмсалатын шығындар үнемі өсіп отырады. Ал негізінен сапалы, тиімді
ресурстарды пайдаланудың бірінші орында болуымен байланысты.
Тау-кен рентасының көлемі кен орындарға пайдалы қазбалардың және
олардың жеке бөліктерінің - жер бөліктері т.б. экономикалық бағалау жолымен
жүргізіледі. Сол бағалаудың нәтижелері ескеріліп, ренталық төлемдер
құрастырылады. Сонымен бірге төлемдерге басқа да құралдар рента
қалыптастырушы факторладың әсері ескерілуі керек. Мысалы, өңдеудің тау-
геологиялық өңделу жағдайлары кенді алу кезінде, ол кендер құралдары
арасындағы айырмашылықтарды байыту сатысында іске асады.
Қазіргі таңда жер қойнауын пайдалануда рента салық-төлем құрамында
болады, ол роялти деп аталады. Нормадан артық табысқа деген салық, кейде
акциз түрінде де алынады. Бұндағы ренталық төлемдердің роялти түрінде
алынатын бөлігі нақтылы жүзеге асырылатын бағаларымен есептелінеді; екінші
бөлігі нормадан жоғары табыс салығы құндылық бағаларының бірлігі-өндіруші
бағаларынан шығады: акциз, роялти сияқты жүзеге асырылушы шекті баға
бірлігімен жүзеге асады. Бірінші бөлік дайын өнімнің құндылығы немесе таза
табыс пайызымен анықталса, екінші бөлік – нормадан жоғары табыс,
прогрессивті школа арқылы анықталады, ал акциз нормадан жоғары табыс, яғни
жүзеге асқан өнім мөлшерінен алынған бөлігі ретінде анықталады. Әрине жабық
деформацияланған, өзгерген ренталық қатынастар түрінен шынайы түріне өту
және тау-кен рентасын ренталық төлемдер арқылы алуға болады. Ұлттық
экономикада рентаның қалыптасудың болуы, оларды ғылыми тұрғыдан реттеуге
мүмкіндік береді. Сонымен белгіленген ресурс бірліктері бойынша бағаланатын
табиғат ресурс көздерін пайдалану керек. Дифференциалды жер және т.б.
ренталарды алмастырып, есептеп, қайтадан қарастыру нәтижесінде біздің
елімізде болып жатқан экономикалық өтпелі кезеңнен өтуге көмек береді деген
тұжырымдар бар.
1.2. Экономикалық -географиялық бағалаудың бағалаудың басқа да
түрлерімен байланысы және ерекшеліктері
Қоғамдық өндіргіш күштердің даму дәрежесіне қарай халық шаруашылығында
табиғат ресурстары көптеп пайдаланылуда. Сол үшін өндіріс тиімділігі елдің
табиғи потенциалын ұтымды, қарқынды пайдалануға тікелей тәуелді. Сонымен
қатар табиғат байлықтары шектеулі екенін ескеріп, оларды пайдалануда,
игеруге ғылыми негізді, ұтымды табиғат пайдалану жүзеге асуы керек.
“Қазақстан - 2030” бағдарламасында қарастырылғандай, еліміздің табиғат
байлықтарын тиімді, кешенді пайдалану халық шаруашылығының барлық
салаларында дамуы үшін ілгерінді бетбұрыс болар еді. Еліміздің жоспарлы
даму сатысында кен орындарды игеру, әсіресе белгілі бір минералды
шикізаттармен халық шаруашылығының қажеттіліктерін қамтамасыз ету өте
маңызды. Біздің еліміздің экономикалық потенциалын көтеруде және ғылыми-
техникалық үрдісті жүзеге асыруда түсті металлургия саласының маңызы зор.
Ол сала өнімдерді төмендегі екі басты өндіріс салаларының алғашқы
қолданыстағы материалы болады. А тобы өндіріс құралдарын өндіру және Б тобы
тұтыну заттарын өндіру. Жаңа технологияның түрлерінің қарқынды өндірілуі
(ғарыштық, жартылай өткізгіштік, лазерлі т.б.) түсті металл өнімдерін
пайдаланумен іске асады. Өзіміздің күнделікті тұрмыс жағдайымыздан көріп
жүргеніміздей түсті металлургия саласының дамуы қарқындылығымен өндіріс
салаларының ең маңызды, басты салаларымен тікелей байланысты. Сол үшін
түсті металлургияның шикізат базасын тиімді пайдалануда оларды қорларын
экономикалық бағалауды дұрыс жүргізу керек. Табиғат ресурстарын толығырақ
пайдалануға бағытталған жұмыстар үшін қосымша қаражат жұмсалу керек. Ал
одан алынатын экономикалық пайданы анықтау қиындау болады. Сонымен бірге
жұмсалатын шығын мен одан алынатын нәтижелерді ұқсата алмасақ, өндірісті
тиімді пайдалану жолдарын, істелінетін іс-шаралар жүйесін ұйымдастыру одан
да күрделі болады. Сол себепті табиғат ресурстарын экономикалық бағалау
оның ішінде түсті металл кен орындарын бағалауға баса көңіл бөлінуде. Оның
дәлелін біз соңғы кезде шығарылған мәліметтерден көре аламыз. Жер қойнауы
нарық жағдайында мемлекет немесе жеке меншік болса да одан табыс табу үшін
игеріледі.
“Жер қойнауы және оны пайдалану” Заңының 6.3. бабында “Жер және жер
қойнауы ресурстары мемлекет меншігінде”. “Жер қойнауы ресурстары жеке
меншікте болмайды, ол тек мемлекет иелігінде” делінген (2.3.). Заңның 7.7.
және 23.1 “Жер қойнауы және оны пайдалану” баптарында Мемлекет жер қойнауы
минералды ресурстарын пайдалануға лицензия беруге құқығы бар. Ондай құқық
беруге мемлекет “жұмысшы комиссиясын” ұйымдастырады, олар шетел
инвесторлардың ұсыныстарын қарастырып, лицензия беру үшін жағдайларды
жасайды. Қазіргі кезде ол жұмыстармен Қазақстан Республикасының
инвестициялар жөніндегі комитет шұғылданады. Шетел инвесторларының
еліміздің минералды шикізат ресурстарына қызығушылығын біз төменде
келтірілген жыл салығы статистикасының салыстырмалы мәліметтерінен көре
аламыз. Мұнда түсті металлургия саласына түсетін қаржы тек мұнай-газ
кешенінен кейінгі орынды алады. Қазақстан Республикасының тікелей түсетін
шет ел инвестициялары. (АҚШ млн.доллармен.)
1-кесте.
Сала 1993-1998ж.ж. 1999ж.
Мұнай газ кешені 3764,5 1523,3
Түсті металлургия 1907,5 51,2
Қара металлургия 348,1 17,8
Энергетикалық кешен 340,5 23,4
Тамақ өнеркәсібі 280,0 47,7
Байланыс 214,2 5,5
Тау-кен өнеркәсібі 186,4 -
Химия өнеркәсібі 53,4 6,4
Ауыл шаруашылығы 18,6 4,7
Барлығы 7929,2 1799,3
Түсті металлургия саласының кен орындарын экономикалық бағалау халық
шаруашылығының экономикалық заңдылықтарына сәйкес болуы керек және
өндірісте жақсы нәтижелерге жету мақсатында тиімді әдістермен істелуі
қажет. Сонымен бірге кен орындарды экономикалық бағалау үшін кен орынның
геологиялық ерекшеліктері, мемлекет территориясында орналасу заңдылықтары
кенді өндірістік пайдалану және металл алудың әдістерін ескеріп, олардың
барлығына негізделуі керек. Түсті металлургия кен орындарын экономикалық
бағалау өте күрделі проблема, қазіргі кезге дейін бағалау әдістемесінің
көптеген сұрақтары шешілмеген. Бағалаудың мақсаты мен әдістемесі бір-біріне
тәуелді құбылыс. Ең алғашында бағалау кен орынды игеру үшін болса да,
бағалау оларды өз арасында салыстыру нәтижесінде болады, соған сәйкес кен
орындар, салыстырылып, салыстыру әдістемесі жасалынады. Қолайлы
жоспарлардың тәжірибиеде одан әрі дамуынан байқалғандай жалпы салалық
өндіріс ресурстарын бағалауда ол толық емес, яғни жеткіліксіз болатынын
көрдік. Сол үшін де қазіргі таңда теориялық ұсыныстар мен тәжірибиелік
жұмыстар тек минералды шикізат ресурстарының шектеулі екендігі ескеріліп,
экономикалық және экологиялық дамулардың сәйкестігі қарастырылуда. Қазіргі
әдебиеттерде экономикалық, экологиялық даму сәйкестігі кең талқылануда (3).
Экологиялық заңдылықтардың экономикадан асып кету дәрежелерін төмендегі 3
негізгі тәсілдерге бөлуге болады.
➢ Ақылды адам тек экономикалық тиімділікті емес, сонымен бірге табиғат
пайдаланудың жалпы игіліктеріне назар аудару керек;
➢ Жаңа бағыт бойынша экономикалық жүйеде жаңа тұрақты негіздерді
қалыптастыру керек;
➢ Уақыт өте келе қоршаған ортаға экономикалық дамудың әсері ең аз мөлшерге
дейін жету тиіс.
Ағылшын ғалымдары Д.Пирс және К.Тернер (16) аталған бағыттарға
байланысты ғалымдары 2 үлкен топтарға бөледі: техноорталықтанғандар және
экоорталықтанғандар. Егер біріншілері нарықтың тәуелсіз дамуын талап етсе,
екіншілері өндіріс дамуына нұқсан келтірсе де табиғатты қорғайық деген
ұсынысты мақұлдайды. Экономикамызда экологизациялау үшін тұрақты даму
дәрежесі керек. Тұрақты даму бойынша біз келер ұрпақтың қажеттіліктерін
қамтамасыз ету мүмкіндіктеріне нұқсан келтірмей өз қоғамыздың
қажеттіліктерін өтеуіміз керек. Бұл анықтамадан көргендей қазіргі және
болашақ ұрпақтың жетістіктерін бірдей ескеру. Ол үшін біздің экономикалық-
әлеуметтік дамуымыздың нәтижесінде табиғат ресурстарының тасылуы және
қоршаған ортаның ластануы ең аз мөлшерде болуын немесе мүлдем жойылуы
керек. Бұдан төмендегідей негізгі тұрақты даму көрсеткіштерін бөле аламыз:
➢ Қоршаған орта және денсаулық жақсарту көрсеткіштері (улы қалдықтардың
азаюы, ауру-сырқау азаюы);
➢ Экономикалық даму көрсеткіштері (одан басына шаққанда көбеюі);
➢ Әлеуметтік әділдік көрсеткіштері (табыстың одан басына теңестірілуі);
➢ Табиғат қорғау көрсеткіштері (керексіз қалдықтарының азаюы, адам
әрекетінен топыраққа келетін зиянның азаюы);
➢ Шаруашылықтың тиімділік көрсеткіштері (минералды шикізат ресурстарының
тиімділік көрсеткіштеріне (минералды шикізат ресурстарының тиімді,
кешенді пайдалануы)).
Біздің зерттеулерімізде рационалды шаруашылықтың көрсеткіштері
қарастырылады, онда минералды шикізат ресурстарының тиімді, кешенді
пайдаланылуы тиіс. Табиғи ортаның мүмкіндіктері шектеусіз емес. Арзан кен
орындарды игеру, яғни пайдалы компоненттерге бай кендерді өндіруден соң,
болашақта біз оданда күрделі тау-кен және геологиялық игеру қиындықтарына
тірелеміз. Қоғамымыз ресурс базарларын әлеуметтік жағдайлары экстремалды,
экологиялық осал аудандарға инфроқұрылымы дамымаған және өңдеуші орталықтан
қашық жерлерге ауыстыруға мәжбүр болады. Ондай мысалдар табиғат
пайдаланудың басқа да салаларында кездеседі минералды шикізат секторының
жақсы көрінісі бола алады.
Шет ел экономикалық әдебиеттерінде сарқылатын ресурстар жайлы сөз
ертерек басталған. Бұл еңбекте қалпына келмейтін ресурстардың теориялық
және тәжірібиелік мәселелері қарастырылған. Сарқылу процессін жеңілдету
шарасы, табиғат ресурстарын пайдалану динамикасындағы оптимизация болып
табылады. Оптималды бағдарламалардың негізі уақыт өте берілген табиғаттың
шикізатына бағалардың өсуі, дисконтқа тең болуы. Баға анықтаудың бұндай
теңдеуі Хоттелинг теңдеуі деп аталады. Оның мағынасы бойынша табиғат
ресурстарының құндылық бірлігі пайдаланудағы оптимизация мерзімінің қай
кезінде болса да бірдей. Табиғат объектілерін шектен тыс пайдалану
нәтижесінде алынатын қосымша табыс, ертеңгі күні қосымша табыс, ертеңгі
күні қосымша шығынға айналуы әбден мүмкін. Сол үшін де қазіргі кен
орындарды бағалаудың теория және тәжірибиелік жағдайларын қайта қарастырып,
тәжірибиелік жағынан құнды заттардың барлығын пайдаға асыру, мақсатын қарау
керек. Кен орынды бағалаудың теориялық даму жолын анықтау және геологиялық,
технологиялық, технико-экономикалық есептеулерін әдістемелерін әбден
жетілдіру керек. Әрине бұндай мәселені шешу өте қиын. Ол қиындықтар:
қарастыратын сұрақтарының кең көлемділігі, әртүрлілігі; түсті
металлургиядан шығарылатын өнімінің алуандығы, шикізаттың кешенді
ерекшелігі, қажеттілік құрылымының өзгеруі, әлеуметтік-экономикалық
факторлары, ішкі саудадағы коньюктура және т.б.
Бүгінгі күні экономикалық бағалаудың және жеке кен орынның қорларын
пайдалану тиімділігін анықтау әсерінің көптеген түрлері бар. Берілген
мақсатқа және бағалау нәтижесіне байланысты әр түрлі заңдылықтар
бекітіледі. Жеке кен орындарды зерттеу және игеру сатыларына қарай
экономикалық бағалауда дифференциалды тәсілді пайдалану керек. Оны орыс
ғалымдары және біздің ҚазҰУ ғалымдары да атап өткен (1,2). Бұл жағдайдың
дұрыстығы тәжірибиеде дәлелденген. Табиғат ресурстарының жеке түрлерін
өндірісте пайдалану ерекшеліктері оларды игерудегі экономикалық тиімділікті
белгілеуде ескеріледі. Ресурстардың зерттелу дәрежесіне, игерілу мақсатына
қарай экономикалық тиімділік әдістері өзгеріп отырады.
Табиғатты экономикалық бағалаудың түрлерін ескеріп, әсіресе минералды
ресурстарға байланысты 2 кестеде ҚазҰУ ғалымдары (1,2) экономикалық бағалау
түрлерінің классификациясын жасауға тырысты.
2-кесте.
Минералды ресурстарды экономикалық тұрғыдан бағалау түрлерінің
классификациясы
№ Бағалаудың Бағалаудың Ұсынылған критерилерҚолданыла-тын
негізгі түрлері мақсаты әдістер
1 2 3 4 5
а) Жекеленген бағалау
1 Экономика-лық-геБарлаудың келесі Жарамсыз Ұқсастық заңы
ологиялық сатыға өту кондициялары,
(ТЭС,ТЭД) мақсатына натуралды
сәйкестігін көрсеткіштері
анықтау
2 Жоба алды Кен орындарды Сgі, Соі, Сіj Ірілендірілген
(ТЭДТЭО) игерудің mіn- техникалық-эконо
мақ-сатқа сәйкес уақытша сапа мика-лық
екенін анықтау есептеулер
әдістері
3 Жобалау (ЛЗ,ТГ) Кен орынды , mіn Жобалау әдістері
өнеркәсіптік
пайдаланудағытиім max
ділікті анықтау жобалау сапалары
4 Өндірістік Одан әрі СТЭП, Жобалау әдісі.
(ПРР) өнеркәсіптік Сіj max(Unpі -Wі)Qі Бөліп бағалау
пайдаланудағы mіn әдісі
тиімділікті
анықтау. Жеке
учаскелерді
игерудегі
тиімділікті
анықтау
5 Кадастрлік Халық СТЭП, Жалпылама әдісі,
шаруашылығының (Unpі -Wі)Qі технико-экономик
қажет-тіліктерін (Unpі -Wі)Qі а-лық әдістерді
өтей алатын кен +R талдап қорыту
орындарды анықтау әдістері
үшін ғылыми
информация-лық
базаны құру
Б) Топтық бағалау
1 Минералды Уақыт факторын Аймақтық
ресурстарды ескере отырып max экономи-калық
бағалау аймақтың геогра-
минералдық Фиялық бағалау
ресурстарын mіn әдіс-тері,
пайдаланудың эконо-микалық-
жалпы дұрыстығын математика-лық
анықтау үлгілеу әдісі,
аналитика-лық
баланс есептері,
жобалау әдістері
2 Табиғат Уақыт факторын max Аймақтық
ресуртары-ның ескеріп ТРТШ экономика-лық-ге
терри-ториялық құрамындағы огра-фиялық
шоғырын-дағы аймақтың бағалау
мине-ралдық минералдық әдіс-тері,
ресурстарды ресурстарын эконо-микалық-
бағалау пайдаланудың ма-тематикалық
жалпы дұрыстығын үлгілеу әдісі,
анықтау аналитика-лық
баланс есептері,
жобалау әдістері
Төмендегі белгілеулерде:
Q- і кен орыннан алынатын қор, m;
Аі- і кен орыннан алынатын жылдық кен мөлшері, m;
Сgі Соі- і кен орындағы кеннің 1т кенінің өзіндік құны және байытуға
сәйкес тгт;
Wі - і кен орындарының 1т кенін алу және байытуға кеткен жалпы шығын;
Сіj - і кен орындарының 1т j дайын өнімінің өзіндік құны тгт;
Кі- і кен орындарын игеру және пайдаланудағы қаржы, тг;
Unpі - і кен орындарынан 1т кенінен нақты бағасы бойынша алынатын құндылық,
тг;
m- алынатын компоненттер саны (дайын өнім түрі j = 1, 2,... m);
n - кен орындар саны (і = 1, 2,... n);
ТЭКЖ - техника экономикалық көрсеткіштер жүйесі.
Қаз МҰУ ғалымдарының жеке кен орындар және аймақтық минералды шикізат
ресурстарын экономикалық бағалау түрлеріне топтастыру жасауының
нәтижесінде, біз аз да болса бағытталған мақсаттардағы зерттеу жұмыстарын
көре аламыз, бірақ әлі де болса дамып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz