Ана тілі сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасты қалыптастыру
2-сынып Ана тілі сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының гуманистік
көзқарасты қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1-Тарау. БАСТАУШЫ СЫНЫП ОҚЫТУШЫЛАРЫНЫҢ ГУМАНИСТІК КӨЗҚАРАСЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ 7
1.1 Педагогика тарихында гуманистік көзқарастың зерттелуі мен қалыптасуы 7
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың
мүмкіндіктері 30
2-тарау. 2-СЫНЫП АНА ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ГУМАНИСТІК КӨЗҚАРАСТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ЖОЛДАРЫ 37
2.1 Мемлекеттік құжаттарды зерттеу тақырыбы тұрғысынан талдау 37
2.2. Озат мұғалімдер тәжірибесі 54
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 65
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қоғамда болып жатқан әлеуметтік
–экономикалық және саяи өзгерістер ең негізгі көкейкесті проблемаға айналып
отыр. оған себеп – адам, қоғам, табиғат заңдылығымен (қалыптасқан)
санаспау салдарынан туған келіспеушілік.
Мектеп жағдайында гуманизм қарым-қатынастар мәселесі қоғамдық қарым-
қатынастар жүйесінен түскен жоқ. "Қазақстан Республикапсындағы гуманитарлық
білім беру" тұжырымдамасында (1996) қоғамымыздағы демократиялық
жаңғыруларға сай жалпы азаматтық ұлттық құндылықтарға, адамгершілік ойларға
негізделген және Қазақстан Республикасының "Білім туралы заңында" (1999)
айтылғандай білім берудің негізгі мақсаты – адамды әдеттегі үйреншікті сана
– сезім шеңберінен алып шығып, мәдениеттің биік деңгейіне көтеру, өз
гуманистік дүниетанымымен, адамзат табыстарына негізделінген өзіндік сенім
көзқарастарын қалыптастыруға мүмкіндік тудыру, оқушының гумандық
дүниетанымы мен өз мәдениеті арқылы өркениетті көтеру көзделеді.
Тәуелсіз мемлекетіміздің өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі, әлеуметтік-
экономикалық жағдайымыздың артуы және оларды жүзеге асырудың құралы – білім
саласын жетілдіру, соның ішінде ана тілі пәні негізінде бастауыш сынып
оқушыларының гумандық қасиеттерін қалыптастыруға мүмкіндік туады.
Әр халық өзінің жас ұрпағы қайырымды, адал, білімді, ізгі ниетті
болуын армандайды. Қазіргі кезде халықаралық байланысы артқан барлық
елдерде гумандық көзқарас мәселесіне ерекше мән беріп отыр. Гумандық
көзқарас бүкіл әлемдік деңгейдегі ел мен елдің, ұлт пен ұлттық халықаралық
байланысына жан-жақты жол ашудан көрінеді. Сондықтан, гумандық қарым-
қатынас бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі ретінде жаңа ғылыми зерттеулердің
жандануына әсер етуде.
Гуманизмнің негізгі және оның тәлім-тәрбиелік маңызды туралы құнды ой-
пікірлер қазақ даласындағы ұлы ғұламалар Әл–Фараби, Жүсіп Баласағұни, Қожа-
Ахмет Иассауи, Махмуд қашқари, Имад-ад-Дин Әбул-Қасым Әл-Фарабилердің, т.б.
еңбектерінен көрінеді. Сонымен қатар күміскөмей, жезтаңдай ақын-жыраулар
Шалкиіз, Доспанбет, ұлы ағартушылар Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов,
А.Құнанбаевтың ұлттық құндылықтар жайында жастарды адамгершілікке,
имандылыққа, ізгілікке тәрбиелеу, қазақ зиялылары Ж.Аймауытов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық
сияқты қасиеттерге тәрбиелеудегі халық даналылығын жоғары бағалаған.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларына гамандық тәрбие беру проблемасын
зерттеуде Ш.А. Амонашвили, В.Н. шацкий, Н.Л. Грозденская, Д.Б. Кобалевский,
Н.А. Ветлугина, т.б. ауқымды үлес қосса, қазақстандықтардан Н.Д. Хмель,
М.Н. Сарыбеков, Г.К. Дүйсенбинова, Ш.С. Ахымбекова, Б. Махметова, т.б. оқу-
тәрбие процесін гуманизациялау туралы көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Біздің зерттеу тақырыбымыз бүгінгі күнге дейін республика көлемінде
өз деңгейінде ғылыми тұрғыдан толықтай, қарастырылмай келе жатқан
мәселелерінің бірі. Сонда да болса, көрнекті ғалым – психолог Л.М. Божович,
А.Г. Ковалев, Н.А. Рубинштейн, С.А. Мясищев, Қ.Б. жарықбаев,
А.А.Бейсенбаева, С. Қалиев, С.А. Ұзақбаева, Х.А. Өтешова, т.б. өздерінің
зерттеулерінде гумандық қарым-қатынастардың қалыптасып дамуы, олардың
заңдылықтары мен қалыптасу әдістемелерін қарастырған.
Оқушыларда ізгілікті қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А
Бейсенбаеваның, мектеп білімін ізгілендірудің теориясы менпрактикасы,
Х.Т.Наубаеваның балабақша балалары іс-әрекеттерін ізгілендіру мәселесі,
Қ.Т.Әтемованың оқушыларда гумандық қасиеттерін қалыптастыруда мектеппен
отбасының бірлескен жұмысы.
С.А. Ұзақбаеваның халықтық педагогика арқылы гумандық қарым-
қатынастарын қалыптастыру, Г.А.Уманов, Л.К. Керімовтердің қиын балаларды
қайта тәрбиелеу арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, Н.Н. Ханның
тұтас педагогикалық процесте болашақ ұстаздардың педагогикалық қарым-
қатынастарын тәрбиелеудің келелі мәселелерін зерттеген.
Қоғамдық ғылымдарының дәлелдеуі бойынша ұлттық тәлім-тәрбеинің
негізіне сай ұлттық ойлау, сана-сезімі, мәдениеті қалыптасуы тиіс. Ұлттық
даму ерекшеліктерін ескермеу, әдет-ғұрып, салт-дәмтүрлерді білмеу, әрбір
адамның адамгершілік қасиетінің жойылуына, олардың азғындауына әкеп
соқтыратын, оны болдырмаудың ең бастытолы – жүйелі білім мен тәрбие беру.
Соның ішіндегі бастауыш сынып оқушыларының бастапқы гумандық
көзқарасын қалыптастыру, оны басқару педагогика ғылымының өзекті мәселесі.
Өйткені, жанұядан бастауыш мектептен бастау алған, айналасындағы ортадан
көріп-білген үлгі-мәліметтер алғашқы гумандық ұғым-түсініктерін дамытады.
Ана тілі сабағында оқушылардың гманистік көзқарасын қалыптастыру мәселесін
қарастыру өзекті, әрі оны уақытқа дейін арнайы қарастырылмаған тың
мәселелердің бірі.
Сонымен қатар ана тілі арқылы оқушылардың гумандық көзқарастарын
қалыптастырудағы бай мүмкіндіктері мен оларды бастауыш мектептердің оқу-
тәрбие процесінде қамтамасыз ету мен оны тәжірибе жүзінде іске асырылмауы
арасындағы қарама-қайшылықтар анық байқалады.
Бұл қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу проблемасын
айқындау және тақырыпты "2-сыныпта ана тілін оқыту барысында оқушылардың
гуманистік көзқарасын қалыптастыру жолдары” деп таңдануымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты. Ана тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының гумандық
көзқарастарын қалыптастырудың маңызын ғылыми-педагокикалық тұрғыдан
негіздеп, оны жүзеге асырудың тиімді жолдарын айқындау.
Осы мақсаттан туындайтын міндеттер:
1.Гуманистік көзқарастың мәнін, маңызын көрсету.
2.Ана тілі сабақтарында оқушылардың гуманистік көзқарасын
қалыптастырудың жолдарын айқындау.
Зерттеу обьектісі: Бастауыш мектептегі оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Ана тілін оқыту барысында оқушылардың гуманистік
көзқарастарын қалыптастыру жолдары.
Зерттеу әдістері:
1.Педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді оқып танысу, пайдалану.
2.Озат тәжірбиені зерттеу, жинақтау, талдау.
3.Бақылау, әңгіме.
Диплом жұмысының құрылысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-Тарау. БАСТАУШЫ СЫНЫП ОҚЫТУШЫЛАРЫНЫҢ ГУМАНИСТІК КӨЗҚАРАСЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Педагогика тарихында гуманистік көзқарастың зерттелуі мен қалыптасуы
Гуманизм идеясы мен гумандық қасиеттер және гумандық қатынастар
мәселесінің ұзақ көне тарихы бар.
Тәрбиенің гуманистік негізі
Ертедегі Шығыс және Еуропа философтарының еңбектерінде маңызды орын
алады. Бұл гуманистік ақыл-ой ғұлама ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің
есімдерімен байланысты, атап айтқанда әл-Хорезм, әл-Фараби, әл-Бируни, Ибн
Сина, Омар Хаям, Ж. Баласағұни, М. Қашғари, С. Сарайи (Шығыс),
В. да Фельтре, Т. Мор, М. де Монтень, Э. Роттердамский, А. Де Сент-Экзюпери
(Еуропа). Олардың гуманстік идеясы гуманистік педагогиканың әрі қарай
дамып, қалыптасуына негіз болды. Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, К.Д.
Ушинский, Я.С. Рогебашвили, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақтың ұлы
ағартушылары: Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев.
Педагогикалық мұрадағы гуманистік идеялар 20 – 30 жылдардағы
педагогтардың еңбектерінде айқын көрініс тапты. Мәселен, А.В. Луначарский,
А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов, Ш. Құдайбердиев. Бұл
ғалымдардың еңбектерінде гуманистік тәрбие педагогика ғылымындағы ең
нәтижелі жүйе ретінде жобаланып, болашақ ұрпақтың гуманистік жолы болып
қарастырылған. Алайда 30-шы жылдардағы қоғамдағы басқарудың әкімшілдік-
әміршілдік бағыты тәрбиенің гуманистік негізін тығырыққа тіреді. Жеке адам
тәрбиесін, оның проблемасы даурықпа сөзге айналды.
Қазіргі қоғамның жаңару бағыты, әрбір ұрпақтың жеке тұлга болып
қалыптасуында гуманистік тәрбие шешуші фактор болуы заңдылық. Сондықтан
қазіргі заманның педагогика ғылымында адамның қарым- қатынасында гумандық
қасиетті қалыптастырудың ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын зерттеу,
қарастыру басты мәселеге айналып отыр. Адамдық тұлғаның бейнесі
көрсеткіштерінің бірі – гумандық қасиет болуы, бүкіл адамзаттық
құндылықтардың біріне саналады.
Осыған орай соңғы жылдары ТМД және егеменді Қазақстан Республикасы
көлемінде адамгершілік проблемасы гумандық қатынастарды зерттеумен
шұғылданып келе жатқан көрнекті ғалымдар, педагогтар мен психологтар
баршылық. Одақ көлемінде З.Васильева, М.Г.Тайчинов, И.А.Кайров және т.б.
Қазақстан Республикасында Л.В.Руднева, Ғ.Жүнісова, Б.Д. Қисықова.
Сонымен қатар арнайы гуманизм проблемасының жалпы философиялық және
этикалық аспектісін (Н.М. Бередной, А.А. Задорный, С.Ф. Збандуто, О.С.
Богданова) және мектеп оқушыларында гумандық қарым-қатынасты
қалыптастырудың педагогикалық - психологиялық негізін (Н.Н. Тарасевич, А.В.
Скиндер, К.М. Монич, М.Н. Аплетаев, М.А. Вейт және т.б.) зерттеумен
көптеген ғалымдар шұғылданып келеді. Білімдер жүйесін қалыптастыру
процесінде адамды жеке тұлға етіп дайындауда пәнаралық байланыстың алатын
орны ерекше. Осы орайда пәнаралық проблемасының философиялық,
психологиялық, педагогикалық бағыттарын анықтау арқылы оқушыларда гумандық
қатынасты тәрбиелеу мәселесін зерттеу - қазіргі дидактиканың өте маңызды
бағыты.
Қазіргі кезде әлі де болса шешімін таппаған, күрделі зерттеулерді
қажет ететін мәселелердің бірі – адамдар арасындағы гумандық қарым-
қатынастарды қалыптастыру болып отыр.
Өсіп келе жатқан жеткіншектерімізді мәденитетті, парасатты, білікті,
көрегенді етіп тәрбиелеу – олардың дүниетанымын жоғарғы азаматтық деңгейде
дамытып, қоғамымыздың ілгерлеу процесіндегі адам факторын жандандыру,
ұлттық намысын қозғап, кез – келген парасатты азаматтардың, оның ішінде
ұстаздардың ізгілікті ісі деп ойлаймыз. Олай болса, Елбасының Қазақстан
халқына жолдауы, осы жолдаудағы 2030 жылға дейінгі дамуымыздың ұзақ
мерзімдік стратегиясы аса маңызды құжат болып табылады (94). Бұл мемлекет
басшысының салиқалы ой тізбегінен өткен жай, әлемдік өркениет дамуының
қырын-сырын оқып, зерттеп жүйелеген көрегендік саясатының толық қанды
жемісі болмақ. Осы тәуелсіздігіміздің баянды болуы жолында барынша еңбек
етіп, елімізді өркендетіп, гүлдендіру, ”Мен Қазақстанның азаматымын” –
деген ұлтжанды отандастарымыздың ардақта да, асқақ борышы болмақ. Сондықтан
да, өсіп келе жатқан жас ұрпақтарымыздың жан-жақты ойлай білетін, өз
елінің, халқының қамын жейтін, қоғамды алға қарай дамытатын адамгершілігі
мол бүлдіршіндерін дайындауымыз керек. Сол себепті де, білім беру саласында
жұмыс істейтін педагогтарымыздың алдында үлкен міндет, ауыр жүк тұр.
Өйткені, қазіргі оқушыларға егемен еліміздің болағашына, өтпелі кезеңнің
көлеңкелі жақтарын ескере отырып, оған мойын ұсынбай, алдымызда тұрған
нарықтық экономика жағдайында мазмұнды, әрі сапалы білім беру біздің аса
жауапты міндетіміз. Мектепте мұғалімдер, үйде ата-ана, қоғамдық орында
жұртшылық болып болашағымыздың оқу-тәрбие жұмысына белсене араласу -
қазіргі кезеңдегі бірінші орынға қойылған мақсат, себебі, білімсіз,
ғылымсыз ешбір қоғам алға жылжымайды, дамымайды.
Еліміз өркендесін десек, дүние жүзіндегі озық елдердің қатарына
жетеміз десек, қазіргі ұрпаққа беретін біліміміз, тәрбиеміз соған лайықты
болуға тиіс.
Қоғамның тарихи даму кезеңі адамгершілік тәрбиесінің проблемаларын
үнемі жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін
дәлелдейді.
Сол себепті де, ең алдымен адамның рухани жан дүниесін, асыл
сезімін, адамгершілік парызын, сұлулық талғамын қоршаған ортаға гумандық
қатынасын қалыптастыру келелі мәселелердің бірі болып саналады.
Негізінде, гумандық дегеніміз – мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін,
моральдық сананы мақсатты қалыптастыру немесе тәлім–тәрбиенің ықпалды
әсерімен моральдық сананы қалыптастырудың этикалық білімділікті,
адамгершілікті қасиеттерді дамытудың сара жолы.
Сонымен, адамгершілік міндеті өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғам
- көрініс тапқан. Мұнда қаған балаларының есімдері Күн, Ай, Жұлдыз, Көк,
Тау, Теңіз болып аталуының өзі осы табиғатпен байланыс, үйлесімділікті
адамның басты қасиеті деп ұғынуынан болса керек.
Біз гумандық қасиеттерге адам бойындағы ізгі қасиеттер жататынын
көреміз. Адамның өзіндік ой – пікір, көзқарас, мінез-құлық, іс-әрекеті
бүкіл ортамен қарым - қатынасы арқылы көрінеді. Гумандылық анықтамасы әр
дәуір арқылы беріліп келеді. Ежелгі дәуір ойшылдары да гумандылық туралы
өздерінің түйінде ойларын келтіріп отырған. Бұл ерекшелік ауыз әдебиеті
үлгілеріне де тән. Енді солардың кейбіріне назар аударарлық. “Ер Төстік”,
“Тазша бала”, “Алдар көсе”, “Жиренше”, т.б. Сондай ертегі, аңыздардағы
ұнамды кейіпкерлердің барлығы да әділдік, ізгілік, адамгершілік жолындағы
іс-әрекеттерімен бағалы. Ал “Алпамыс”, “Қобыланды”, “Қозы көрпеш – Баян
сұлу”, т.б. жырларда ел мүддесін көздеген ерлік пен кіршіксіз махаббат
тақырыбы арқылы ізгілік арқауы тартылған. Мақал-мәтел, жұмбақтар да адам
бойына игі қасиеттер дарытумен бірге айнала қоршаған ортаны тани білуге,
онымен үйлесімді өмір сүруге үйрететін ізгі тәрбие құралы болып табылады.
Ғылымды дамытуда орасан зор еңбек етіп, мол үлес қосқан ғұлама
ғалымдардың үлкен шоғыры орта ғасыр заманында Таяу және Орта Шығыста тұрған
халықтардан шыққаны белгілі.
Егер ілгерідегі шығармалар шамандық салт-санасына жазылған болса,
Қожа Ахмет Иассауи шығармалары бүкіл түрік әлеміндегі суфизмнің шыңы болып
табылады. Ол, өз еңбектерін шағатай тілінде жазған. Ойшыл ғұлама ислам
дінін түркі тілінде насихаттауды мақсат ете отырып, бұл дүниенің алдамшы
байлығына бой алдырмауға, астамшылдыққа ұрынбауға шақырады, имандылық
негізіндегі ізгілікке үндейді. Қадір-қасір, жетімдерге аяушылық, жанашырлық
көрсетіп, қайырымды, мейірімді бол дейді. Діні қатты қатыгездерден
түңілгендігін білдіреді. Ізгілік діні – Алланың ақ жолын ұстану деп
ұғынады. Оның шәкірті Сүлеймен Бақырғани да ізгілік ұғымында өз ұстазымен
үндес, сарындас. Оның “Хакім ата” (яғни Бақырға кітабы ұстаз идеясын заңды
жалғастырушы болып табылады. Мұнда суфистік дәстүр негізіндегі шарапқа
құштарлық байқалады. Бұл жердегі “шарап” ішімдікті емес, құдайды тану жолын
бейнелейді. өйткені софылар Алланы ақыл көзімен емес, шарап ішкендей
қызулықпен, ғашықтық, жүрекпен таниды. Сондықтан да, ізгілік арнасы осы
сезімге сияды.
Махмұт Қашқари ішіпейілділік ұлылықтың, ал тәкаппарлық ақылсыздықтың
белгісі деген ой арқылы гумандылыққа қатысты іс-әрекеттерді мінез-құлық,
көзқарастарымен байланыстырады.
Соңғы кездері “гуманизм” ұғымы көне түркі әлеміндегі “Жуан мәрттік”
ұғысы негізінде қарастырыла бастады. Бұл сөз көне парсы тіліндегі “Жувон
жігіт”, “Мәрд - жомарт” деген сөздерінен алынған. Тіліміздегі “Жомарт” сөзі
де осы “Жуан мәрт” сөзінің өзгерген түрі. “Жуан мәрттік” ұғымына М.Әуезов,
М.Мырзахметов, т.б. ғылыми тұрғыдан назар аудара бастады. Бұл ұғым Жүсіп
Баласағұнидың “Құтты білік” дастанында айтарлықтай көрініс береді. Онда
әділет, бақыт, ақыл, қанағат сынды этикалық төрт ұғымды соларға сәйкес
Күнтуды, Айтолды, Ұғдырмаш аты төрт кейіпкер алынады. Солардың өзара
сөздері мен қарым-қатынасы арқылы моральдық ұғымдар төркініне ой жүгіртеді.
Кейіпкердің үшеуін - әділдік, ақыл, бақытты – адам бойындағы ең негізгі
қасиеттер қатарына жатқызады.
Бұлар үнемі ізденіс, ұмтылысты қажет ететін қасиеттер. Мұндағы саналы
іс -әрекет ақылды, шындық, ақиқат жолы әділдікті, алеңбектің игілікті
нәтижесі одан әргі ізденіс, ұмтылысқа талпындыратын бақытты бейнелейді.
Жуан мәрттіктің мұндай үш сипаты Кейқауыстың “Кабуснама” (1082-1083)
кітабында да бар. Онда: “Адамның адамдық сипатын білдіретін үш нәрсе бар.
Бұл үшеуінің бірі – ақыл, екіншісі – тұрақтылық, үшіншісі – жомарттық”, -
деп көрсетіледі.
Атақты ұлы неміс ақыны Гете: “Шығыста әйгілі жеті ақын бар, сол
жетеудің ең осалының өзі менен мықты”, - деп, Шығыс ғұламалары жөнінде әдеп
сақтағаны сияқты, бұл бағалау мәселенің арғы жағы тек шындық екені бізге
аян. Ертеректегі тарихқа көз салсақ, адам балаларының сырын түсініп, өнер
мен ғылымда дамытуда Шығыс пен Батыс халықтарының қосқан үлесі көп. Әсіресе
Омар хаямның, жәмшид Кемидің (математиканы), Әл – Фарабидің (филосафиялық -
ғылыми еңбектері) гуманистік көзқарастары көп. Шығыс ғылымымен сусындаған
мәдени байлыққа ие болған Бируни, Әбу Әли Ибн Сина, Ұлықбек (өзбек
ағайындар) еңбектерін де білеміз. Бұл ғұламалар гуманизм туралы ежелден –
ақ айтып келе жатыр. Осыған орай біз, өз зерттеу жұмысымызды Әл-фараби
еңбектерінен талдаудан бастауды жөн көрдік.
әл-фараби араб еліне барған сапарында ол арабтардың тұңғыш философы,
ұлы ғалым Әл-кинди мен (800-879) танысып, оның геометрия, астрономия,
психология, музыка, т.б. еңбектерімен танысып шықты. (Орта Азия мен
Қазақстанның ұлы ғалымдары қазақ мемлекет баспасы. Алматы, 1964). әсіресе,
фарабиге ұнағаны, алдымен Әл-Кинди музыканы дәл білім мен ғылымды
табиғаттың өзінен бақылаудан іздейді де, сол бақылаудың нәтижесі ақыл-ойдың
таразысына салып шешеді. Басқа сөзбен айтқанда, дүниетануда бірінші орынға
ол адамның ақыл-парасатын қойған ғалым. Осы тұрғыдан келіп ол адамның ақыл-
қабілетін төрт түрге бөледі.
1. Алғыр ақыл;
2. Сылбыр ақыл;
3. 3. Табынышты ақыл;
4. Көлгір ақыл;
Әл-Фарабиге, әсіресе осы тұжырымдар қатты ұнайды. Біз, оның
психологиялық және педагогикалық көзқарасына тоқталып өтелік. Әбу Насыр Әл-
Фараби өмір сүрген заман Шығыс әлемінде бүкіл арабхалифатында ғалым мен
білімнің дәуірлеп тұрған кезі еді. Ұлы ғұламаның балалық, жігіттік шақтары
өткен қазақ даласы, әсіресе оның Оңтүстік өлкесі сол кездері үлкен мәдени
орталықтардың бірі болатын.
Тарих бізге ІX-X ғасырлар арасында Отырар қаласы (бұрынғы Фараб) Таяу
және Орта Шығысқа баратын үлкен сауда-саттықты Жібек жолының бойына
орналасқан еді. Ол өнер-білімнің, мәдениеттің орталығы, көптеген ғұлама
ғалымдар шыққан үлкен шаһар. Фарабидің аты әлемге жайылған ғалым болуына
осындай құнарлы ортаның себі тигендігіне күмәндануға болмайды. Орта
ғасырлық шығыс философиясында сол кезде басты үш бағыт болды. Мұның
біріншісі – ортодокстік ислам (халифаттағы үстем таптардың идеологиясы),
екіншісі – неплатондық ағыс (афоризм), үшіншісі – нерипатизм немесе
аристотелизм, яғни Аристотель жолын қуушылар.
Бұл соңғысы прогрессивтік топтардың көзқарасын бейнелейді. Кейіннен осы
ағымдағы ағылшын өкілдері философиялық мәселелердің бәрін табиғат
заңдарынан іздеді. өз тұсында осы ағымның көрнекті өкілдерінің бірі Әл-
Фараби болды.
Ұлы ғұлама, өзінің пәлсапалық пайымдауларын негізінен идеалистік
сарында өрбіткенмен, оның еңбектеріне сол дәуірдегі ғылым жетістіктерін
қорытындылайтын прогрессивтік, материалистік идеялар баршылық. Мәселен, ол
дүниенің мәңгілігін мойындап, табиғат құбылыстарын детерминистік
(себептілік) принцип бойынша түсіндіреді.
Жанның мәңгі бақи жоғалмайтындығы, өліп-өшіп отыратындығын мойындайды.
Сол кезде, ол болжам жасап пікір айтаған ғылыми – білім саласы кемде-кем.
Оның жан дүниесі туралы толғаныс тебіреністері “Қайырымды қала
тұрғандарының көз қарастары жайындағы трактат”, “Азаматтық саяхат”,
“Даналық таңда тастар”, “Бақыт жолын сілтеу”, “Мәселелердің мәні” т.б.
еңбектерінен бізге белгілі болып отыр.
Психология үшін негізгі мәселе болып табылатын жан мен тәннің ара
қатынасы, бұл екеуінің бір-бірімен байланысы жайлы мәселеде әл-фараби сол
кездегі ғылыми ой-пікірдің биігінен көріне білді. Ол жанның мәңгі
өлмейтіндігін уағыздаған грек ғалымы Платонға қарсы дау айтып, оның “Жан –
тәннен бұрын пайда болады, жан мәңгі бақи өлмейді деуі қате түсінік” – деп
түйеді. Оның пікірінше, жан мен тән бірге дамиды, тәнсіз жан жоқ, жан –
тәннің тірлік қасиеті, адамда қатарынан екі жан бола алмайды, адамның тәні
де, жаны да өткінші, уақытша.
Тән – жанның дамуына, оның біртіндеп қалыптасуына, жетілуіне әсер етіп
отырады. Жанның дамуы үшін тәннің саулығы керек.тән саулығы жоқ жерде жан
саулығы да жоқ. Шыққан жан ешуақытта қайтып келмейді, бір денеден екінші
денеге көшіп те жүрмейді, бірақ мәңгі бақи өмір сүреді де, надан, залым,
арамза адамның жаны өшіп кетіп отырады.
Әл – Фараби адам жанының табиғатын қазіргі термин бойынша тәннің
құрылысына орайлас түсіндіруге тырысады. Тәннің де, жанның да иесі – жүрек,
бұған мидың да қатысы бар, бірақ тәннің басқа мүшелері сияқты ми да
жүрекке бағынышты. Жүрек-тіршілік тірегі, ол қан айналысы мен қимыл-
қозғалыстың орталығы.
Жүрекпен байланыспайтын мүше жоқ,ми да жүректен қорек алып, сонан кейін
ғана адамның жан дүниесін басқарады.
Адам-жанды дүниенің теңдесі жоқ туындысы, оның жануарлардан негізгі
айырмашылығы ақыл-парасатпен, сөйлей алу қабілеті, өнерімен, белгілі бір
кәсіппен айналысуында.Адам қоғамнан, түрлі топтардан тыс өмір сүре алмайды
, оның бар тіршілігі адам қауымының арасында өтеді. Жеке адам өзінің тілек
талпынысы мен мұң-мұқтажын жеке жүріп қанағаттандыра алмайды. Сондықтан, ол
басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі. Өйткені, жекеленген адамның тәні
де, жаны да ойдағыдай дамымайды.
Ұлы ойшылдың еңбектерінде бала психикасының қалайша дамып жетілгендігі
жөніндегі де қызғылықты пікірлер көп. Баланың жасы өскен сайын оның ақылы
да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Осыған байланысты – “Адамның
адамгершілік, имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен,
үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз,
зұлым, не ақ ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады”деген.
“Адамдар – деп жазды Фараби, бақытты болуы үшін біріне-бірі көмектесіп
отыру мақсатымен бірлескен қала – ізгі қала болады”.
“Халықты бақытқа жеткізу үшін өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі
қоғам болады. Қалалардың бәрі бақытқа жету жолында біріне-бірі көмектесіп
отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді” – деп Әл- Фараби өмірге деген
гуманистік көзқарасын осындай ізгі қаланың бір-бірімен ынтымақты
байланыста болуы арқылы бейнелі түрде білдіреді.
Ол қайырымды қала тұрғындары пайдаланатын игіліктерге ғылым ұмтылу,
әр түрлі әлеуметтік топтардың бір-бірімен тату-тәтті ө негіздерін меңгеру,
әділдікке мір сүруі, т.б. жатқызады.
Әл-Фараби, “Мінезі түзу шәкірттерге білім ешбір қиындықсыз қонады,
оларды оқытып, тәрбиелеуге еш уақытта да жалықпау керек. ұстаздың жәрдем
беріп, көмектесетіні де осындай шәкірттер”, - деген.
Әл-Фараби әр топтағы адамдардың психологиялық өзгешеліктері туралы айта
келіп: “Адамның өз өмірінің қожасы, сондықтан да ол өз бақытын өзі жасауы
тиіс” – деген.
Әл–Фарабидің педагогикалық, дидактикалық, гумандық, көзқарастары оның
философиялық, жаратылыстану, өнер туралы пікірлері, қағидалары
ізденістермен араласып астасып жатады. Оның педагогикалық жүйесіндегі
темірқазық болып саналатын философиялық-этикалық категория әрбәр адамды
бақытқа жеткізу мұраты.
Бақытқа жетудің негізінде философиялықғылыми білімдер арқылы дүниедегі
кіршіксіз пәк тазалықты, әдемілікті бойға сіңіру, ойға, жүрекке ұялату,
дарыту әрекеті жатады. Бұл туралы өзінің тамаша педагогикалық-этикалық
“бақытқа сілтеу” еңбегінде: “Бізге тамаша көркемдік, пән тазалық тән
болғанда ғана біз бақытқа нағыз философия арқылы жетеміз ал біз оны жақсы
ақыл-парасат арқылы меңгереміз” (әл-Фараби. Әлеуметтік этикалық трактрттар,
1975, 37-бет)- деп ойын түйіндейді.
Әл-фараби педагогикалық ілімі бойынша тәрбие мен тәлім, білім беру,
мәселелері өзара тығыз байланыста қосарлана, бір-бірін толықтыра жүргізілуі
тиіс. “Философияны үйрену үшін алдын-ала нені білу қажет” – деген
еңбегінде, ол ғылым мен философияны жетік меңгеру үшін бірінші алғы шарт
етіп адамның жан тазалығын, ар тазалығын, әдеп-тәрбиелегін қояды. Сонымен
қатар талапкер шәкіртте гуманизм және елжандылық сезімдер болуы шарт, ол
өзінің халқына адал беріліп, оның жақсы дәстүрлері мен салт-саналарын
сақтауы қажет деп санайды.
Әл-Фараби ғылым, білімді қалай болса солай, жаппай жүйесіз үйрене,
игере бермей адамның ақыл-парасатына, мінез-құлқына игі әсер етіп,
практикалық іс-әрекетіне пайдалы болатын жақтарына баса көңіл бөлуді
ұсынады. Бірақ, ол еңбек тұтас күйінде бізге жетпеген, тек музыка, логика,
астрономия, сал геометриясына арналған бөліктері сақталған.
Әл-Фарабидің дидактикасында “Музыканың ұлы кітабы” еңбегінің алатын
орны үлкен: бұл еңбек музыка сияқты аса күрделі ғылымды методикалық жағынан
шеберлікпен қиюын тауып құрудың, қазіргі күнге дейін құндылығын жаймаған
тамаша үлгісі болып саналады. Сондықтан да, оны орта ғасырлар заманынан
қалған аса ірі ғылыми шығарма ғана емес, педагогикалық-әдістемелік ірі
ескерткіш деп қарау дұрыс.
Автордың дидактикалық үлкен бір жаңалығы, бұл оқулыққа музыка ғылымының
әдіснамалық әдістемесін, тарих мәселелерін қамтыған үлкен кіріспе тарауын
беру болып табылады.
Кіріспенің алғы сөзінде ғылымды жасаудың оны баяндаудың әдісі (методы)
егжей-тегжейлі әңгіме болады. Оның пікірі бойынша: “қандай ғылым болсын,
оның теориясын жетік білу үшін түрлі шарт керек; ғылымның барлық түпкі
негіздерін, ұстанымдарын, бастамаларын білу керек, сол ұстанымдардан сол
ғылымға жататын қажет қорытындыларды, салдарларды шығара білу керек; осы
ғылым жайлы бұрын-соңды айтылған пікірлерді талдап, түзете білу керек”
деген (45)
Әл-фарабидің педагогикалық жүйесіндегі бір ерекшелік, ол әдіснама мен
әдістеме мәселелерін тығыз байланыстырып тұтастырып отырады.
Мұндағы оның дидактикалық кредосы – “білімнің бастамасы – болмыстың
бастамасына сай келу” туралы қағида. Әл-Фараби теориялық білімнің негізгі
қоры - өмірде бар заттар мен құбылыстар, сондықтанда білімпаз олардың
“қалай және қойдан шыққанын” білуден бастау керек деп айтады. Ал басқа
білімдер осыларға негізделеді және “ойлау, тексеру зерттеу, оқу, үйрену”
жолымен алынады. Бұл нұсқау қазіргі дидактикада, оқытудағы ғылымының
ұстанымға жақын келеді.
Осы қағида логикалық ойлау әдістерімен теориялық ғылым жасауда, оны
дидактикалық талапқа сай жаңа ғылыми – педагогикалық әдіске келеді.
Әл-Фараби ғылымдарда меңгеруде үйренудің қажеттігін дәріптеумен бірге,
бұл мақсатқа жеткізуге тиіс проблемаларды шешуге көп жұмған ғұлама-педагог,
Әл-Фарабидың дидактикасында оқытудың екі формасы бар.
1. Зерек шәкірттерге арналған дәлелдеу;
2. Орта оқушыларға арналған көрнектілік, яғни бейнелеу, сендіру,
көз жеткізу әдісі. Біздіңше, қазіргі жай әңгіме, эвристикалық
әңгіме, лекция, проблемалық оқыту әдістеріне жақын келеді. Әл-
Фараби осыған байланысты практикалық өнер, қол өнерін үйрету
әдістемесі мәселелеріне де тоқталып, мұнда ауызша сабақты
шәкірттің жаттығу, машақтану әрекеттерімен ұштастыра жүргізуді
ұсынады.
Педагогикалық ғылым тарихында Әл-Фарабиддің өткендегі ұлы ғұламалардың
еңбектеріне жазған түсініктемелерінің үлкен мәні бар. Әл – Фараби шығыс
топырағында ең алғашқылардың бірі болып, педагогикалық құралдардың ерекше
формасы ретінде түсініктеме жазу дәстүрін енгізген, ол Аристотельдің барлық
шығармаларына түсініктемелер жазған. Әл-Фарабидің дидактикалық мұрасын
баяндап беру қиын. Ол педагогика тарихында алатын орны бар дидакт.
методист ғұлама болған адам.
Әбу Насыр Әл-Фарабидің дидактикалық ой-пікірін әрі қарай жалғастырушы
ізбасары – оның жерлесі – отырарлық ғалым Имад Ад- Дин Әбу–л-Қасым Әл-
Фараби (1130-1210). Ол “Ғылым түрлері жайында жазылған таза шындық” атты 50
тараудан тұратын дидактикалық трактаттың авторы. Шығармаларының түрлі
нұсқалары әлемнің бірнеше кітапханаларында болғанымен әлі күнге арнайы
зерттелмей келеді. Әбу-л-Қасым Әл-Фараби жайлы және оның еңбектеріне қазақ
ғалымдарының ішінде алғаш назар аударғандар - Ә. Дербісәлиев пен
Қ.Жарықбаев.
Әбу-л-Қасым Әл-Фарабидің жоғарыдағы еңбегінде ақыл мен ғылым, иман мен
ислам, ниет пен әдет, ашу мен ұят т.б. сондай тәлімдік мәні зор мәселелер
қозғалады. Мұнда ғылым-білімді игеру жолы, бала тәрбиелеу, сөйлеу мәдениеті
сынды гумандық мазмұндағы жайттар қозғалады.
“Бұл дүние рахатының патшасы – ізгілік иесі, о дүние рахатының патшасы
– ислам. Кешірімшіл адам жаннатқа кіреді...
осылай өз рухын өзі емдейтін адам ғана өзін-өзі ізгілікке тәрбиелеудегі
қажеттігіне баса назар аударғанын байқатады”. Жалпы Әбу-л-Қасым Әл-Фараби
еңбектері аршылмай жатқан асыл қазынамыздың бірі деп есептейміз.
Ұлы даламыздың X-XІІ ғғ. Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысынан
бастап, шығысында Жетісу мен Қашғарға дейінгі кең өлкеде екі ғасыр бойына
түрік тайпаларының Қарахан мемлекеті өмір сүреді. (астанасы Баласағұн
қаласы).
Баласағұндық Жүсіп Баласағұнидың моральдық - этикалық, психологиялық
қағидалары Ибн Сина мен Әл-Фараби ілімдерімен сабақтасып жатады. Өйткені,
аталмыш дастан идеясы да адамдарды тәрбиелеу.
Білім мен ақыл әділетке қосақтасып жүруі тиіс, бұларың әділ заң
шығаруға болмайды. Ақыл әр кез адам қанағатын да реттеп отырады. Мәселен,
адамның азға қанағат етуі, түсінуі барлығы да ақылдың арқасы. “Құтты
білімнің” он бесі тарауы тәлім-тәрбиелік мәселелерін әр қырынан сөз етеді.
Дастанда көтерілген тәлімдік маңызы зор мәселе – адамның мінез-құлқы,
оның қоғамдағы орны туралы жәйттер. Адам – бұл дүниеге қонақ, оның өмірі
өткінші, сондықтан ол атына ылғи да жақсы сөз бен жақсы ісін қалдырып
отыруы қажет. Бұл үшін ол әр кез жаман қылықтан сақтанып, адамдықпен жүріп-
тұруы тиіс. Автор ақылдықты адамның адам болуының, адамгершілік жағынан
жетілуінің бірден-бір өлшемі деп, ақылдың көмегінсіз бұл дүниеде ешбір
нәрсе шешілмейді деп түйіндейді. “Ақыл-парасатқа еш нәрсе теңелмейді, одан
асқан мәртебелік жоқ”. “Ақылсыз адамның жануардан айырмасы жоқ”. Біліктілік
пен ақылдылық төбеңді көкке жеткізеді деген қанатты сөздердің тәрбиелік
мәні зор.
Ақылды адамдардың сөзі әрі көркем, әрі қисынды. Осындайлар жұрт алдында
құрметке бөленеді. Дұрыстан сөйлей алу адамның негізгі қасиеттерінің бірі.
Шешендік қабілет екінің бірінен кездесе бермейтін қасиет. Жүсіп сөйлеу
өнерін көзі мәңгі бітелмейтін мөлдір бұлаққа теңейді.
Ақылды адам өзіндік ойы, өзіндік мақсаты, өзіндік бақыты бар, кез-
келгеннің жетегіне еріп кетпейді. Сол қисындылық, тұрақтылық, мінезділік
адамға ауадай қажет. “Қайда жүрсең де өзіңді тізгіндеп ұста”.
“Адам болу үшін ерлікпен қатар ақ көңілділік те керек”. “Байсалдылық-
ізгі қасиет”. “Адам деген ардақты атқа түлкідей құлық та, қасқырдай
қатыгездік те жараспайды”. “Адамда жаман қасиет болса, оған бақ та, бақыт
та қонбайды”. “Ал бақ пен бақытқа жету адамның өз қолында, кісі - өз
бақытының қожасы” – деген нақыл сөздер адамгершілікке тәрбиелейді.
Жүсіп Баласағұнидың көне түркі тілінде жазылған осы дастанынада адамды
ізгілікке баулу мәселесі кісілік қасиеттердің қалыптасуына өзектес көрініс
береді. Яғни жас буыннан бастап, ересек адамға дейінгі қоғам мүшелерінің
ізгі қасиетпен суарылуы ел билеушісінің моральдық қасиетті пікірі жетекші
орын алады. Демек, кісілікке тәрбиелеуші адамның гуманистік қасиеті жоғары
болғанда ғана іс оңға баспақ. Дастанға адамға білім мен ғылымның не үшін
қажет екендігі, адам бойындағы жақсы Жаман қасиеттер, түрлі әлеуметтік
топтардың бір-бірінен айырмашылықтары этикалық-психологиялық жағынана арқау
болып, гумандық тәрбие мәселесінде тәлімгер жауапкершілігіне баса назар
аударылады. Үлгілі тәрбие негізгі – білім, әдет, дағдыларға машықтандыру,
сондықтан баланы жасынан ізгі қасиеттерге, еңбеккерлікке баулу ісін алдыңғы
кезекке қойып, “Балаң өксімес үшін, оған білім мен кәсіп бер” – дейді
автор.
Сонымен бірге, түрлі кәсіп, билік иелерінің қасиеті, олармен қарым-
қатынас, әдеби де үлгілі насихатқа құрылған. Жүсіп Баласағұни еңбегі
бойынша кісіліктің басты көрсеткіштерінің бірі – гумандық қасиеттің іс
жүзіндегі көрінісі болып табылады.
Ұлы дала өлкесінен шыққан және бір ғалым – Махмұд Қашғари (XІ)ғ. Ол
түркі халықтарынң аса бір мәйекті ескерткіші – “Диуани лұғат ат-түрк”
(“Түркі сөздерінің жинағы”) атты еңбектің авторы. Сөздік ғалымның әр
саласын қамтитын әмбебап туынды. Мұнда Орта Азия және Қазақстан
халықтарының әлеуметтік және мәдени өмрінің әр алуан салаларын қамтитын
қызғылықты мәліметтер мол ұшырасады. Махмұд Қашғаридың бұл еңбегі Әл-
Фараби, Жүсіп Баласағұни идеяларымен астарлас, өзектес. Мұнда да
дүниеқорлық, опасыздық, қорқақтық, сараңдық, т.б. сондай жағымсыз қасиеттер
айыпталып, жомарттық, сөзге беріктік, ерлік, ақниеттілік сияқты ізгі
қасиеттер дәріптеледі. Адам тәрбиесінің негізгісі – еңбек сүйгіштік,
білімге құштарлық, ел қорғайтын ерлік: жомарттық, өз бақыты үшін күресе
білу сынды қасиеттерге баулу деп ұғады. Ол: “Арғымаққа мінгізіп, бес
ерлікті мараптаса”, енді бірде “Ғаріп келсе, күт оны, ас-суыңа қандыр да” –
деп мейірбандылыққа шақырады. Білім, жақсы мінез, тұнық ақыл, айқын
мақсатты ізгілік қасиеттің өзегі деген ойға мегзейді.
Сайы Сарай (XІ)ғ. 1391 жылы жетпіс жасында парсы ақыны Маслахаддин
Саадидің “Гүлстан” дастанын “Гүлстан бүт-түрік” деген атаумен аударады.
Дастанда қанатты, нақыл сөздер мол ұшырасады. Мұнда ел билеушілер мен халық
бұқарасы туралы, жастық пен қарттық, қанағат пен тойымсыздық, сараңдық пен
жомарттық, т.б. сондай қасиеттер жайлы сөз өрнегі өрілген. Мысалы, “Ер адам
кек сақтамайды”, “Әке мейірімінен ұстаз жәбірі жақсы”, “Еліне жапа
көрсеткен, өмірден опа көрмейді” т.б. сондай сөздері ізгі қасиет негізі -
өзіңді-өзің тәрбиелеу деген ұғымға мегзейді.
Қоғамдық ой-пікірдің басшылары болған Асан қайғы, кодан тайшы,
Қазтуғандар ел арасында аңызға айналған ақылды, дуали философтары еді.
Асан Қайғының туған жерге, қолпаштап өсірген елге махаббатты, ар, намыс
үшін күрес әділдікті жақтау туралы идеялары шығармаларынан терең орын
алған. Сол себептен де, оның өсиет өлеңдері, халық есінде мәңгі сақталып
біздің дәуірімізге жеткен. Асан қайғының ел қамын ойлап қатты күйзеліс
кезінде жазғаны:
Құйрығы жоқ, жалы жоқ,
Құлан қайтіп күн көрер.
Аяғы жоқ, қолы жоқ,
Жылан қайтып күн көрер?
Шыбын шықса жаз болып,
Таздар қайтіп күн көрер,
Жалаң аяқ балапан,
Қаздар қайтіп күн көрер?
Деп, өмірден түңіліп, желмаясына мініп, ел-жұртына жайлы қоныс қарауға
аттанды. Асан дүниенің төрт бұрышын шарлап аралайды.
Адамға бақ-береке, тату-тыныштықжерді ел-жұрты үшін іздеген азамат ел
қамқоршысы бола біледі. Ол “Жерұйықты” таба алмай өксік келіп, Сарыарқаның
бел ортасы. Ұлытаудың басына жеткенде дүниеден қайтады. Халық қамын жеуді,
әзезілдің сөзіне ермеуді, құлқынның құлы болмауды адамгершіліктің үлкен
парызы деп ұққан жырау.
Арғымаққа міндім деп,
Артқы топтан адаспа,
Күнінде өзім болдым деп,
Кең пейілге таласпа.
Артық үшін айтысып,
Достарыңмен санаспа.
Ғылымым жұрттан асты деп,
Кеңессіз сөз бастама,
Жеңемін деп біреуді,
Өтірік сөзбен қоштама, - деп, "Көпке
қызмет ет, халық қамын ойлар бол", "атаңның баласы болма, адамның баласы
бол", "Ел қамын жеуші ақылды азаматты, қарадан шықса да қадірле", "Болмашы
нәрсе үшін түс шайысып, жақсы достан айырылсаң, өкінішке душар боласың"
деген ақылдары келешек ұрпаққа әлі де пайдасы тиер деп ойлаймыз.
"Ашуға ақылды жеңгіз, көпшіл бол" деген өнегелі өсиет, бүгінгі жастар
үшін жойылмаған гумандық қасиетті күшті кеңес екені даусыз (110, 111).
Доспанбет, Шалкиіз, Ақтамберді т.б. жыраулар гумандылық қасиетті
отбасының бірін-бірі қадірлеумен байланыстыра ел қорғайтын ерлікке ұластыра
отырып жырлаған. Жырау толғауларында тек шындықты айтып, қарапайым халықтың
тірегі ретінде, кереметтей қазақтың шешен тілдерімен айтылған афоризмдер,
көркем тіркестерге бай, қанатты сөздерден құралған философиялық толғаныстар
бар.
Жыраулар мораль, этика, тәлім-тәрбие жайындағы ой түйіндерін, қоғамдық
мәселелермен қатар, әлем, болмыс, тіршілік, табиғат жайлы терең
тұжырымдарын ортаға салады. Халықпен тығыз байланыста болып, ақылдасып,
кеңесіп отырады.
М.Әуезов гуманитарлық мәселесін өзінің алғашқы әңгімелерінен бастап
"Абай", "Абай жолы" эпопеясында жоғары деңгейге жеткізеді. Ол Абайдың шын
мәніндегі толық адамдық тұлғасын сандай білді.
"Адамның адамдық сипатын білдіретін үш нәрсеге айырықша көңіл аударды.
"Белгілі жуанмәрттілік үш хислат бірлән болар деген аңдық (шындық), кәрәм
(ізгілік), нақыл", - деп, толық адамға қажет шарттарды көрсетеді. Бұл
идеясын ол өз өлеңдерінде нақтылай түседі:
"Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек".
Сонымен қатар, Абай " Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек" деп, бұл үш
сипаттың әрқайсысына қажетті тән қасиеттердің де ерекшелігін аша көрсетеді,
жуанмәрттіктің мін-мазмұнын педагогикалық психологиялық тұрғыдан нақтылай
түседі.
Ақынның 17 қара сөзінде ақыл, қайрат, жүректің әрқайсысының қызметі мен
ерекшеліктерін, оларды өзара әңгімелестіру арқылы қарапайым да ұғыныңқы
түсіндіреді.
Белгілі философ М.Орынбеков Абай философиясының негізгі гумандық қарым-
қатынас проблемасы екенін ашып көрсеткен. Абайдың айтқан адам бойындағы
адамгершілік, ізгілік, еңбекқорлық, білімділік, өзін-өзі бақылау, ұяттылық,
парасаттылық, әр адам баласының ерекшелігі, қасиеті, болмысы жайындағы
пікірлері, оның қара сөздерінде айқын баяндалған. Абай аңсаған адам
тәрбиесі, үнемі оқу-ағарту ісінің алдына қойған мақсаттарының бірі болып
табылады.
Адамгершілік, ынтымақтық, татулық, әділдік, еңбекқорлық, адамдық,
талапкерлік пен талпынушылық Абай көтерген мәселелері. Мысалы: сыпайы
жүру, кіршіксіз киіну, мәнді сөйлеу, ұстамдылық жастарға ұсынар ұранына
айналған. Абай өз тұсындағы жастардың рухани өсуіне біраз жол ашты. Абай
адам мінезіне көп мән береді. Ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез бұзылмасын,
"мінез азғырылмайтын ақылда, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын.
Бұл беріктік ақыл, ар үшін болсын" – деп жастарды орынды сөйлеуге,
парасатты болуға шақырады.
Ізгілік мәселесі туралы сөз болған да, соған қатысты Абай ілімін ғылыми
тұрғыда әрі қарай тереңдете дамытушы ұлы тұлға-Шәкәрім Құдайбердіұлы. Бұл
орайда оның поэзиялық шығармаларын айтпағанның өзінде "Үш анық” атты
философиялық еңбегінің орны айрықша.
“Үш анықтағы” басты ойдың өзекті жемісі Абайдың мораль философиясындағы
жан құмары мәселесімен тікелей байланысты.Бұл мәселеге ғалым зор даярлықпен
келген. Ол Шығыс және Батыс зерттеушілерінің еңбектерімен жете танысып,
идеалистік және матералистік көзқарастарға өзіндік сыншыл ой танытады. Ол
үш түрлі таным жолын анықтайды. Біріншіден-заттылдық ғылым жолындағы таным,
екінші- діни жолдағы дүниетаным, үшінші-ұждандық таным, яғни ар ілімі.Бұл
соңғы мәселе мораль философиямен байланысты және оның біз қарастырып
отырған ізгілік ұғымына тікелей қатысы бар. Шәкәрім: “Адамдағы ынсап,
әділет, мейірім үшеуі қосылып, ұждан деген ұғым шығады... бұған нана алмаған
адамның жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір заң тазарта алмайды...ұжданы сол
жанның азығы екеніне ақылмен санап істесе, оның жүрегін ешнәрсе қарайта
алмайды” – деп, ой толғайды. Бұл бүгінгі таңда да келелі мәселе. өйткені,
адамгершілік тәрбиесі бірінші кезекке қойылмайынша, бүгінгі қоғамның оңды
болуы екіталай.
Бастауыш сынып оқушыларының гумандық қатынасын қалыптастырудағы
Я.А.Коменский., К.Д.ушинский., А.С.Макаренко еңбектері кезінде өзіндік
орнын алған болатын. Қазіргі ғалымдардың шығармаларынан даму заңдылықтарынң
бір-бірімен өзара сабақтастығын ғылыми тұрғыдан байланыстылығын байқатуға
болады. “Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту тұжырымдамасы”:
...”Біздің өміріміздің басқа салаларында жаңалықтарға кең жол бере отырып,
барлық өзгерістердің негізгі мәні адам тәрбиесі, адамның дамуы екендігін
естен шығармауымыз керек” – деп көрсетілген. Осы тұжырымдамада негізінде
өркениетті қоғамдағы орта білім жүйесінің стратегиясы мен мақсаттары
айқындалған. Оның ішінде, балалардың гумандық көзқарастары мен қатынастарын
қалыптастыруда бүгінгі таңдағы гуманитаризация және гуманизация ең өзекті
мәселеленің бірі болып табылады. Осыған қатысты Қазақстан Республикасында
гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы: “Қоғамды гуманитарландыру – ХХІ
ғасырдың табалдырығындағы өркениетті дамудың талабы” – деп, айырықша
назарға алынып отыр. Мұнда осы мақсатқа жету үшін өмірлік құндылықтар мен
бағдарламалардың сындарлы жүйесін орнықтыру қажеттігіне көңіл аударылады.
Ол үшін бүкіл тәлім-тәрбие, білім беру және мәдениет кешенін тәрбие ісіне
тұтастай жұмылдыра отырып, жүзеге асыру міндетін орындаудың қажеттілігі
көрсетіледі.
Осы орайда Ресей философы А.Ф.Лосевтің пайымдауынша “Гуманизм –
философия, филология, тарих тұрғысындағы білімдердің және ерекше өнердің
жиынтығы ғана емес, сонымен бірге ол адамның ақыл-ойының ерекше бір
қасиеті, еркін ойлауға деген бұрылысы” –деген.
Ал философиялық сөздіктегі (1996) анықтамада: “Гуманизм – адамның қадір-
қасиеті мен құқын құрметтеуді, оның жеке тұлға ретіндегі бағасы, адамның
игілігін, оның жан-жақты дамуына, адам үшін қолайлы қоғамдық өмір жағдайын
жасаған қамқорлықты білдіретін көзқарастардың жиынтығы” – деп тұжырымдаған.
Соңғы кездегі шыққан “Педагогикалық сөздіктегі: гуманизм-принцип
мировоззрения, в осове которого лежит признанеи безграночности возможностей
человека и его способности к совершенствованию, прав личности на свободное
проявление своих способностей, убеждений, утверждение благо человека как
критерия оценки уровня общественных отношений. В настоящее время становится
одним из основных принципов педагогики” – гуманизмге берген анықтамасы да
көңіл аударлық. Бұл жерде тұлға қабілеті адами дамытудың шексіз
мүмкіндігіне мегзей отырып, оның қауымдық қатынастарының өлшемі ретіндегі
қызметі де ескерілгенін аңғарамыз.
Ғалым-педагог А.А.Бейсенбаева тарихи құбылыс ретінде гуманизм қоғам
талабына сай тың мазмұнға ие болатындығын көрсетеді. Сонымен бірге, ол
тәлім-тәрбие тарихында гуманизмнің абстрактылы және шындық типтеріне де
нақты анықтама береді. Ал Г.Шолпанқұлова гумандық қарым-қатынас ұғымын
анықтай отырып, оның құрылымдық бөліктерін көрсетіп, оларға гумандық
қасиеттерді шынайы, жалған және гумандыққа жат қасиеттер деп топтастырса,
В.А.Кәріпжанова өз диссертациялық жұмысында гумандық сенімділікті
қалыптастыру мәселелерін және оның құрылымдық компоненттерін анықтайды.
Гумандық қасиеттердің қалыптастыру мәселесін қазір де көптеген ғалымдар
қарастыруда. Соның бірі - Қ.Т.Әтемова бұл мәселеленің жүрек, ақыл, қайратқа
қатысты қасиеттерін жіктеп көрсеткен, философ Д.Кішібеков кісілік
қасиеттердің үш деңгейін анықтайды.
Сонымен жоғарыдағы зерттеушілердің гумандылық қасиеттерді қалыптастыру
мәселелеріне байланысты ой-пікірлерін қорыта айтсақ:
• Ізгілік ұғымы біздің тарихымызда ежелден бері өзекті орын алып келе
жатыр;
• Ол адамның іс-әрекет, ақыл-ойының дұрыс бағытталуындағы жетекші
мотив;
• Жеке адам, қоғам, тіпті бүкіл адамзат қоғамының даму келешегі де осы
ізгілік, гумандылық тәрбиесінің бағыттаушы күшіне байланысты.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың
мүмкіндіктері
Гуманистік тәрбиенің мақсаты - қазіргі қатаң бәсекелестік, іскер
адамдар, кәсіпкерлер кезеңінде әр адамның рухани байлығы мен
мәдениеттілігін жетілдіру, кәсіби біліктілігі мен білімділігін, іскерлігін
арттыру, баланы бүгінгі өмірге сай тәрбиелеу.
Педагогикалық, психологиялық тұрғыдан гуманизм адамдар арасындағы
қатынастардың сүйіспеншілікке негізделуі, адамның ар намысын құрметтеу,
жоғағы парасаттылық қасиет пен қамқорлық жасау, адамды сүйе білу деп
анықталады. Гумандық - адамның тұлғалық қасиеті, адам жандылық, адамға
деген шынайы махаббат, сүйіспеншілік, адамды адам деп құрметтеу, бағалау,
оған қамқорлық жасай білу. Гуманист – адамшылық көрсете алатын, адамшылық
қарым-қатынас жасай білетін адам. Гумандық қарым-қатынас – философтардың
анықтауы бойынша, адамдардың іс-әрекеті, өмір сүру процесінде туындайтын
қоғамдық қатынастың ерекше түрі. Адамдардың бір-бірімен өзара адамшылдыққа
негізделген байланысының, қатынасының көрінісі.
Қазақтың ұлы зиялылары гуманизм, гумандық қатынас, адам бойындағы
гумандық қасиеттер туралы құнды ой-пікірлер айтқан.
Ұлы педагог М.Жұмабаев қазақ тіліндегі тұңғыш педагогикалық оқулығында
гуманизм идеясын, гумандық қасиетті былай деп түсіндіреді. "Адамға қалайда
болса, қашан да болса пайда келтіретіной һәм іс ізгілік деп аталады.
Ізгілікке ұмтылу – жауыздықтан безу.
Жаратылысының өзінде бір нәрсе. Кімде-кім өзін, туысқандарын, өз елін
сүйсе, әсіресе, бүткіл адам баласын бауырым деп білсе, сол адамды ізгі деп
атаймыз. Өзін-өзі соқыр сезіммен мал да сүйеді. Ал адамның шын мағынасымен
адам болуы үшін өзін сүю, жақындарын сүюмен қанағаттанбай жалпы адамзатты
сүюі шарт (М. Жұмабаев. Таңдамалы. Алматы, "Ғылым", 1992, 208-бет).
Жоғарыдағы анықтамаларды қазіргі қоғамның өтпелі кезеңінде гумандық
қасиеттер, қарым-қатынастар қандай болуы керек, оның теориялық жағынан
қарастыруға негіз етіп аламыз. Бізге адамның ішкі жан-дүниесінің
бойлығынан, білімділігінен өмірге, адамға табиғатқа, қоғамға қатынастардағы
тазалық, шынайылық, негізінде құрылған гуманизм керек. Олүшін шынайы
гумандық қасиет, жалған гумандық қасиет және гумандыққа жат қасиеттер
қатынаста қандай көрініс табатындығына мін беріліп, жас жеткіншек
тәрбиесінде түсіндірілуі керек.
Біздер өзіміздің зерттеулерімізде адамдар арасындағы қарым-қатынастарда
мынандай қасиеттер болатындығын айқындадық.
Гумандық (ізгілікті) қасиеттер
Шынайы гумандық Жалған бүркемеленген Гумандыққа жат (ашық,
қасиеттер гумандық қасиеттер айқын көрінетін
қасиеттер)
1. Адам жандылық, 1.Құбылмалы мінезділік, 1. Адамға қатыгездік
адамды жақсы көлгірсу
көрушілік,адамды
сүюшілік
2. Мейірімділік 2. Өзіне-өзі сынмен 2. Зұлымдық,
қараушылық қараниеттілік
3. Қамқоршылық 3. Тез иланғыштық 3. Сараңдық,
пайдакүнемдік
4.Қайырымдылық 4. Құлық 4. Өзімшілдік
5.Қадірді 5.Жасықтық, жалтақтық 5. Іштарлық
құрметтеушілік
6. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
көзқарасты қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1-Тарау. БАСТАУШЫ СЫНЫП ОҚЫТУШЫЛАРЫНЫҢ ГУМАНИСТІК КӨЗҚАРАСЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ 7
1.1 Педагогика тарихында гуманистік көзқарастың зерттелуі мен қалыптасуы 7
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың
мүмкіндіктері 30
2-тарау. 2-СЫНЫП АНА ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ГУМАНИСТІК КӨЗҚАРАСТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ЖОЛДАРЫ 37
2.1 Мемлекеттік құжаттарды зерттеу тақырыбы тұрғысынан талдау 37
2.2. Озат мұғалімдер тәжірибесі 54
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 65
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қоғамда болып жатқан әлеуметтік
–экономикалық және саяи өзгерістер ең негізгі көкейкесті проблемаға айналып
отыр. оған себеп – адам, қоғам, табиғат заңдылығымен (қалыптасқан)
санаспау салдарынан туған келіспеушілік.
Мектеп жағдайында гуманизм қарым-қатынастар мәселесі қоғамдық қарым-
қатынастар жүйесінен түскен жоқ. "Қазақстан Республикапсындағы гуманитарлық
білім беру" тұжырымдамасында (1996) қоғамымыздағы демократиялық
жаңғыруларға сай жалпы азаматтық ұлттық құндылықтарға, адамгершілік ойларға
негізделген және Қазақстан Республикасының "Білім туралы заңында" (1999)
айтылғандай білім берудің негізгі мақсаты – адамды әдеттегі үйреншікті сана
– сезім шеңберінен алып шығып, мәдениеттің биік деңгейіне көтеру, өз
гуманистік дүниетанымымен, адамзат табыстарына негізделінген өзіндік сенім
көзқарастарын қалыптастыруға мүмкіндік тудыру, оқушының гумандық
дүниетанымы мен өз мәдениеті арқылы өркениетті көтеру көзделеді.
Тәуелсіз мемлекетіміздің өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі, әлеуметтік-
экономикалық жағдайымыздың артуы және оларды жүзеге асырудың құралы – білім
саласын жетілдіру, соның ішінде ана тілі пәні негізінде бастауыш сынып
оқушыларының гумандық қасиеттерін қалыптастыруға мүмкіндік туады.
Әр халық өзінің жас ұрпағы қайырымды, адал, білімді, ізгі ниетті
болуын армандайды. Қазіргі кезде халықаралық байланысы артқан барлық
елдерде гумандық көзқарас мәселесіне ерекше мән беріп отыр. Гумандық
көзқарас бүкіл әлемдік деңгейдегі ел мен елдің, ұлт пен ұлттық халықаралық
байланысына жан-жақты жол ашудан көрінеді. Сондықтан, гумандық қарым-
қатынас бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі ретінде жаңа ғылыми зерттеулердің
жандануына әсер етуде.
Гуманизмнің негізгі және оның тәлім-тәрбиелік маңызды туралы құнды ой-
пікірлер қазақ даласындағы ұлы ғұламалар Әл–Фараби, Жүсіп Баласағұни, Қожа-
Ахмет Иассауи, Махмуд қашқари, Имад-ад-Дин Әбул-Қасым Әл-Фарабилердің, т.б.
еңбектерінен көрінеді. Сонымен қатар күміскөмей, жезтаңдай ақын-жыраулар
Шалкиіз, Доспанбет, ұлы ағартушылар Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов,
А.Құнанбаевтың ұлттық құндылықтар жайында жастарды адамгершілікке,
имандылыққа, ізгілікке тәрбиелеу, қазақ зиялылары Ж.Аймауытов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық
сияқты қасиеттерге тәрбиелеудегі халық даналылығын жоғары бағалаған.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларына гамандық тәрбие беру проблемасын
зерттеуде Ш.А. Амонашвили, В.Н. шацкий, Н.Л. Грозденская, Д.Б. Кобалевский,
Н.А. Ветлугина, т.б. ауқымды үлес қосса, қазақстандықтардан Н.Д. Хмель,
М.Н. Сарыбеков, Г.К. Дүйсенбинова, Ш.С. Ахымбекова, Б. Махметова, т.б. оқу-
тәрбие процесін гуманизациялау туралы көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Біздің зерттеу тақырыбымыз бүгінгі күнге дейін республика көлемінде
өз деңгейінде ғылыми тұрғыдан толықтай, қарастырылмай келе жатқан
мәселелерінің бірі. Сонда да болса, көрнекті ғалым – психолог Л.М. Божович,
А.Г. Ковалев, Н.А. Рубинштейн, С.А. Мясищев, Қ.Б. жарықбаев,
А.А.Бейсенбаева, С. Қалиев, С.А. Ұзақбаева, Х.А. Өтешова, т.б. өздерінің
зерттеулерінде гумандық қарым-қатынастардың қалыптасып дамуы, олардың
заңдылықтары мен қалыптасу әдістемелерін қарастырған.
Оқушыларда ізгілікті қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А
Бейсенбаеваның, мектеп білімін ізгілендірудің теориясы менпрактикасы,
Х.Т.Наубаеваның балабақша балалары іс-әрекеттерін ізгілендіру мәселесі,
Қ.Т.Әтемованың оқушыларда гумандық қасиеттерін қалыптастыруда мектеппен
отбасының бірлескен жұмысы.
С.А. Ұзақбаеваның халықтық педагогика арқылы гумандық қарым-
қатынастарын қалыптастыру, Г.А.Уманов, Л.К. Керімовтердің қиын балаларды
қайта тәрбиелеу арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, Н.Н. Ханның
тұтас педагогикалық процесте болашақ ұстаздардың педагогикалық қарым-
қатынастарын тәрбиелеудің келелі мәселелерін зерттеген.
Қоғамдық ғылымдарының дәлелдеуі бойынша ұлттық тәлім-тәрбеинің
негізіне сай ұлттық ойлау, сана-сезімі, мәдениеті қалыптасуы тиіс. Ұлттық
даму ерекшеліктерін ескермеу, әдет-ғұрып, салт-дәмтүрлерді білмеу, әрбір
адамның адамгершілік қасиетінің жойылуына, олардың азғындауына әкеп
соқтыратын, оны болдырмаудың ең бастытолы – жүйелі білім мен тәрбие беру.
Соның ішіндегі бастауыш сынып оқушыларының бастапқы гумандық
көзқарасын қалыптастыру, оны басқару педагогика ғылымының өзекті мәселесі.
Өйткені, жанұядан бастауыш мектептен бастау алған, айналасындағы ортадан
көріп-білген үлгі-мәліметтер алғашқы гумандық ұғым-түсініктерін дамытады.
Ана тілі сабағында оқушылардың гманистік көзқарасын қалыптастыру мәселесін
қарастыру өзекті, әрі оны уақытқа дейін арнайы қарастырылмаған тың
мәселелердің бірі.
Сонымен қатар ана тілі арқылы оқушылардың гумандық көзқарастарын
қалыптастырудағы бай мүмкіндіктері мен оларды бастауыш мектептердің оқу-
тәрбие процесінде қамтамасыз ету мен оны тәжірибе жүзінде іске асырылмауы
арасындағы қарама-қайшылықтар анық байқалады.
Бұл қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу проблемасын
айқындау және тақырыпты "2-сыныпта ана тілін оқыту барысында оқушылардың
гуманистік көзқарасын қалыптастыру жолдары” деп таңдануымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты. Ана тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының гумандық
көзқарастарын қалыптастырудың маңызын ғылыми-педагокикалық тұрғыдан
негіздеп, оны жүзеге асырудың тиімді жолдарын айқындау.
Осы мақсаттан туындайтын міндеттер:
1.Гуманистік көзқарастың мәнін, маңызын көрсету.
2.Ана тілі сабақтарында оқушылардың гуманистік көзқарасын
қалыптастырудың жолдарын айқындау.
Зерттеу обьектісі: Бастауыш мектептегі оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Ана тілін оқыту барысында оқушылардың гуманистік
көзқарастарын қалыптастыру жолдары.
Зерттеу әдістері:
1.Педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді оқып танысу, пайдалану.
2.Озат тәжірбиені зерттеу, жинақтау, талдау.
3.Бақылау, әңгіме.
Диплом жұмысының құрылысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-Тарау. БАСТАУШЫ СЫНЫП ОҚЫТУШЫЛАРЫНЫҢ ГУМАНИСТІК КӨЗҚАРАСЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Педагогика тарихында гуманистік көзқарастың зерттелуі мен қалыптасуы
Гуманизм идеясы мен гумандық қасиеттер және гумандық қатынастар
мәселесінің ұзақ көне тарихы бар.
Тәрбиенің гуманистік негізі
Ертедегі Шығыс және Еуропа философтарының еңбектерінде маңызды орын
алады. Бұл гуманистік ақыл-ой ғұлама ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің
есімдерімен байланысты, атап айтқанда әл-Хорезм, әл-Фараби, әл-Бируни, Ибн
Сина, Омар Хаям, Ж. Баласағұни, М. Қашғари, С. Сарайи (Шығыс),
В. да Фельтре, Т. Мор, М. де Монтень, Э. Роттердамский, А. Де Сент-Экзюпери
(Еуропа). Олардың гуманстік идеясы гуманистік педагогиканың әрі қарай
дамып, қалыптасуына негіз болды. Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, К.Д.
Ушинский, Я.С. Рогебашвили, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақтың ұлы
ағартушылары: Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев.
Педагогикалық мұрадағы гуманистік идеялар 20 – 30 жылдардағы
педагогтардың еңбектерінде айқын көрініс тапты. Мәселен, А.В. Луначарский,
А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов, Ш. Құдайбердиев. Бұл
ғалымдардың еңбектерінде гуманистік тәрбие педагогика ғылымындағы ең
нәтижелі жүйе ретінде жобаланып, болашақ ұрпақтың гуманистік жолы болып
қарастырылған. Алайда 30-шы жылдардағы қоғамдағы басқарудың әкімшілдік-
әміршілдік бағыты тәрбиенің гуманистік негізін тығырыққа тіреді. Жеке адам
тәрбиесін, оның проблемасы даурықпа сөзге айналды.
Қазіргі қоғамның жаңару бағыты, әрбір ұрпақтың жеке тұлга болып
қалыптасуында гуманистік тәрбие шешуші фактор болуы заңдылық. Сондықтан
қазіргі заманның педагогика ғылымында адамның қарым- қатынасында гумандық
қасиетті қалыптастырудың ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын зерттеу,
қарастыру басты мәселеге айналып отыр. Адамдық тұлғаның бейнесі
көрсеткіштерінің бірі – гумандық қасиет болуы, бүкіл адамзаттық
құндылықтардың біріне саналады.
Осыған орай соңғы жылдары ТМД және егеменді Қазақстан Республикасы
көлемінде адамгершілік проблемасы гумандық қатынастарды зерттеумен
шұғылданып келе жатқан көрнекті ғалымдар, педагогтар мен психологтар
баршылық. Одақ көлемінде З.Васильева, М.Г.Тайчинов, И.А.Кайров және т.б.
Қазақстан Республикасында Л.В.Руднева, Ғ.Жүнісова, Б.Д. Қисықова.
Сонымен қатар арнайы гуманизм проблемасының жалпы философиялық және
этикалық аспектісін (Н.М. Бередной, А.А. Задорный, С.Ф. Збандуто, О.С.
Богданова) және мектеп оқушыларында гумандық қарым-қатынасты
қалыптастырудың педагогикалық - психологиялық негізін (Н.Н. Тарасевич, А.В.
Скиндер, К.М. Монич, М.Н. Аплетаев, М.А. Вейт және т.б.) зерттеумен
көптеген ғалымдар шұғылданып келеді. Білімдер жүйесін қалыптастыру
процесінде адамды жеке тұлға етіп дайындауда пәнаралық байланыстың алатын
орны ерекше. Осы орайда пәнаралық проблемасының философиялық,
психологиялық, педагогикалық бағыттарын анықтау арқылы оқушыларда гумандық
қатынасты тәрбиелеу мәселесін зерттеу - қазіргі дидактиканың өте маңызды
бағыты.
Қазіргі кезде әлі де болса шешімін таппаған, күрделі зерттеулерді
қажет ететін мәселелердің бірі – адамдар арасындағы гумандық қарым-
қатынастарды қалыптастыру болып отыр.
Өсіп келе жатқан жеткіншектерімізді мәденитетті, парасатты, білікті,
көрегенді етіп тәрбиелеу – олардың дүниетанымын жоғарғы азаматтық деңгейде
дамытып, қоғамымыздың ілгерлеу процесіндегі адам факторын жандандыру,
ұлттық намысын қозғап, кез – келген парасатты азаматтардың, оның ішінде
ұстаздардың ізгілікті ісі деп ойлаймыз. Олай болса, Елбасының Қазақстан
халқына жолдауы, осы жолдаудағы 2030 жылға дейінгі дамуымыздың ұзақ
мерзімдік стратегиясы аса маңызды құжат болып табылады (94). Бұл мемлекет
басшысының салиқалы ой тізбегінен өткен жай, әлемдік өркениет дамуының
қырын-сырын оқып, зерттеп жүйелеген көрегендік саясатының толық қанды
жемісі болмақ. Осы тәуелсіздігіміздің баянды болуы жолында барынша еңбек
етіп, елімізді өркендетіп, гүлдендіру, ”Мен Қазақстанның азаматымын” –
деген ұлтжанды отандастарымыздың ардақта да, асқақ борышы болмақ. Сондықтан
да, өсіп келе жатқан жас ұрпақтарымыздың жан-жақты ойлай білетін, өз
елінің, халқының қамын жейтін, қоғамды алға қарай дамытатын адамгершілігі
мол бүлдіршіндерін дайындауымыз керек. Сол себепті де, білім беру саласында
жұмыс істейтін педагогтарымыздың алдында үлкен міндет, ауыр жүк тұр.
Өйткені, қазіргі оқушыларға егемен еліміздің болағашына, өтпелі кезеңнің
көлеңкелі жақтарын ескере отырып, оған мойын ұсынбай, алдымызда тұрған
нарықтық экономика жағдайында мазмұнды, әрі сапалы білім беру біздің аса
жауапты міндетіміз. Мектепте мұғалімдер, үйде ата-ана, қоғамдық орында
жұртшылық болып болашағымыздың оқу-тәрбие жұмысына белсене араласу -
қазіргі кезеңдегі бірінші орынға қойылған мақсат, себебі, білімсіз,
ғылымсыз ешбір қоғам алға жылжымайды, дамымайды.
Еліміз өркендесін десек, дүние жүзіндегі озық елдердің қатарына
жетеміз десек, қазіргі ұрпаққа беретін біліміміз, тәрбиеміз соған лайықты
болуға тиіс.
Қоғамның тарихи даму кезеңі адамгершілік тәрбиесінің проблемаларын
үнемі жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін
дәлелдейді.
Сол себепті де, ең алдымен адамның рухани жан дүниесін, асыл
сезімін, адамгершілік парызын, сұлулық талғамын қоршаған ортаға гумандық
қатынасын қалыптастыру келелі мәселелердің бірі болып саналады.
Негізінде, гумандық дегеніміз – мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін,
моральдық сананы мақсатты қалыптастыру немесе тәлім–тәрбиенің ықпалды
әсерімен моральдық сананы қалыптастырудың этикалық білімділікті,
адамгершілікті қасиеттерді дамытудың сара жолы.
Сонымен, адамгершілік міндеті өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғам
- көрініс тапқан. Мұнда қаған балаларының есімдері Күн, Ай, Жұлдыз, Көк,
Тау, Теңіз болып аталуының өзі осы табиғатпен байланыс, үйлесімділікті
адамның басты қасиеті деп ұғынуынан болса керек.
Біз гумандық қасиеттерге адам бойындағы ізгі қасиеттер жататынын
көреміз. Адамның өзіндік ой – пікір, көзқарас, мінез-құлық, іс-әрекеті
бүкіл ортамен қарым - қатынасы арқылы көрінеді. Гумандылық анықтамасы әр
дәуір арқылы беріліп келеді. Ежелгі дәуір ойшылдары да гумандылық туралы
өздерінің түйінде ойларын келтіріп отырған. Бұл ерекшелік ауыз әдебиеті
үлгілеріне де тән. Енді солардың кейбіріне назар аударарлық. “Ер Төстік”,
“Тазша бала”, “Алдар көсе”, “Жиренше”, т.б. Сондай ертегі, аңыздардағы
ұнамды кейіпкерлердің барлығы да әділдік, ізгілік, адамгершілік жолындағы
іс-әрекеттерімен бағалы. Ал “Алпамыс”, “Қобыланды”, “Қозы көрпеш – Баян
сұлу”, т.б. жырларда ел мүддесін көздеген ерлік пен кіршіксіз махаббат
тақырыбы арқылы ізгілік арқауы тартылған. Мақал-мәтел, жұмбақтар да адам
бойына игі қасиеттер дарытумен бірге айнала қоршаған ортаны тани білуге,
онымен үйлесімді өмір сүруге үйрететін ізгі тәрбие құралы болып табылады.
Ғылымды дамытуда орасан зор еңбек етіп, мол үлес қосқан ғұлама
ғалымдардың үлкен шоғыры орта ғасыр заманында Таяу және Орта Шығыста тұрған
халықтардан шыққаны белгілі.
Егер ілгерідегі шығармалар шамандық салт-санасына жазылған болса,
Қожа Ахмет Иассауи шығармалары бүкіл түрік әлеміндегі суфизмнің шыңы болып
табылады. Ол, өз еңбектерін шағатай тілінде жазған. Ойшыл ғұлама ислам
дінін түркі тілінде насихаттауды мақсат ете отырып, бұл дүниенің алдамшы
байлығына бой алдырмауға, астамшылдыққа ұрынбауға шақырады, имандылық
негізіндегі ізгілікке үндейді. Қадір-қасір, жетімдерге аяушылық, жанашырлық
көрсетіп, қайырымды, мейірімді бол дейді. Діні қатты қатыгездерден
түңілгендігін білдіреді. Ізгілік діні – Алланың ақ жолын ұстану деп
ұғынады. Оның шәкірті Сүлеймен Бақырғани да ізгілік ұғымында өз ұстазымен
үндес, сарындас. Оның “Хакім ата” (яғни Бақырға кітабы ұстаз идеясын заңды
жалғастырушы болып табылады. Мұнда суфистік дәстүр негізіндегі шарапқа
құштарлық байқалады. Бұл жердегі “шарап” ішімдікті емес, құдайды тану жолын
бейнелейді. өйткені софылар Алланы ақыл көзімен емес, шарап ішкендей
қызулықпен, ғашықтық, жүрекпен таниды. Сондықтан да, ізгілік арнасы осы
сезімге сияды.
Махмұт Қашқари ішіпейілділік ұлылықтың, ал тәкаппарлық ақылсыздықтың
белгісі деген ой арқылы гумандылыққа қатысты іс-әрекеттерді мінез-құлық,
көзқарастарымен байланыстырады.
Соңғы кездері “гуманизм” ұғымы көне түркі әлеміндегі “Жуан мәрттік”
ұғысы негізінде қарастырыла бастады. Бұл сөз көне парсы тіліндегі “Жувон
жігіт”, “Мәрд - жомарт” деген сөздерінен алынған. Тіліміздегі “Жомарт” сөзі
де осы “Жуан мәрт” сөзінің өзгерген түрі. “Жуан мәрттік” ұғымына М.Әуезов,
М.Мырзахметов, т.б. ғылыми тұрғыдан назар аудара бастады. Бұл ұғым Жүсіп
Баласағұнидың “Құтты білік” дастанында айтарлықтай көрініс береді. Онда
әділет, бақыт, ақыл, қанағат сынды этикалық төрт ұғымды соларға сәйкес
Күнтуды, Айтолды, Ұғдырмаш аты төрт кейіпкер алынады. Солардың өзара
сөздері мен қарым-қатынасы арқылы моральдық ұғымдар төркініне ой жүгіртеді.
Кейіпкердің үшеуін - әділдік, ақыл, бақытты – адам бойындағы ең негізгі
қасиеттер қатарына жатқызады.
Бұлар үнемі ізденіс, ұмтылысты қажет ететін қасиеттер. Мұндағы саналы
іс -әрекет ақылды, шындық, ақиқат жолы әділдікті, алеңбектің игілікті
нәтижесі одан әргі ізденіс, ұмтылысқа талпындыратын бақытты бейнелейді.
Жуан мәрттіктің мұндай үш сипаты Кейқауыстың “Кабуснама” (1082-1083)
кітабында да бар. Онда: “Адамның адамдық сипатын білдіретін үш нәрсе бар.
Бұл үшеуінің бірі – ақыл, екіншісі – тұрақтылық, үшіншісі – жомарттық”, -
деп көрсетіледі.
Атақты ұлы неміс ақыны Гете: “Шығыста әйгілі жеті ақын бар, сол
жетеудің ең осалының өзі менен мықты”, - деп, Шығыс ғұламалары жөнінде әдеп
сақтағаны сияқты, бұл бағалау мәселенің арғы жағы тек шындық екені бізге
аян. Ертеректегі тарихқа көз салсақ, адам балаларының сырын түсініп, өнер
мен ғылымда дамытуда Шығыс пен Батыс халықтарының қосқан үлесі көп. Әсіресе
Омар хаямның, жәмшид Кемидің (математиканы), Әл – Фарабидің (филосафиялық -
ғылыми еңбектері) гуманистік көзқарастары көп. Шығыс ғылымымен сусындаған
мәдени байлыққа ие болған Бируни, Әбу Әли Ибн Сина, Ұлықбек (өзбек
ағайындар) еңбектерін де білеміз. Бұл ғұламалар гуманизм туралы ежелден –
ақ айтып келе жатыр. Осыған орай біз, өз зерттеу жұмысымызды Әл-фараби
еңбектерінен талдаудан бастауды жөн көрдік.
әл-фараби араб еліне барған сапарында ол арабтардың тұңғыш философы,
ұлы ғалым Әл-кинди мен (800-879) танысып, оның геометрия, астрономия,
психология, музыка, т.б. еңбектерімен танысып шықты. (Орта Азия мен
Қазақстанның ұлы ғалымдары қазақ мемлекет баспасы. Алматы, 1964). әсіресе,
фарабиге ұнағаны, алдымен Әл-Кинди музыканы дәл білім мен ғылымды
табиғаттың өзінен бақылаудан іздейді де, сол бақылаудың нәтижесі ақыл-ойдың
таразысына салып шешеді. Басқа сөзбен айтқанда, дүниетануда бірінші орынға
ол адамның ақыл-парасатын қойған ғалым. Осы тұрғыдан келіп ол адамның ақыл-
қабілетін төрт түрге бөледі.
1. Алғыр ақыл;
2. Сылбыр ақыл;
3. 3. Табынышты ақыл;
4. Көлгір ақыл;
Әл-Фарабиге, әсіресе осы тұжырымдар қатты ұнайды. Біз, оның
психологиялық және педагогикалық көзқарасына тоқталып өтелік. Әбу Насыр Әл-
Фараби өмір сүрген заман Шығыс әлемінде бүкіл арабхалифатында ғалым мен
білімнің дәуірлеп тұрған кезі еді. Ұлы ғұламаның балалық, жігіттік шақтары
өткен қазақ даласы, әсіресе оның Оңтүстік өлкесі сол кездері үлкен мәдени
орталықтардың бірі болатын.
Тарих бізге ІX-X ғасырлар арасында Отырар қаласы (бұрынғы Фараб) Таяу
және Орта Шығысқа баратын үлкен сауда-саттықты Жібек жолының бойына
орналасқан еді. Ол өнер-білімнің, мәдениеттің орталығы, көптеген ғұлама
ғалымдар шыққан үлкен шаһар. Фарабидің аты әлемге жайылған ғалым болуына
осындай құнарлы ортаның себі тигендігіне күмәндануға болмайды. Орта
ғасырлық шығыс философиясында сол кезде басты үш бағыт болды. Мұның
біріншісі – ортодокстік ислам (халифаттағы үстем таптардың идеологиясы),
екіншісі – неплатондық ағыс (афоризм), үшіншісі – нерипатизм немесе
аристотелизм, яғни Аристотель жолын қуушылар.
Бұл соңғысы прогрессивтік топтардың көзқарасын бейнелейді. Кейіннен осы
ағымдағы ағылшын өкілдері философиялық мәселелердің бәрін табиғат
заңдарынан іздеді. өз тұсында осы ағымның көрнекті өкілдерінің бірі Әл-
Фараби болды.
Ұлы ғұлама, өзінің пәлсапалық пайымдауларын негізінен идеалистік
сарында өрбіткенмен, оның еңбектеріне сол дәуірдегі ғылым жетістіктерін
қорытындылайтын прогрессивтік, материалистік идеялар баршылық. Мәселен, ол
дүниенің мәңгілігін мойындап, табиғат құбылыстарын детерминистік
(себептілік) принцип бойынша түсіндіреді.
Жанның мәңгі бақи жоғалмайтындығы, өліп-өшіп отыратындығын мойындайды.
Сол кезде, ол болжам жасап пікір айтаған ғылыми – білім саласы кемде-кем.
Оның жан дүниесі туралы толғаныс тебіреністері “Қайырымды қала
тұрғандарының көз қарастары жайындағы трактат”, “Азаматтық саяхат”,
“Даналық таңда тастар”, “Бақыт жолын сілтеу”, “Мәселелердің мәні” т.б.
еңбектерінен бізге белгілі болып отыр.
Психология үшін негізгі мәселе болып табылатын жан мен тәннің ара
қатынасы, бұл екеуінің бір-бірімен байланысы жайлы мәселеде әл-фараби сол
кездегі ғылыми ой-пікірдің биігінен көріне білді. Ол жанның мәңгі
өлмейтіндігін уағыздаған грек ғалымы Платонға қарсы дау айтып, оның “Жан –
тәннен бұрын пайда болады, жан мәңгі бақи өлмейді деуі қате түсінік” – деп
түйеді. Оның пікірінше, жан мен тән бірге дамиды, тәнсіз жан жоқ, жан –
тәннің тірлік қасиеті, адамда қатарынан екі жан бола алмайды, адамның тәні
де, жаны да өткінші, уақытша.
Тән – жанның дамуына, оның біртіндеп қалыптасуына, жетілуіне әсер етіп
отырады. Жанның дамуы үшін тәннің саулығы керек.тән саулығы жоқ жерде жан
саулығы да жоқ. Шыққан жан ешуақытта қайтып келмейді, бір денеден екінші
денеге көшіп те жүрмейді, бірақ мәңгі бақи өмір сүреді де, надан, залым,
арамза адамның жаны өшіп кетіп отырады.
Әл – Фараби адам жанының табиғатын қазіргі термин бойынша тәннің
құрылысына орайлас түсіндіруге тырысады. Тәннің де, жанның да иесі – жүрек,
бұған мидың да қатысы бар, бірақ тәннің басқа мүшелері сияқты ми да
жүрекке бағынышты. Жүрек-тіршілік тірегі, ол қан айналысы мен қимыл-
қозғалыстың орталығы.
Жүрекпен байланыспайтын мүше жоқ,ми да жүректен қорек алып, сонан кейін
ғана адамның жан дүниесін басқарады.
Адам-жанды дүниенің теңдесі жоқ туындысы, оның жануарлардан негізгі
айырмашылығы ақыл-парасатпен, сөйлей алу қабілеті, өнерімен, белгілі бір
кәсіппен айналысуында.Адам қоғамнан, түрлі топтардан тыс өмір сүре алмайды
, оның бар тіршілігі адам қауымының арасында өтеді. Жеке адам өзінің тілек
талпынысы мен мұң-мұқтажын жеке жүріп қанағаттандыра алмайды. Сондықтан, ол
басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі. Өйткені, жекеленген адамның тәні
де, жаны да ойдағыдай дамымайды.
Ұлы ойшылдың еңбектерінде бала психикасының қалайша дамып жетілгендігі
жөніндегі де қызғылықты пікірлер көп. Баланың жасы өскен сайын оның ақылы
да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Осыған байланысты – “Адамның
адамгершілік, имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен,
үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз,
зұлым, не ақ ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады”деген.
“Адамдар – деп жазды Фараби, бақытты болуы үшін біріне-бірі көмектесіп
отыру мақсатымен бірлескен қала – ізгі қала болады”.
“Халықты бақытқа жеткізу үшін өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі
қоғам болады. Қалалардың бәрі бақытқа жету жолында біріне-бірі көмектесіп
отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді” – деп Әл- Фараби өмірге деген
гуманистік көзқарасын осындай ізгі қаланың бір-бірімен ынтымақты
байланыста болуы арқылы бейнелі түрде білдіреді.
Ол қайырымды қала тұрғындары пайдаланатын игіліктерге ғылым ұмтылу,
әр түрлі әлеуметтік топтардың бір-бірімен тату-тәтті ө негіздерін меңгеру,
әділдікке мір сүруі, т.б. жатқызады.
Әл-Фараби, “Мінезі түзу шәкірттерге білім ешбір қиындықсыз қонады,
оларды оқытып, тәрбиелеуге еш уақытта да жалықпау керек. ұстаздың жәрдем
беріп, көмектесетіні де осындай шәкірттер”, - деген.
Әл-Фараби әр топтағы адамдардың психологиялық өзгешеліктері туралы айта
келіп: “Адамның өз өмірінің қожасы, сондықтан да ол өз бақытын өзі жасауы
тиіс” – деген.
Әл–Фарабидің педагогикалық, дидактикалық, гумандық, көзқарастары оның
философиялық, жаратылыстану, өнер туралы пікірлері, қағидалары
ізденістермен араласып астасып жатады. Оның педагогикалық жүйесіндегі
темірқазық болып саналатын философиялық-этикалық категория әрбәр адамды
бақытқа жеткізу мұраты.
Бақытқа жетудің негізінде философиялықғылыми білімдер арқылы дүниедегі
кіршіксіз пәк тазалықты, әдемілікті бойға сіңіру, ойға, жүрекке ұялату,
дарыту әрекеті жатады. Бұл туралы өзінің тамаша педагогикалық-этикалық
“бақытқа сілтеу” еңбегінде: “Бізге тамаша көркемдік, пән тазалық тән
болғанда ғана біз бақытқа нағыз философия арқылы жетеміз ал біз оны жақсы
ақыл-парасат арқылы меңгереміз” (әл-Фараби. Әлеуметтік этикалық трактрттар,
1975, 37-бет)- деп ойын түйіндейді.
Әл-фараби педагогикалық ілімі бойынша тәрбие мен тәлім, білім беру,
мәселелері өзара тығыз байланыста қосарлана, бір-бірін толықтыра жүргізілуі
тиіс. “Философияны үйрену үшін алдын-ала нені білу қажет” – деген
еңбегінде, ол ғылым мен философияны жетік меңгеру үшін бірінші алғы шарт
етіп адамның жан тазалығын, ар тазалығын, әдеп-тәрбиелегін қояды. Сонымен
қатар талапкер шәкіртте гуманизм және елжандылық сезімдер болуы шарт, ол
өзінің халқына адал беріліп, оның жақсы дәстүрлері мен салт-саналарын
сақтауы қажет деп санайды.
Әл-Фараби ғылым, білімді қалай болса солай, жаппай жүйесіз үйрене,
игере бермей адамның ақыл-парасатына, мінез-құлқына игі әсер етіп,
практикалық іс-әрекетіне пайдалы болатын жақтарына баса көңіл бөлуді
ұсынады. Бірақ, ол еңбек тұтас күйінде бізге жетпеген, тек музыка, логика,
астрономия, сал геометриясына арналған бөліктері сақталған.
Әл-Фарабидің дидактикасында “Музыканың ұлы кітабы” еңбегінің алатын
орны үлкен: бұл еңбек музыка сияқты аса күрделі ғылымды методикалық жағынан
шеберлікпен қиюын тауып құрудың, қазіргі күнге дейін құндылығын жаймаған
тамаша үлгісі болып саналады. Сондықтан да, оны орта ғасырлар заманынан
қалған аса ірі ғылыми шығарма ғана емес, педагогикалық-әдістемелік ірі
ескерткіш деп қарау дұрыс.
Автордың дидактикалық үлкен бір жаңалығы, бұл оқулыққа музыка ғылымының
әдіснамалық әдістемесін, тарих мәселелерін қамтыған үлкен кіріспе тарауын
беру болып табылады.
Кіріспенің алғы сөзінде ғылымды жасаудың оны баяндаудың әдісі (методы)
егжей-тегжейлі әңгіме болады. Оның пікірі бойынша: “қандай ғылым болсын,
оның теориясын жетік білу үшін түрлі шарт керек; ғылымның барлық түпкі
негіздерін, ұстанымдарын, бастамаларын білу керек, сол ұстанымдардан сол
ғылымға жататын қажет қорытындыларды, салдарларды шығара білу керек; осы
ғылым жайлы бұрын-соңды айтылған пікірлерді талдап, түзете білу керек”
деген (45)
Әл-фарабидің педагогикалық жүйесіндегі бір ерекшелік, ол әдіснама мен
әдістеме мәселелерін тығыз байланыстырып тұтастырып отырады.
Мұндағы оның дидактикалық кредосы – “білімнің бастамасы – болмыстың
бастамасына сай келу” туралы қағида. Әл-Фараби теориялық білімнің негізгі
қоры - өмірде бар заттар мен құбылыстар, сондықтанда білімпаз олардың
“қалай және қойдан шыққанын” білуден бастау керек деп айтады. Ал басқа
білімдер осыларға негізделеді және “ойлау, тексеру зерттеу, оқу, үйрену”
жолымен алынады. Бұл нұсқау қазіргі дидактикада, оқытудағы ғылымының
ұстанымға жақын келеді.
Осы қағида логикалық ойлау әдістерімен теориялық ғылым жасауда, оны
дидактикалық талапқа сай жаңа ғылыми – педагогикалық әдіске келеді.
Әл-Фараби ғылымдарда меңгеруде үйренудің қажеттігін дәріптеумен бірге,
бұл мақсатқа жеткізуге тиіс проблемаларды шешуге көп жұмған ғұлама-педагог,
Әл-Фарабидың дидактикасында оқытудың екі формасы бар.
1. Зерек шәкірттерге арналған дәлелдеу;
2. Орта оқушыларға арналған көрнектілік, яғни бейнелеу, сендіру,
көз жеткізу әдісі. Біздіңше, қазіргі жай әңгіме, эвристикалық
әңгіме, лекция, проблемалық оқыту әдістеріне жақын келеді. Әл-
Фараби осыған байланысты практикалық өнер, қол өнерін үйрету
әдістемесі мәселелеріне де тоқталып, мұнда ауызша сабақты
шәкірттің жаттығу, машақтану әрекеттерімен ұштастыра жүргізуді
ұсынады.
Педагогикалық ғылым тарихында Әл-Фарабиддің өткендегі ұлы ғұламалардың
еңбектеріне жазған түсініктемелерінің үлкен мәні бар. Әл – Фараби шығыс
топырағында ең алғашқылардың бірі болып, педагогикалық құралдардың ерекше
формасы ретінде түсініктеме жазу дәстүрін енгізген, ол Аристотельдің барлық
шығармаларына түсініктемелер жазған. Әл-Фарабидің дидактикалық мұрасын
баяндап беру қиын. Ол педагогика тарихында алатын орны бар дидакт.
методист ғұлама болған адам.
Әбу Насыр Әл-Фарабидің дидактикалық ой-пікірін әрі қарай жалғастырушы
ізбасары – оның жерлесі – отырарлық ғалым Имад Ад- Дин Әбу–л-Қасым Әл-
Фараби (1130-1210). Ол “Ғылым түрлері жайында жазылған таза шындық” атты 50
тараудан тұратын дидактикалық трактаттың авторы. Шығармаларының түрлі
нұсқалары әлемнің бірнеше кітапханаларында болғанымен әлі күнге арнайы
зерттелмей келеді. Әбу-л-Қасым Әл-Фараби жайлы және оның еңбектеріне қазақ
ғалымдарының ішінде алғаш назар аударғандар - Ә. Дербісәлиев пен
Қ.Жарықбаев.
Әбу-л-Қасым Әл-Фарабидің жоғарыдағы еңбегінде ақыл мен ғылым, иман мен
ислам, ниет пен әдет, ашу мен ұят т.б. сондай тәлімдік мәні зор мәселелер
қозғалады. Мұнда ғылым-білімді игеру жолы, бала тәрбиелеу, сөйлеу мәдениеті
сынды гумандық мазмұндағы жайттар қозғалады.
“Бұл дүние рахатының патшасы – ізгілік иесі, о дүние рахатының патшасы
– ислам. Кешірімшіл адам жаннатқа кіреді...
осылай өз рухын өзі емдейтін адам ғана өзін-өзі ізгілікке тәрбиелеудегі
қажеттігіне баса назар аударғанын байқатады”. Жалпы Әбу-л-Қасым Әл-Фараби
еңбектері аршылмай жатқан асыл қазынамыздың бірі деп есептейміз.
Ұлы даламыздың X-XІІ ғғ. Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысынан
бастап, шығысында Жетісу мен Қашғарға дейінгі кең өлкеде екі ғасыр бойына
түрік тайпаларының Қарахан мемлекеті өмір сүреді. (астанасы Баласағұн
қаласы).
Баласағұндық Жүсіп Баласағұнидың моральдық - этикалық, психологиялық
қағидалары Ибн Сина мен Әл-Фараби ілімдерімен сабақтасып жатады. Өйткені,
аталмыш дастан идеясы да адамдарды тәрбиелеу.
Білім мен ақыл әділетке қосақтасып жүруі тиіс, бұларың әділ заң
шығаруға болмайды. Ақыл әр кез адам қанағатын да реттеп отырады. Мәселен,
адамның азға қанағат етуі, түсінуі барлығы да ақылдың арқасы. “Құтты
білімнің” он бесі тарауы тәлім-тәрбиелік мәселелерін әр қырынан сөз етеді.
Дастанда көтерілген тәлімдік маңызы зор мәселе – адамның мінез-құлқы,
оның қоғамдағы орны туралы жәйттер. Адам – бұл дүниеге қонақ, оның өмірі
өткінші, сондықтан ол атына ылғи да жақсы сөз бен жақсы ісін қалдырып
отыруы қажет. Бұл үшін ол әр кез жаман қылықтан сақтанып, адамдықпен жүріп-
тұруы тиіс. Автор ақылдықты адамның адам болуының, адамгершілік жағынан
жетілуінің бірден-бір өлшемі деп, ақылдың көмегінсіз бұл дүниеде ешбір
нәрсе шешілмейді деп түйіндейді. “Ақыл-парасатқа еш нәрсе теңелмейді, одан
асқан мәртебелік жоқ”. “Ақылсыз адамның жануардан айырмасы жоқ”. Біліктілік
пен ақылдылық төбеңді көкке жеткізеді деген қанатты сөздердің тәрбиелік
мәні зор.
Ақылды адамдардың сөзі әрі көркем, әрі қисынды. Осындайлар жұрт алдында
құрметке бөленеді. Дұрыстан сөйлей алу адамның негізгі қасиеттерінің бірі.
Шешендік қабілет екінің бірінен кездесе бермейтін қасиет. Жүсіп сөйлеу
өнерін көзі мәңгі бітелмейтін мөлдір бұлаққа теңейді.
Ақылды адам өзіндік ойы, өзіндік мақсаты, өзіндік бақыты бар, кез-
келгеннің жетегіне еріп кетпейді. Сол қисындылық, тұрақтылық, мінезділік
адамға ауадай қажет. “Қайда жүрсең де өзіңді тізгіндеп ұста”.
“Адам болу үшін ерлікпен қатар ақ көңілділік те керек”. “Байсалдылық-
ізгі қасиет”. “Адам деген ардақты атқа түлкідей құлық та, қасқырдай
қатыгездік те жараспайды”. “Адамда жаман қасиет болса, оған бақ та, бақыт
та қонбайды”. “Ал бақ пен бақытқа жету адамның өз қолында, кісі - өз
бақытының қожасы” – деген нақыл сөздер адамгершілікке тәрбиелейді.
Жүсіп Баласағұнидың көне түркі тілінде жазылған осы дастанынада адамды
ізгілікке баулу мәселесі кісілік қасиеттердің қалыптасуына өзектес көрініс
береді. Яғни жас буыннан бастап, ересек адамға дейінгі қоғам мүшелерінің
ізгі қасиетпен суарылуы ел билеушісінің моральдық қасиетті пікірі жетекші
орын алады. Демек, кісілікке тәрбиелеуші адамның гуманистік қасиеті жоғары
болғанда ғана іс оңға баспақ. Дастанға адамға білім мен ғылымның не үшін
қажет екендігі, адам бойындағы жақсы Жаман қасиеттер, түрлі әлеуметтік
топтардың бір-бірінен айырмашылықтары этикалық-психологиялық жағынана арқау
болып, гумандық тәрбие мәселесінде тәлімгер жауапкершілігіне баса назар
аударылады. Үлгілі тәрбие негізгі – білім, әдет, дағдыларға машықтандыру,
сондықтан баланы жасынан ізгі қасиеттерге, еңбеккерлікке баулу ісін алдыңғы
кезекке қойып, “Балаң өксімес үшін, оған білім мен кәсіп бер” – дейді
автор.
Сонымен бірге, түрлі кәсіп, билік иелерінің қасиеті, олармен қарым-
қатынас, әдеби де үлгілі насихатқа құрылған. Жүсіп Баласағұни еңбегі
бойынша кісіліктің басты көрсеткіштерінің бірі – гумандық қасиеттің іс
жүзіндегі көрінісі болып табылады.
Ұлы дала өлкесінен шыққан және бір ғалым – Махмұд Қашғари (XІ)ғ. Ол
түркі халықтарынң аса бір мәйекті ескерткіші – “Диуани лұғат ат-түрк”
(“Түркі сөздерінің жинағы”) атты еңбектің авторы. Сөздік ғалымның әр
саласын қамтитын әмбебап туынды. Мұнда Орта Азия және Қазақстан
халықтарының әлеуметтік және мәдени өмрінің әр алуан салаларын қамтитын
қызғылықты мәліметтер мол ұшырасады. Махмұд Қашғаридың бұл еңбегі Әл-
Фараби, Жүсіп Баласағұни идеяларымен астарлас, өзектес. Мұнда да
дүниеқорлық, опасыздық, қорқақтық, сараңдық, т.б. сондай жағымсыз қасиеттер
айыпталып, жомарттық, сөзге беріктік, ерлік, ақниеттілік сияқты ізгі
қасиеттер дәріптеледі. Адам тәрбиесінің негізгісі – еңбек сүйгіштік,
білімге құштарлық, ел қорғайтын ерлік: жомарттық, өз бақыты үшін күресе
білу сынды қасиеттерге баулу деп ұғады. Ол: “Арғымаққа мінгізіп, бес
ерлікті мараптаса”, енді бірде “Ғаріп келсе, күт оны, ас-суыңа қандыр да” –
деп мейірбандылыққа шақырады. Білім, жақсы мінез, тұнық ақыл, айқын
мақсатты ізгілік қасиеттің өзегі деген ойға мегзейді.
Сайы Сарай (XІ)ғ. 1391 жылы жетпіс жасында парсы ақыны Маслахаддин
Саадидің “Гүлстан” дастанын “Гүлстан бүт-түрік” деген атаумен аударады.
Дастанда қанатты, нақыл сөздер мол ұшырасады. Мұнда ел билеушілер мен халық
бұқарасы туралы, жастық пен қарттық, қанағат пен тойымсыздық, сараңдық пен
жомарттық, т.б. сондай қасиеттер жайлы сөз өрнегі өрілген. Мысалы, “Ер адам
кек сақтамайды”, “Әке мейірімінен ұстаз жәбірі жақсы”, “Еліне жапа
көрсеткен, өмірден опа көрмейді” т.б. сондай сөздері ізгі қасиет негізі -
өзіңді-өзің тәрбиелеу деген ұғымға мегзейді.
Қоғамдық ой-пікірдің басшылары болған Асан қайғы, кодан тайшы,
Қазтуғандар ел арасында аңызға айналған ақылды, дуали философтары еді.
Асан Қайғының туған жерге, қолпаштап өсірген елге махаббатты, ар, намыс
үшін күрес әділдікті жақтау туралы идеялары шығармаларынан терең орын
алған. Сол себептен де, оның өсиет өлеңдері, халық есінде мәңгі сақталып
біздің дәуірімізге жеткен. Асан қайғының ел қамын ойлап қатты күйзеліс
кезінде жазғаны:
Құйрығы жоқ, жалы жоқ,
Құлан қайтіп күн көрер.
Аяғы жоқ, қолы жоқ,
Жылан қайтып күн көрер?
Шыбын шықса жаз болып,
Таздар қайтіп күн көрер,
Жалаң аяқ балапан,
Қаздар қайтіп күн көрер?
Деп, өмірден түңіліп, желмаясына мініп, ел-жұртына жайлы қоныс қарауға
аттанды. Асан дүниенің төрт бұрышын шарлап аралайды.
Адамға бақ-береке, тату-тыныштықжерді ел-жұрты үшін іздеген азамат ел
қамқоршысы бола біледі. Ол “Жерұйықты” таба алмай өксік келіп, Сарыарқаның
бел ортасы. Ұлытаудың басына жеткенде дүниеден қайтады. Халық қамын жеуді,
әзезілдің сөзіне ермеуді, құлқынның құлы болмауды адамгершіліктің үлкен
парызы деп ұққан жырау.
Арғымаққа міндім деп,
Артқы топтан адаспа,
Күнінде өзім болдым деп,
Кең пейілге таласпа.
Артық үшін айтысып,
Достарыңмен санаспа.
Ғылымым жұрттан асты деп,
Кеңессіз сөз бастама,
Жеңемін деп біреуді,
Өтірік сөзбен қоштама, - деп, "Көпке
қызмет ет, халық қамын ойлар бол", "атаңның баласы болма, адамның баласы
бол", "Ел қамын жеуші ақылды азаматты, қарадан шықса да қадірле", "Болмашы
нәрсе үшін түс шайысып, жақсы достан айырылсаң, өкінішке душар боласың"
деген ақылдары келешек ұрпаққа әлі де пайдасы тиер деп ойлаймыз.
"Ашуға ақылды жеңгіз, көпшіл бол" деген өнегелі өсиет, бүгінгі жастар
үшін жойылмаған гумандық қасиетті күшті кеңес екені даусыз (110, 111).
Доспанбет, Шалкиіз, Ақтамберді т.б. жыраулар гумандылық қасиетті
отбасының бірін-бірі қадірлеумен байланыстыра ел қорғайтын ерлікке ұластыра
отырып жырлаған. Жырау толғауларында тек шындықты айтып, қарапайым халықтың
тірегі ретінде, кереметтей қазақтың шешен тілдерімен айтылған афоризмдер,
көркем тіркестерге бай, қанатты сөздерден құралған философиялық толғаныстар
бар.
Жыраулар мораль, этика, тәлім-тәрбие жайындағы ой түйіндерін, қоғамдық
мәселелермен қатар, әлем, болмыс, тіршілік, табиғат жайлы терең
тұжырымдарын ортаға салады. Халықпен тығыз байланыста болып, ақылдасып,
кеңесіп отырады.
М.Әуезов гуманитарлық мәселесін өзінің алғашқы әңгімелерінен бастап
"Абай", "Абай жолы" эпопеясында жоғары деңгейге жеткізеді. Ол Абайдың шын
мәніндегі толық адамдық тұлғасын сандай білді.
"Адамның адамдық сипатын білдіретін үш нәрсеге айырықша көңіл аударды.
"Белгілі жуанмәрттілік үш хислат бірлән болар деген аңдық (шындық), кәрәм
(ізгілік), нақыл", - деп, толық адамға қажет шарттарды көрсетеді. Бұл
идеясын ол өз өлеңдерінде нақтылай түседі:
"Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек".
Сонымен қатар, Абай " Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек" деп, бұл үш
сипаттың әрқайсысына қажетті тән қасиеттердің де ерекшелігін аша көрсетеді,
жуанмәрттіктің мін-мазмұнын педагогикалық психологиялық тұрғыдан нақтылай
түседі.
Ақынның 17 қара сөзінде ақыл, қайрат, жүректің әрқайсысының қызметі мен
ерекшеліктерін, оларды өзара әңгімелестіру арқылы қарапайым да ұғыныңқы
түсіндіреді.
Белгілі философ М.Орынбеков Абай философиясының негізгі гумандық қарым-
қатынас проблемасы екенін ашып көрсеткен. Абайдың айтқан адам бойындағы
адамгершілік, ізгілік, еңбекқорлық, білімділік, өзін-өзі бақылау, ұяттылық,
парасаттылық, әр адам баласының ерекшелігі, қасиеті, болмысы жайындағы
пікірлері, оның қара сөздерінде айқын баяндалған. Абай аңсаған адам
тәрбиесі, үнемі оқу-ағарту ісінің алдына қойған мақсаттарының бірі болып
табылады.
Адамгершілік, ынтымақтық, татулық, әділдік, еңбекқорлық, адамдық,
талапкерлік пен талпынушылық Абай көтерген мәселелері. Мысалы: сыпайы
жүру, кіршіксіз киіну, мәнді сөйлеу, ұстамдылық жастарға ұсынар ұранына
айналған. Абай өз тұсындағы жастардың рухани өсуіне біраз жол ашты. Абай
адам мінезіне көп мән береді. Ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез бұзылмасын,
"мінез азғырылмайтын ақылда, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын.
Бұл беріктік ақыл, ар үшін болсын" – деп жастарды орынды сөйлеуге,
парасатты болуға шақырады.
Ізгілік мәселесі туралы сөз болған да, соған қатысты Абай ілімін ғылыми
тұрғыда әрі қарай тереңдете дамытушы ұлы тұлға-Шәкәрім Құдайбердіұлы. Бұл
орайда оның поэзиялық шығармаларын айтпағанның өзінде "Үш анық” атты
философиялық еңбегінің орны айрықша.
“Үш анықтағы” басты ойдың өзекті жемісі Абайдың мораль философиясындағы
жан құмары мәселесімен тікелей байланысты.Бұл мәселеге ғалым зор даярлықпен
келген. Ол Шығыс және Батыс зерттеушілерінің еңбектерімен жете танысып,
идеалистік және матералистік көзқарастарға өзіндік сыншыл ой танытады. Ол
үш түрлі таным жолын анықтайды. Біріншіден-заттылдық ғылым жолындағы таным,
екінші- діни жолдағы дүниетаным, үшінші-ұждандық таным, яғни ар ілімі.Бұл
соңғы мәселе мораль философиямен байланысты және оның біз қарастырып
отырған ізгілік ұғымына тікелей қатысы бар. Шәкәрім: “Адамдағы ынсап,
әділет, мейірім үшеуі қосылып, ұждан деген ұғым шығады... бұған нана алмаған
адамның жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір заң тазарта алмайды...ұжданы сол
жанның азығы екеніне ақылмен санап істесе, оның жүрегін ешнәрсе қарайта
алмайды” – деп, ой толғайды. Бұл бүгінгі таңда да келелі мәселе. өйткені,
адамгершілік тәрбиесі бірінші кезекке қойылмайынша, бүгінгі қоғамның оңды
болуы екіталай.
Бастауыш сынып оқушыларының гумандық қатынасын қалыптастырудағы
Я.А.Коменский., К.Д.ушинский., А.С.Макаренко еңбектері кезінде өзіндік
орнын алған болатын. Қазіргі ғалымдардың шығармаларынан даму заңдылықтарынң
бір-бірімен өзара сабақтастығын ғылыми тұрғыдан байланыстылығын байқатуға
болады. “Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту тұжырымдамасы”:
...”Біздің өміріміздің басқа салаларында жаңалықтарға кең жол бере отырып,
барлық өзгерістердің негізгі мәні адам тәрбиесі, адамның дамуы екендігін
естен шығармауымыз керек” – деп көрсетілген. Осы тұжырымдамада негізінде
өркениетті қоғамдағы орта білім жүйесінің стратегиясы мен мақсаттары
айқындалған. Оның ішінде, балалардың гумандық көзқарастары мен қатынастарын
қалыптастыруда бүгінгі таңдағы гуманитаризация және гуманизация ең өзекті
мәселеленің бірі болып табылады. Осыған қатысты Қазақстан Республикасында
гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы: “Қоғамды гуманитарландыру – ХХІ
ғасырдың табалдырығындағы өркениетті дамудың талабы” – деп, айырықша
назарға алынып отыр. Мұнда осы мақсатқа жету үшін өмірлік құндылықтар мен
бағдарламалардың сындарлы жүйесін орнықтыру қажеттігіне көңіл аударылады.
Ол үшін бүкіл тәлім-тәрбие, білім беру және мәдениет кешенін тәрбие ісіне
тұтастай жұмылдыра отырып, жүзеге асыру міндетін орындаудың қажеттілігі
көрсетіледі.
Осы орайда Ресей философы А.Ф.Лосевтің пайымдауынша “Гуманизм –
философия, филология, тарих тұрғысындағы білімдердің және ерекше өнердің
жиынтығы ғана емес, сонымен бірге ол адамның ақыл-ойының ерекше бір
қасиеті, еркін ойлауға деген бұрылысы” –деген.
Ал философиялық сөздіктегі (1996) анықтамада: “Гуманизм – адамның қадір-
қасиеті мен құқын құрметтеуді, оның жеке тұлға ретіндегі бағасы, адамның
игілігін, оның жан-жақты дамуына, адам үшін қолайлы қоғамдық өмір жағдайын
жасаған қамқорлықты білдіретін көзқарастардың жиынтығы” – деп тұжырымдаған.
Соңғы кездегі шыққан “Педагогикалық сөздіктегі: гуманизм-принцип
мировоззрения, в осове которого лежит признанеи безграночности возможностей
человека и его способности к совершенствованию, прав личности на свободное
проявление своих способностей, убеждений, утверждение благо человека как
критерия оценки уровня общественных отношений. В настоящее время становится
одним из основных принципов педагогики” – гуманизмге берген анықтамасы да
көңіл аударлық. Бұл жерде тұлға қабілеті адами дамытудың шексіз
мүмкіндігіне мегзей отырып, оның қауымдық қатынастарының өлшемі ретіндегі
қызметі де ескерілгенін аңғарамыз.
Ғалым-педагог А.А.Бейсенбаева тарихи құбылыс ретінде гуманизм қоғам
талабына сай тың мазмұнға ие болатындығын көрсетеді. Сонымен бірге, ол
тәлім-тәрбие тарихында гуманизмнің абстрактылы және шындық типтеріне де
нақты анықтама береді. Ал Г.Шолпанқұлова гумандық қарым-қатынас ұғымын
анықтай отырып, оның құрылымдық бөліктерін көрсетіп, оларға гумандық
қасиеттерді шынайы, жалған және гумандыққа жат қасиеттер деп топтастырса,
В.А.Кәріпжанова өз диссертациялық жұмысында гумандық сенімділікті
қалыптастыру мәселелерін және оның құрылымдық компоненттерін анықтайды.
Гумандық қасиеттердің қалыптастыру мәселесін қазір де көптеген ғалымдар
қарастыруда. Соның бірі - Қ.Т.Әтемова бұл мәселеленің жүрек, ақыл, қайратқа
қатысты қасиеттерін жіктеп көрсеткен, философ Д.Кішібеков кісілік
қасиеттердің үш деңгейін анықтайды.
Сонымен жоғарыдағы зерттеушілердің гумандылық қасиеттерді қалыптастыру
мәселелеріне байланысты ой-пікірлерін қорыта айтсақ:
• Ізгілік ұғымы біздің тарихымызда ежелден бері өзекті орын алып келе
жатыр;
• Ол адамның іс-әрекет, ақыл-ойының дұрыс бағытталуындағы жетекші
мотив;
• Жеке адам, қоғам, тіпті бүкіл адамзат қоғамының даму келешегі де осы
ізгілік, гумандылық тәрбиесінің бағыттаушы күшіне байланысты.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың
мүмкіндіктері
Гуманистік тәрбиенің мақсаты - қазіргі қатаң бәсекелестік, іскер
адамдар, кәсіпкерлер кезеңінде әр адамның рухани байлығы мен
мәдениеттілігін жетілдіру, кәсіби біліктілігі мен білімділігін, іскерлігін
арттыру, баланы бүгінгі өмірге сай тәрбиелеу.
Педагогикалық, психологиялық тұрғыдан гуманизм адамдар арасындағы
қатынастардың сүйіспеншілікке негізделуі, адамның ар намысын құрметтеу,
жоғағы парасаттылық қасиет пен қамқорлық жасау, адамды сүйе білу деп
анықталады. Гумандық - адамның тұлғалық қасиеті, адам жандылық, адамға
деген шынайы махаббат, сүйіспеншілік, адамды адам деп құрметтеу, бағалау,
оған қамқорлық жасай білу. Гуманист – адамшылық көрсете алатын, адамшылық
қарым-қатынас жасай білетін адам. Гумандық қарым-қатынас – философтардың
анықтауы бойынша, адамдардың іс-әрекеті, өмір сүру процесінде туындайтын
қоғамдық қатынастың ерекше түрі. Адамдардың бір-бірімен өзара адамшылдыққа
негізделген байланысының, қатынасының көрінісі.
Қазақтың ұлы зиялылары гуманизм, гумандық қатынас, адам бойындағы
гумандық қасиеттер туралы құнды ой-пікірлер айтқан.
Ұлы педагог М.Жұмабаев қазақ тіліндегі тұңғыш педагогикалық оқулығында
гуманизм идеясын, гумандық қасиетті былай деп түсіндіреді. "Адамға қалайда
болса, қашан да болса пайда келтіретіной һәм іс ізгілік деп аталады.
Ізгілікке ұмтылу – жауыздықтан безу.
Жаратылысының өзінде бір нәрсе. Кімде-кім өзін, туысқандарын, өз елін
сүйсе, әсіресе, бүткіл адам баласын бауырым деп білсе, сол адамды ізгі деп
атаймыз. Өзін-өзі соқыр сезіммен мал да сүйеді. Ал адамның шын мағынасымен
адам болуы үшін өзін сүю, жақындарын сүюмен қанағаттанбай жалпы адамзатты
сүюі шарт (М. Жұмабаев. Таңдамалы. Алматы, "Ғылым", 1992, 208-бет).
Жоғарыдағы анықтамаларды қазіргі қоғамның өтпелі кезеңінде гумандық
қасиеттер, қарым-қатынастар қандай болуы керек, оның теориялық жағынан
қарастыруға негіз етіп аламыз. Бізге адамның ішкі жан-дүниесінің
бойлығынан, білімділігінен өмірге, адамға табиғатқа, қоғамға қатынастардағы
тазалық, шынайылық, негізінде құрылған гуманизм керек. Олүшін шынайы
гумандық қасиет, жалған гумандық қасиет және гумандыққа жат қасиеттер
қатынаста қандай көрініс табатындығына мін беріліп, жас жеткіншек
тәрбиесінде түсіндірілуі керек.
Біздер өзіміздің зерттеулерімізде адамдар арасындағы қарым-қатынастарда
мынандай қасиеттер болатындығын айқындадық.
Гумандық (ізгілікті) қасиеттер
Шынайы гумандық Жалған бүркемеленген Гумандыққа жат (ашық,
қасиеттер гумандық қасиеттер айқын көрінетін
қасиеттер)
1. Адам жандылық, 1.Құбылмалы мінезділік, 1. Адамға қатыгездік
адамды жақсы көлгірсу
көрушілік,адамды
сүюшілік
2. Мейірімділік 2. Өзіне-өзі сынмен 2. Зұлымдық,
қараушылық қараниеттілік
3. Қамқоршылық 3. Тез иланғыштық 3. Сараңдық,
пайдакүнемдік
4.Қайырымдылық 4. Құлық 4. Өзімшілдік
5.Қадірді 5.Жасықтық, жалтақтық 5. Іштарлық
құрметтеушілік
6. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz