МЕКТЕПТІ БАСҚАРУ ІЛІМІМЕН және ОНЫ ЗЕРТТЕУ әдістерінің ИНТЕГРАЦИЯСЫ
МЕКТЕПТІ БАСҚАРУ ІЛІМІМЕН және ОНЫ ЗЕРТТЕУ әдістерінің ИНТЕГРАЦИЯСЫ. 1
Көп ұлтты Қазақстан қоғамында полимәдени білім беру мәселесі 3
Интеграция ғылым мен практикада пәнаралық 6
байланыстың алғы шарты ретінде 6
Басқа ұлт балаларының қазақша сөйлеу тілін 9
этномәдени лексикамен байыта отырып, оларға ел таныту 9
Жалпы білім беретін мектепте білімді интеграциялап оқытудың маңызы 11
Мектеп оқушыларында дуниенің табиғи-ғылыми бейнесі туралы түсінік
қалыптастыру. 13
Отбасындағы бала тәрбиесі мәселелерінің қазақ мақал-мәтелдеріндегі
көріңісі. 16
эКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТТІ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ 17
ПРОЦЕСІНДЕ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІ 17
БОЛАШАҚ ОҚЫТУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ
ДӘСТҮРЛЕРІНІҢ ИНТЕГРАЦИЯСЫ 20
Б.Х. Қойбағарова 20
ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ 24
ТУРИЗМНІҢ БАСҚАДА ҒЫЛЫМДАР САЛАСЫМЕН ИНТЕГРАТИВТІ БАЙЛАНЫСЫ 25
Студент жастардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру – педагогикалық
өзекті мәселе 28
"Қазақ ағартушыларының еңбектерінде жастарды жақсы қасиеттерге баулу
мәселелері" 34
Болашақ ұстаздарды ғылым мен тәжірибеден білім беріп даярлау жолдары.
36
Музей педагогикасының білімдік, тәрбиелік ықпалдары. 39
Алматы мемлекеттік 39
МАШЫҚТАНУ ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ БІЛІМ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ДИДАКТИКАЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
42
Мәтін арқылы бастауыш сынып оқушысының тілін дамыту 44
мәселесінің зерттелуі 44
Т.М.Әбдікәрімова 44
7-8-СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫМЕН КІРІКТІРІЛГЕН НЕГІЗДЕ ӨТКІЗІЛГЕН ҚАЛЫПТАН ТЫС
САБАҚТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ БОЙЫНДА ІЗГІЛІК ҚАСИЕТТЕРДІ ДАМЫТУ 49
ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ БІЛІМДІ ИНТЕГРАЦИЯЛАП ОҚЫТУДЫҢ МАҢЫЗЫ.
53
ПЕДКОЛЛЕДЖДЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТИМЕСІ жетілуі 55
МЕКТЕПТІ БАСҚАРУ ІЛІМІМЕН және ОНЫ ЗЕРТТЕУ әдістерінің ИНТЕГРАЦИЯСЫ.
Тәуірбекова С.Ж.
(ББЖКБАРИ, Алматы қ(.
Басқару ғылымы басқару үрдісінің заңдылықтарын, оның барысындағы іс
әрекетті, қалыптасқан қарым-қатынастарды зерделейді. Осындай мақсатта
педагог кадрлардың біліктілігін арттыру барысында жүргізілген зерттеулерде
анықталғандай, бүгінгі таңда мектепті басқару ілімінің философия,
психология, физиология, экономика, әлеуметтік, техникалық, жаратылыстану
ғылымдарымен және олардың тәжірибелерімен де интеграциялануының қажет
екендігі. Өйткені мұндай жағдай бір жағынан ғылымның мазмұнының байытып,
оның ілімі мен тәжірибесінің де дамуына ықпал етсе, екінші жағынан бүгінгі
таңдағы жаңа және бұрынғы білім салаларының даму бағытындағы қиылысында,
олардың ғылыми өзара тәуелділігін анықтауға және соның негізінде
интеграцияланған сипаттағы мектепті басқарудың жетілдірілген жүйесі мен
әдістерін жасауға мүмкіндік береді.
Соған байланысты бүгінде мектеп басшыларының біліктілігін арттыру
барысында, олардың білім, біліктілігін қалыптастыруда басқару ілімінің
басқа ғылымдармен және тәжірибемен интеграциялануына баса назар аударылуда.
Кез келген ғылымның дамуы сияқты мектепті басқару ғылымының да дамуы
оның іс жүзіне асуына , тәжірибемен ұштасуына тікелей байланысты. Осы
мақсатта жүргізіліп жатқан зерттеу жұмыстарымыз үш кезеңнен тұрады(
- бірінші кезенде тәжірибелік мәліметтер, материалдар жинақталады(
- екінші кезенде осы жинақталған материалдар қорытындыланады, жүйеге
келтіріледі(
- үшінші кезеңде нақты жағдайларға байланысты жаңа ғылыми анықтама, ілім
дүниеге келеді.
Басқару ілімі мен тәжірибенің, соның ішінде зерттеу әдістерінің
интеграциялануының пайдасы үлкен. Себебі бұл басшыларға мектеп
тәжірибесінде нақты міндеттерді жүзеге асыруға, басқарушылық шешім
қабылдауға қажетті білім, біліктілікті қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Басқару үрдісін зерттеу әдістерінің ішіндегі ең тиімдісі үлгі жасау.
Себебі, ол үрдістің, обьектінің, тәжірибенің жағдайын, ерекшелігін, оны
дамытудың жолдарын анықтауға көмектеседі.
Олар( кестелік, мәтіндік, статистикалық немесе динамикалық. Үлгі жасау
барлық деңгейдегі басшылардың басқару мәдениетінің көтерілуіне, басқару
шешімдерін тиімді таңдауға ықпал етеді және оларға басқару жүйесінің
біртұтастығын көруге, оның барысында пайда болған проблемаларды анықтауға
көмектеседі.
Басқару үрдісін зерттеу әдістерінің келесі түрі ғылыми тәжірибе
(эксперимент( жүргізу. Ғылыми тәжірибе-бұл ғылыми зерттеу әдістерінің
ішіндегі ең көп қолданылатыны. Мектеп жағдайында ғылыми тәжірибеге
қатысушылар( мектеп директоры, орынбасарлары, мұғалімдер, оқушылар, ата-
аналар, қоғамдық ұйымдар ортақ мақсаттарды жүзеге асыру барысында әр
қайсысы өзіндік қызметтерді атқарады және міндеттерді шешеді. Сондықтан кез
келген қабылданған басқару шешімдері бір жағынан осы үрдіске
қатынасушылардың әр қайсысының іс-әрекетінің нәтижесінің артуына әсер етсе,
екінші жағынан бүкіл ұжымның мүдесін көздейтін, соңғы нақты нәтиженің
сапасына әсер ететін болуы керек. Соған байланысты бүгінгі таңда мектепте
ғылыми тәжірибе жүргізуде ең алдымен басқару шешімінің тиімділігін тексеріп
алу керек, содан кейін ғана оны басқару жүйесіне енгізу қажет.
Институт қызметкерлері жетекшілік ететін тірек мектептеріндегі
өткізіліп жатқан ғылыми тәжірибелер мазмұны төмендегідей(
- мектептің оқу-тәрбие үрдісінің жеке бағыттарының жаңа жұмыс жоспарын
бақылау , сараптау(
- басқарудың жаңа ұйымдастыру түрін еңгізуге байланысты ғылыми тәжірибе (
- оқу-тәрбие үрдісін бақылауды ғылыми-тәжірбиелік бағалау(
- басқару іс әрекетіндегі үйлестіру жүйесі бойынша ғылыми тәжірибе(
- жедел басқаруды ұйымдастыру негізіндегі ұжымның ғылыми тәжірибелік
жұмысы(
- іс әрекетті реттеу жүйесін бақылау бағытындағы ғылыми тәжірибе(
- басқарудың жаңа технологиясы мен әдістерін ендіруге байланысты ғылыми
тәжірибе.
Жоғарыдағы аталған тәжірибелермен қатар бүгінгі таңда мектепте оның
басшыларын тағайындауға байланысты ғылыми зерттеу жүргізу қажет. Себебі
қазіргі кездегі мектеп басшыларын тағайындау тиімді, жүйелі емес. Ал,
ғылыми тәжірибе негізінде мектеп басшыларын белгілі бір мерзімге
тағайындау, соныңда оның кәсіби деңгейін, қызметіне лайықтылығын ұжым
болып болып бағалау, білім беруді басқарудың жоғарғы органдарының
аттестациясынан өтуі, содан кейін тағайындалуы жүзеге асады.
Осы мақсатта мектеп басшыларының біліктілігін арттыру барысында олардың
басқару іс әрекетін бағалауда сараптаушының бағасы (тәжірибелі мектеп
басшысы өзінің әріптесіне баға береді(, ми шабуылы (түрлі мәселелер бойынша
интелектуалдық деңгейі жоғары басшы өзінің әріптесімен әңгімелеседі(, өзін-
өзі бағалау, басқару жағдайын , жоспар , нұсқау, шешімді, өздігінен
орындаған жұмысты талдау, диагностика, мониторинг әдістері қолданылады.
Жоғарыдағы баяндалған ойды қорытындылай келе мектеп басқаруды
жетілдіру ғылым мен тәжірибенің интеграциялануына, ғалымдар мен мектеп
басшыларының бірлескен ісі, басқару ілімімен зерттеу әдістерінің бірін-бірі
толықтыруына байланысты жүзеге асады.
Көп ұлтты Қазақстан қоғамында полимәдени білім беру мәселесі
Төлендиева К.С.
ББЖ КБАРИ әдіскері
Бүгінгі таңда дүние жүзінде бір ғана ұлт өкілі өмір сүретін мемлекет
жоқ деп айтуға болады. Әлемде болып жатқан ғаламат өзгерістер өзінің
басым бағытта дамып келе жатқан қарама-қайшылықтарымен білім беру саласының
алдына үлкен де күрделі мәселе қойып отыр. Ол: жастарды көп ұлтты және
полимәдени ортада өмір сүруге, діні, нәсілі, ұлты басқа адамдармен қарым-
қатынас жасап, бірге жұмыс істей білуге үйрету. Жастарды өз ұлтының төл
мәдениетін дамытумен қатар, барлық халықтарды сыйлап, басқа елдердің де
мәдениетінің өзіндік ерекшеліктерін бағалауға және түсінуге тәрбиелеу.
Өмірде кездесетін басқа ұлт өкілі туралы теріс түсініктер мен жағымсыз
қылықтарды жоюға күш салу.
Көп ұлтты Қазақстан қоғамында да полимәдени білім беру мәселесі
көкейкесті болып отыр. Қазіргі педагогикалық шындық, бір жағынан, білім
беруде этномәдени факторларды ескеруді, екінші жағынан, басқа ұлт, этнос,
конфессия, нәсіл өкілдерінің арасында толерантты қарым-қатынас орнатуға
тәрбиелеуді, басқа халықтардың мәдениетін танып, білу үшін жағдай жасауды
талап етеді.
"Мәдениет" ұғымының бірнеше жүздеген анықтамасының болуы, "полимәдени
тәрбие" ұғымын талдап, түсіну үшін қиындық туғызады.
М.С.Каган, Б.С.Ерасов және т.б. мәдениеттанушылар жалпы түсініктегі
"мәдениеттің" үш компонентін атап көрсетеді: материалды, көркем, рухани.
Білім беру саласы үшін "мәдениеттің" рухани компоненті анағұрлым
маңызды да мәнді дей отырып, мәдениетті нақты бір ұлтқа (этносқа) тән
этикет, құлық нормасы, адамдар арасындағы қарым-қатынас, сенім, құндылық
және идеалдар жиынтығы ретінде қарастырамыз (ЮНЕСКО, 1995).(1.4) Бұл
ұстанымды полимәдени ортада тәрбиелеудің мақсатын, қызметі мен мәнін
анықтау үшін қолданатын жұмыс құралының бір нұсқасы ретінде пайдаланамыз.
Осы мақсатты орындау классикалық философия мен педагогикада сәйкес
келетін идеяларды, тұжырымдамалар мен теорияларды саралап, талдаумен тығыз
байланысты. Полимәдениеттілік пен полимәдени тәрбие беру идеялары қазіргі
заманның ғана талабынан туындаған мәселе емес, бұл мәселені бұрын соңды да
көптеген ғалымдар қозғаған.
Мәселен, Я.А.Коменский ХҮІ ғасырда жасалған "Пампедия" бағдарламасында
адамдар қауымдастығы, олардың қажеттілігі мен ұмтылыстары туралы
(тұжырымдарға) болжамдарға сүйене отырып, “Пампедияны” күллі адамзат
ұрпағын тәрбиелеудің әмбебап (жан-жақты) бағдарламасы ретінде негіздейді.
(2. 383).
Полимәдени тәрбие берудің мәнін, қызметі мен мақсатын түсінуге
Н.К.Рерихтің "игілікті синтез" турлы идеясы (бұл жерде "игілікті синтезді"
адамдар арасында қайырымды қарым-қатынас орнататын "мәдениеттердің
бірігуі" деп қарастырады) және қазіргі заманның атақты тарихшылары мен
философтарының (Н.А.Данилевский, Э.Мейлер, А.Тойнби, Ю.Яковец және т.б.)
адамзаттың тарихи-мәдени даму тұтастығы мен әртүрлі халықтар мәдениетінің
даму принциптерінің кейбір ұқсастығы жайлы идеялары көмектеседі.
Тұлғаның дамуындағы полимәдени тәрбиенің мәнін түсінуде
П.Ф.Каптеревтің педагогикадағы жалпы адамзаттық және ұлттық қарым-
қатынастар туралы идеяларының маңызы зор. П.Ф.Каптерев ұлттық құндылықтарға
сүйене отырып, педагогикалық процес ерекшеліктеріне оның(ұлттың) тұрмысын,
тілін, дінін жатқызады.(3.421) Каптеревтің айтуы бойынша, педагогикалық
қызмет ең алдымен ұлттық идеал негізінде жүзеге асады, содан кейін барып
жалпы адамзаттық идеалға жету қызметіне ауысады. Тәрбиеде: "бір халыққа
ғана емес, көптеген халықтарға қарап, олардың идеалдарын да қарастыру
керек, өз халқыңның кемшіліктерін өзге халықтың жақсы қасиеттерімен
толықтыру; халықтықты өзге халықтықпен, жалпы халықтықпен және жалпы
адамзаттықпен байланыстыру керек," - деп атап көрсеткен (3.56-57).
Полимәдени тәрбиенің мәнін түсінуде М.М.Бахтиннің басқаларға әсер
ететін және басқа мәдениет түлғаларымен қарым-қатынасқа түсе отырып, сол
қатынас барысында өзін-өзі қалыптастыратын керемет мәдениет әлемі – адам
жайлы ережесінің мәні ерекше.
Полимәдени тәрбиені негіздейтін тұжырымдар Л.С.Выготскийдің құлық пен
психиканың мәдени-тарихи даму теориясынан шығады. Осыған сәйкес психикалық
дамудың детерминанттары мен көздері (источник) тарихи дамып келе жатқан
мәдениетте жатыр...(4. 145)
Халықаралық білім энциклопедиясы (1994) білім мекемелерінде қалыптасып
келе жатқан тәжірибе мен теориялық ережелерді тарата отырып, полимәдени
білім (тәрбие) беруді жастарды басқа мәдени жүйені сыйлауға тәрбиелейтін;
халықтардың дәстүріндегі, өмір сүру ерекшелігіндегі, мәдени
құндылықтарындағы ерекше және ортақ қасиеттерді меңгеруге; оқушылардың
басқа да мәдениеттер туралы білімді меңгеруіне жағдай жасайтын қазіргі
жалпы білім беру саласының маңызды құрамы ретінде қарастырады.
ХХ ғасырдың екінші жартысында көп ұлтты ортада білім беру мен
тәрбиелеу, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мәселелері төңірегінде
Қазақстан және ТМД елдерінде көптеген зерттеулер жасалып жатыр
(Ж.Ж.Наурызбаев, Н.А.Асипова, Б.Г.Алиева, Э.Г.Гарунов, И.М.Данилова,
Э.И.Маматказина, В.А.Ким, А.Н.Николаева және т.б.).
Қазақстан Республикасында этномәдени білім беру тужырымдамасы
жасалған, оның басты идеясы: этникалық топтардың өзіндік ерекшелігін
сақтауға, сонымен қатар өзге мәдениеттерді менгеруге және өзара байланысқан
мақсаттарды (этникалық идентификация және мемлекеттік интеграция) жүзеге
асыруға бағытталған білім беру моделін құру (5.5).
Қай жерде болмасын тәрбие мен білім қатар жүреді. Әбу Насыр әл-Фараби
айтқандай, "... тәрбиесіз берілген білім адам өмірі үшін қатер ... ". Сондықтан
оқу процесінде пән арқылы полимәдени тәрбие беру мақсатын ескерген жөн.
Сонымен, полимәдени тәрбие - этносаралық интеграцияға бағытталған және
бір жерде өмір сүретін халықтардың мәдени құндылықтарындағы, тұрмысы мен
салт-дәстүріндегі ерекшеліктер мен ұқсастықтарды анықтауға мүмкіндік
жасайтын, жастарды басқа мәдени өмірлік және дүниетанымдық құндылықтарды
құрметтеуге тәрбиелейтін қазіргі жалпы білім беру жүйесінің құрамдас
бөлігі.
Полимәдени тәрбие берудің мақсаты: көпұлтты, полимәдени ортада
белсенді өмір сүруге бейімделген, сенім-нанымдары басқа ұлт, нәсіл
өкілдерімен тату-тәтті, достық қарым-қатынаста өмір сүре білетін, өзге
халықтардың мәдениетін түсініп, құрметтей алатын адами тұлғаны
қалыптастыру.
Осы мақсаттан нақты міндеттер туындайды:
• Басқа мәдениеттерді дұрыс түсініп, меңгеру үшін оқушылардың өз халқының
төл мәдениетін жан-жақты, толық меңгеруі.
• Оқушылардың Қазақстандағы және дүние жүзіндегі мәдениеттердің алуан
түрлілігі туралы түсінігін қалыптастыру.
• Қазақстанда тұрып жатқан халықтардың мәдени құндылықтарына тарту.
• Оқушылардың өз ұлтына және өзге мәдениеттерге деген позитивті көзқарасын
қалыптастыру.
• Оқушыларға өзге ұлттардың өнерін, салт-дәстүрін, тілін, мәдениетін өз
ұлтының төл өнерімен, салт-дәстүрімен, ана тілімен және мәдениетімен
салыстыра отырып меңгеруге жағдай жасау.
• Оқушылардың басқа ұлт өкілдерімен тиімді қарым-қатынас жасай білу
дағдылары мен қабілеттерін дамыту.
• Оқушыларды бейбіт, шыдамды, ізгілікті, адамгершілікті қарым-қатынас
негізінде тәрбиелеп, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру.
Педагогикалық процесте оқушы өзінің тек өз ұлтымен ғана емес, сонымен
қатар басқа да мәдениет өкілдерімен байланысын сезініп, өзгешелігіне
қарамастан, кез келген ұлт, нәсіл өкілдерімен қарым-қатынас жасауға
талпынатындай жағдай жасау керек. Полимәдени тәрбие беруді жүзеге асыру
мұғалімдерді әртүрлі халықтар мәдениеті арасындағы дәнекер, олай болса,
мәдениетаралық қарым-қатынасты ұйымдастырушы ретінде дайындау үшін арнайы
бағдарлама мен әдістемелік құрал әзірлеуді қажет етеді.
Әдебиеттер тізімі:
1. В.В. Макеев, З.А.Малькова, Л.Л.Супрунова Поликультурное
образование – актуальная проблема современной школы.Педагогика №4,
1999ж.
2. Коменский Я.А. Таңд. пед. шығ. 2 т.
3. П.Ф.Каптерев Таңд. пед. шығ. М., 1982
4. Л.С.Выготский. Таңд. шығ.жин.3т.М., 1983
5. “Қазақстан республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасы”
Қазахстанская правда, 1996ж. 7 тамыз
6. Н.А.Асипова Научно-педагогические основы формирования культуры
межнационального общенияшкольников.- Бишкек “Илим” 1994
7. Наурызбай Ж.Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного
образования школьников: Автореф. Дис докт. – Алматы 1997ж.
Проблема поликультурного воспитания приобретает особую актуальность в
многонациональном казахстанском обществе. Современные педагогические реалии
требуют, с одной стороны, учитывать в образовании и воспитании
этнокультурный фактор, с другой – создать условия для познания культуры
других народов, воспитания толерантных отношений между людьми,
принадлежащих различным этносам, конфессиям, расам.
The problem of polyculture educatіon are gaіnіng partіcularly actualіty
іn multіnatіonal Kazakhstan socіety. The modern pedagogіcal real demand іn
fіrst, take іnto account educatіon and traіnіng ethnocultural factor, and
second – create condіtіons for get to know culture for another natіon .
Thus, traіned polіtely relatіons between the people belong to varіous
ethnos and race.
Интеграция ғылым мен практикада пәнаралық
байланыстың алғы шарты ретінде
Шолпанқұлова Г.К., Ещанова Г.Б.
(Абай атындағы АМУ, Алматы,
Х. Досмұхамедұлы атындағы
Атырау университеты, Атырау)
ХХІ ғасыр қоғамның әр түрлі саласындағы ғаламшарлық әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерімен сипатталатындықтан, жаңа қоғамдық қажеттіліктер
білім берудің парадигмасын өзгертуді талап етеді. Қазіргі қоғам дамуының
маңызды мәселелері кешенді сипатқа ие, оны шешу ғылыми білім мен ғылымдар
интеграциясына негізделген.
Сондықтан Республикамызда әлемдік білім кеңестігіне кіруге бағыталған
білім берудің жаңа жүйесін құру оқу-тәрбие процесінің теориясы мен
практикасындағы ерекше өзгерістермен үндес жүреді. Бүгінгі ғылыми ойдың
даму деңгейі ғылымдар арасындағы байланыстың бірлігін, тұтастығын
көрсетеді.
Осыған орай, бұл мақалада ғылым мен практикада пәнаралық байланыстың
алғы шарты ретінде интеграцияның мәні ашып көрсетіледі.
Ғылым интеграциясының пәнаралық механизмі жеке пәндердің оқу материалы
құрылымынан ғылыми идеялар мен таным әдістерінің талдап-қорытындылануымен,
басқа пәндер саласының жүйелерінде (объект, процесс, әрекет) олардың
экстраполяциялануымен түсіндіріледі.
Ғылымдар интеграциясының деңгейін, мазмұнын, сатысын, типтерін,
формасын сипаттайтын көптеген тұжырымдамалар баршылық.
Соның ішінде, Б.М. Кедровтың тұжырымдамасында ғылымдар интеграциясы
мен өзара әрекеті тарихи принциптен шыға отырып, қайта өркендеу дәуірінен
бастап “ғылымдар байланыстарының үзілуі, қайтадан бір-бірімен байланысуы,
бұл байланыстылықтың алғашқыда қарапайым орналасудан органикалық жолмен әр
түрлі ғылымдар арасындағы жалпы байланысты түзу идеясына өтуі” эволюция
ретінде қарастырылады[1]. Мұндай байланыс алдымен, шектес және бір-біріне
жақын, сосын алыс ғылымдар арасында айқындалды.
Интеграция ғылым мен практикада пәнаралық байланыстың алғы шарты
ретінде қарастырылғаны ғалымдардың сан алуан тұрғыдан, ғылыми деңгейде
түсіндіріп, әр қырынан берген анықтамаларынан көрінеді.
Көптеген авторлар пәнаралық байланыс пен интеграция өзара байланысқан,
жақын ұғымдар деп есептеп, олардың арасындағы қарым-қатынасты әр түрлі
анықтады.
Оның ішінде, В.Н. Максимова мен А.В. Усова пәнаралық байланысты білім
беруде интеграция тенденциясын бейнелеудің дидактикалық құралы, ал Г.Ф.
Федорец интегративті байланыстарды курсішілік және пәнішілік байланыспен
органикалық бірліктегі пәнаралық байланыс ретінде қарастырады [2].
Педагогикалық энциклопедияда бұл ұғымдардың жақындығы – “оқытудың кез
келген кезеңінде пәнаралық байланыс білім интеграциясы арқылы анықтаушы
қызмет атқарады”, - деп көрсетіледі [3].
И.Д. Зверев пен В.Н. Максимова “ғылымға интеграция мен
дифференциацияның өзараенуі пәндік оқыту жүйесін жетілдіру барысында
пәнаралық байланыстың дамуының объективті негізін құрайтындығын” – анықтады
[4].
Қазақстанда пәнаралық проблемасын зерттеушілердің алғашқыларының бірі
педагог-дидакт, профессор, Қаз ССР ғылымына еңбек сіңірген қайраткер Р.Г.
Лемберг болды. Ол пәнаралық байланыс мәселесін оқушылардың әлемнің тұтас
бейнесін қабылдауын қамтамасыз ететін педагогикалық категория ретінде
қарастырады [5].
Сонымен ғылымдар интеграциясын зерттеу, оны пәнаралық байланыстың
алғы шарты ретінде көрсету өзара әрекеттесетін ғылым сипатына, олардың
санына, тілдік ерекшелігіне, даму деңгейіне, мақсатына тәуелді құбылысқа,
яғни интеграциялық процестерге байланысты.
Қазіргі ғылымда интеграциялық процестер ішкі – онтологиялық, сыртқы -
әлеуметтік – іс-әрекеттік факторлармен детерминацияланады. Ғылымда
интеграциялық процестерді детерминациялайтын факторлар ғылымның ішкі даму
логикасымен, материалдық әлемді тану процесіндегі объктілер жүйесінің өзара
байланыстарын бейнелеумен сипатталады. Нақты пәндер арасындағы байланыс
ғылым құрылымында бекітіліп, дифференциация мен интеграция тенденциясының
диалектикалық бірлігін, ғылыми білім дамуының ішкі логикасын білдіреді.
Қазіргі ғылыми білім көпдеңгейлік сипатқа ие. Ғылыми білім дамуында
ғылым синтезін білдіретін пәнаралық процесінің “бір жерге қосылуы, өзара
байланысуы” ретінде ғылыми интеграция қолданысқа енді. Мектеп тәжірибесіне
интеграцияланған сабақтар мен курстар, пәндер, пәнаралық және пәнішілік
интеграция, оқытудың интегративті сипаты енгізілді. Сондықтан пәндік және
интегративті оқытудағы ғылым интеграциясы ғылымды тұтас жүйе ретінде
қарастыруға, білім мазмұнына негізделеді.
Білім мазмұнын интеграциялауда ғылыми таным қызметінің әдістері мен
түрлерін синтездеуді білудің маңызы зор.
Интеграция білім мазмұнының төмендегідей негізгі үш компонентінде:
пәнаралық байланыс әсерімен сапа жағынан өзгеретін білім жүйесінде;
пәнаралық байланыс арқылы жүзеге асырылатын оқу-танымдық әрекеттер
жүйесінде; әр түрлі пәндер білімдерінің синтезі процесінде қалыптасатын
қатынастар жүйесінде көрініс табады.
Материяның қозғалыс формасының өзара байланысы, олардың табиғи
диалектикалық бірлігі ғылымдағы бағыттарды синтездейтін ғылым
интеграциясының әдіснамалық негізі болып табылады.
Пәнаралық байланыстың көпжақты гносеологиялық шарттары мен ғылыми
танымның диалектикасын түсіндіретін ғылым мен практиканың синтездері
мыналар: ғылымаралық синтез, әдіснамалық синтез және ғылымның әлеуметтенуі
әсерінен болатын синтез.
Ғылымаралық синтез ғылыми білімнің құрылымын жасап, олардың жүйесінен
жаңа “қабаттарды”, блоктарды, элементтерді бөліп шығарады. Қазіргі ғылым
көпфункционалды сипаттар алуда. Оның жүйесінде жаңа синтезделген элементтер
– шекаралық ғылымдар (биофизика, биохимия, биокибернетика және т.б.) пайда
болады.
Ғылымның интеграциялануы мен дифференциациялануы білімнің сандық
жағынан өзгерісі емес, ол ғылымның қайта жаңаруының заңды құбылысы,
ғылымаралық синтездің нәтижесі.
Қазіргі ғылыми білім нақты ғылым мен философиялық ұғымдардың
синтезінен құрылады. Нақты ғылымдар және ғылым мен философия арасындағы
білім интеграциясының дамуы оларды қатынасын күрделендіреді. Сондықтан
интегративті теория, ғылым, бағыт сияқты жаңа “қабаттар” (жүйе туралы
теория, жүйелілік бағыты,информатика мен кибернетика теориясы, семиотика
т.б.) пайда болды. Ғылымаралық синтез жүйе ретінде білім мазмұнын оның
құрылымын, әдіс-тәсілдерін, құралдарын өзгертеді.
Қазіргі ғылыми танымға білімнің біржақтылығының жойылуы, көрнекі-
концептуалды үлгі қалыптастыратын абстракцияның күшеюі, ақпараттық жүйелер,
заттардың жалпыланған көрнекі бейнелері тән. Интеграция жалпы концептуалды
аппаратын жасауға ықпал етіп, әр пән арасындағы бөлшектенуді жояды. Ол
ғылыми теорияның тұтастығын, олардың мазмұны мен түрлерінің сәйкестігін,
сабақтастығын тексеретін ғылыми танымның әдісі, құралы ретінде қызмет
етеді.
Методология – дүниені философиялық тұрғыдан түсіндіретін ұғым.
Сондықтан интеграция құбылысының нәтижелілігі әдіснамалық жағынан
гносеологиялық принциптердің дамуымен түсіндіріледі. Гносеологиялық
принциптерге (қағидаларға) жүйелілік, дәлдік пен қарама-қайшылық,
детерминизм т.б. жатады.
Жүйелілік принципі біртұтас, жүйе, ұйымдастыру деген философиялық
ұғымдарға сүйенеді. Кез келген жүйе материя дамуының алдыңғысының нәтижесі
мен келесі кезеңдегі дамудың шартынан тұрады. Жүйелілікті сақтау басқа да
гносеологиялық принциптердің мазмұнын диалектикалық тұрғыдан тереңірек
түсінуге ықпал етеді.
Сонымен, ғылыми білімді синтездеу танымдық құралдар синтезімен
(принциптер, ұғымдар, әдістер, тіл), әрекеттік құрылымдардың, дағдылардың
дамуымен, барлық таным процесінің жоғары сапалы деңгейімен
байланыстырылған.
Ғылымның әлеуметтенуі әсерінен болатын синтез интеграцияда маңызды рол
атқарады. Нақты тарихи кезеңде ғылымды әлеуметтендіруде ғылыми танымның
гносеологиялық және әлеуметтік сипаттамаларының арақатынасы әдіснамалық
мәселе тудырады. Оларға мораль мен таным, ғылым мен адамгершілік, мотивация
мен ғылыми шығармашылық нәтижесі т.б. арасындағы мәселелер жатады. Қоғамдық
сананың әрбір формасы интеграция әсерінен объективті шындықты бейнелейтін
тұтас жүйе ретінде дамиды. Осыған орай, білімнің әлеуметтік маңызы өседі,
білімнің барлық саласы өкілдерінің шығармашылық ынтымақтастығы, бірлігі
маңызды рол атқарады.
Сондықтан интеграция ғылымның дамуын барлық аспектіде төмендегідей
сипаттайды:
- білім жүйесінде жаңа, шекаралық ғылымдардың пайда болуы,
зерттеудің кешенді бағыт алуы, әдіснамалық қызметтің күшеюі);
- әрекеттер жүйесінде (әдістерді ғылымның бір түрінен екінші
түріне қолдану, ғылымаралық синтез тәсілдерін және жалпығылыми, логикалық -
әдіснамалық тұжырым қалыптастыру);
- қатынастар жүйесінде (философиямен, өнермен,...);
- ғылымды ұйымдастыру жүйесінде (кешендік, ынтымақтастық,
бірлік).
Сонымен, интеграция латынша “іnteqratіo” сөзінің қазақша мағынасы
қайта құру, толықтыру дегенді білдірсе, “іnteqrer” сөзі “бүтін” дегенді
білдіреді. Соңғысы бөліктерді бүтінге біріктіру; бір типтес қоғамдық
құрылыстағы екі я одан да көп мемлекеттердің ұлттық шаруашылықтарын
біріктіру, бір-біріне ыңғайластыру процесі деп екі мағынада қолданылады.
Бұдан интеграция ұғымы барлық салаға да қатысты екені көрінеді.
Қорыта келгенде, дүниені ғылыми тұрғыдан танып білуде табиғаттың
біртұтастығын, табиғат пен қоғам құбылыстарының өзара байланысы мен олардың
даму заңдарының бір-бірімен сабақтастығын, бірлігін ғылымаралық байланыс
білдіреді. Ол білім мазмұнының пәнаралық байланыста құрылуына негіз
болады.
Сондықтан интеграция ғылымдардың жақындасуымен байланысты дүниені
түсінудің негізін қалайтын, білім тұтастығын жасайтын, оқытудың сапалық
жаңа деңгейінде пәнаралық байланыстың алғы шарты ретінде жүзеге асырылады.
1. Кедров Б.М. Предмет и взаимосвязь естественных наук. – М.:
Наука, 1967. – 436 с.
2. Максимова В.Н.,Усова А.В. Межпредметные связи в преподавании основ наук
Народное образование. – 1984, 8. – с 78-79.
3. Педагогическая энциклопедия. – М.: 1965. ІІ-тома.
4. Зверев И.Д.,Максимова В.Н. Межпредметные связи в современной
школе. – М.: Педагогика, 1981.- 160 с.
5. Лемберг Р.Г. Дидактические очерки. Изд. 2-е перераб.– А.:Мектеп
1964. – 140 с.
Басқа ұлт балаларының қазақша сөйлеу тілін
этномәдени лексикамен байыта отырып, оларға ел таныту
Қайшыбекова Д.А.
(ББЖ КБАРИ, Алматы қ.)
Ұлт болудың ең басты және негізгі шарты – ұлттық тіл екені баршаға
аян. Қазақстан мемлекетінің негізін құрайтын, осы мемлекеттің аталымына
арқау болып отырған қазақ халқының ұлттық тілі - қазақ тілі енді
мемлекеттік тіл болуы, әрине, тарихи заңдылық.
Өзінің мемлекеттік мәртебесін еліміздің тәуелсіздігінен де бұрынырақ
алған қазақ тілін оқыту, оны басқа ұлт өкілдеріне үйрету жыл санап жанданып
келеді. Мемлекет тарапынан да бұған аз мән беріліп келе жатқан жоқ.
Қазақстан Республикасының “Тілдер туралы” Заңы, Қазақстан Республикасында
“Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы”, сондай-ақ ҚР
Үкіметінің “Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын
кеңейту туралы” қаулысы, осы құжаттардың талаптарына сай жыл сайын
өткізіліп жүрген түрлі шаралар, тіл мерекелері, Астанада болып өткен қазақ
тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің құрылтайы осыған дәлел болады. Бұл
шаралардың бәрі енді қазақ тілі мұғалімдеріне бірқатар айрықша міндеттер
жүктеп, талап деңгейін күшейтеді.
Профессор Ф.Ш.Оразбаева: “Сабақтың дұрыс жолға қойылып, басты
мақсатына жетуі, ең алдымен, сөйлеу тілін меңгеруімен байланысты. Ал сөйлеу
тілін меңгеру белгілі бір тақырып төңірегінде сөздік қорды игеруден
басталады,”- дейді 1. Қазіргі таңда басқа ұлт өкілдерінің мемлекеттік
тілді үйренуге ықыласы артып, көзқарасы оңалғаны айтылып та, жазылып та
жүр. Бұл тұжырым басқа ұлт өкілдерінің баршасына болмаса да, біршама
бөлігіне қатысты айтқанда ақиқат шындық. Мектептерімізде де өз қалауымен
білімін тереңдетуге ұмтылушы оқушыларымыз аз емес. Ендігі кезеңде оларға
мемлекеттік тілдің иегері - қазақ халқы, оның салт-дәстүрі, ұлттық өнері,
тыныс-тіршілігі туралы факультативтік сабақтарда қосымша білім беріп,
сөздік қорын этномәдени лексикамен байыту қажет.
Оқушылардың этномәдени сөздік қорын молайтуды жаңа бағдарламалар да
көздеген. Қазақстан Республикасындағы жаңа буын оқулықтарын әзірлеуде
басшылыққа алынатын 2000 жылғы бағдарламада 10-11 сынып оқушыларына
этномәдениет материалдары берілуі тиіс екендігі баса көрсетілген. Мұнда
жоғары сынып оқушыларының таңдалуы кездейсоқтық емес деген ойдамыз. Яғни,
қарапайым сөйлесім әрекетін белгілі бір дәрежеде меңгерген оқушыларға енді
шешендік өнер үлгілерін, этномәдени құбылыстарға байланысты лексиканы
ұсынуға болады.
Мұны әсіресе бүгінгі таңда – республикамыздың біршама мектептерінде
(басқа тілде оқытатын) қазақ әдебиетін шығармалардың түпнұсқа тілінде
оқытуға көше бастауы кезеңінде өзектілігі артып, айрықша мәнге ие болып
отыр. Өйткені қазақ ақын-жазушыларын түпнұсқасында оқып, түсіну бірқатар
этномәдени жағдайлардан хабардар болуды талап етеді.
Мысалы, бір ғана “айналайын” сөзінің мәні туралы зерттеуші
Н.Х.Шадиева: “Қазақтың “айналайын” сөзі өзге ұлттың сөздік қорында жоқ.
Мағыналық баламасы да жоқ бұл сөзді тура мағынасын жеткізетіндей етіп басқа
тілге тәржімалау да қиын. Рас, басқа халықтарда еркелеткенде айтылатын
...жылы сөздер бар. Дегенмен “айналайын” сөзінің экспрессивтік мәні бұларға
қарағанда жоғары. ...Мұнда үлкеннің кішіге деген үлкен ілтипаты, ыстық
мейірімі жатыр. Тіпті, бұл сөз аналық, әкелік, ағалық мейірімнің сөз
түріндегі көрінісі деуге болады. Осы “айналайын” деген бір ғана сөз арқылы
шәкірттер халқымызды таниды, ұлттық қадір-қасиеттеріміздің тағы бір қырын
ашады”,- дейді 2.
Осыған орай зерттеуші 8 сыныптың қазақ тілі оқулығында берілген жазушы
Асқар Лекеровтың шығармасынан үзіндіні келтіреді, онда жазушы “айналайын”
сөзінің ерекшелігі туралы былай деп ой толғайды: “Бала кезімнен естіген,
үйренген, білген сөздерімнің ішінен бір сөз көкейімнен ерекше орын алады.
Өйткені ол сөзді әжем де, анам да мен үшін тілдерімен емес, жүректерімен
айтып отырғандай сезілетін. Кейде әжем сол сөзді айтқанда, мейірлене
кеудесіне қысып, маңдайыма ыстық лебізін тигізе иіскейтін. Ол сөз әжемнің
аузынан шыққан сайын, масаттанып, наздана түсетінмін, еркелейтінмін. Ол сөз
– “айналайын” деген сөз еді. Осы сөз әжемнің мейірімді кеудесінен шыққан
сайын, мен іштей қайталайтынмын. Есейе келе, өзімнен кішілерді мен де
“айналайын” дейтін болдым”.
Шәкірттермен осындай мәтінді оқығанда бір ауыз сөзде қат-қабат
тәрбиенің жатқанына, оның ұлттық тәлім-тағлымымызбен тығыз байланысты
екеніне көз жеткіземіз.
Тәрбиелік мақсат – тілді оқытуда әрдайым есте болатын мақсаттың бірі.
Ф.Ш.Оразбаева: “белгілі бір тілді үйрене отырып, сол арқылы қарым-қатынасқа
түсе отырып, оқушының іштей өзіндік көзқарасы қалыптасады, ол әлеуметтік
ортадан өз орнын табуға тырысады, басқа адамның сөзінен, бойынан жақсы
қасиеттерді көруге бейімделеді,”- дейді. Осы орайда қазақтың би-
шешендерінің өнегелі өмірін, олардың саф алтындай салиқалы сөздері мен
парасатты ойларын қазіргі күн талабына сай орайластырып, қазақтың ұлттық
танымын көрсететін салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардан тәрбиелік мәні зор
деректер бере отырып, білімдік мақсатқа да қол жеткізуге болады. “Оқушы өз
ана тілінен басқа екінші тілді үйрене келе ойды жеткізудің тілдік амалдарын
меңгереді. Екінші тілде сөйлеу арқылы ол жаңа мағыналармен, ұғымдармен
танысады, оның ойлау жүйесі дамиды, таным аясы кеңейеді” 1, 144, сөздік
қоры молаяды. Мұндай адам этномәдени дәстүрлердің байыбына терең бойлап,
өзінің рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастыра алады.
Қорыта айтқанда оқушыларға этникалық-мәдени білім беру олардың сөздік
қорын байытумен шектелмейді, оқушыларда адамгершілік-патриоттық сезім
қалыптастырып, бойларына әділдік, адалдық, имандылық, мейірімділік,
парасаттылық, жомарттық, кеңпейілділік, бауырмалдық, мәрттік сияқты қазақ
халқына тән тамаша қасиеттерді сіңіруге жағдай жасайды.
Әдебиеттер:
1. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. -
Алматы, 2000. – 208 бет.
2. Шадиева Н.Х. Этнолингвистикалық мәтіндердің тәрбиелік мәні
“Қазақстан Республикасындағы этнопедагогикалық білім проблемалары мен
болашағы” тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция
материалдары. – Алматы, 1999. – 305-306-бб.
Жалпы білім беретін мектепте білімді интеграциялап оқытудың маңызы
Бейсенбаева
А.А.
Демеуова Л.Н.
Абай атындағы АЛМУ, Алматы
қ.
Еліміз егемендік алған соң қоғам өмірінің түрлі салаларында, оның ішінде
білім саласында бірінші кезекте адамға қарай бетбұрыс жасалып, оның жан
дүниесіне баса назар аударылды және жеке тұлғаның қалыптасып дамуына
бағытталған жаңа жүйе айқындалды. Болашақ еліміздің ертеңі, экономикалық
ойлауы дамыған, жалпы адамзаттық құндылықты меңгеруде шығармашылық,
іскерлік, бәсекелестікке дайын, түрлі мамандықтарды меңгере алатын, күрделі
өмірлік мәселелерді жылдам шеше алатын келешек жас ұрпақты мектепте
даярлаудағы көп жақты бағыт-бағдар, жетекші дидактикалық қағидалар
негізінде жүзеге асырылуы мүмкін. Олар іргелі, жүйелі, біртұтас және
кәсіптік-педагогикалық бағыт бағдарлар. Бұл дидактикалық қағидалар өзара
бір-бірімен тығыз байланысты. Енді осы жетекші дидактикалық қағидалардың
ішіндегі біртұтасқа, яғни ғылымды біртұтас дуние ретінде қарастыратын
болсақ, ең алдымен қазіргі ғылымда жүріп жатқан интеграция ұғымына
кеңінен тоқталайық.
Философиялық және энциклопедиялық сөздіктерде интеграцияға қайта
құрылу, толығу деп анықтама берілген және (бұрын жеке дара бөлшектер мен
элементтердің біртұтастыққа бірігуімен байланысты даму процесінің қыры( деп
түсіндірілген.
(Үлкен Кеңес Энциклопедиясы( интеграцияны жүйе теориясының жеке
дифференциациялаған бөліктерінің біртұтасқа байланыстылық күйін білдіретін
ұғым, сол сияқты, сол күйге алып келетін процесс( ретінде береді.
Интеграция термині сөздікте, олардың дифферециациямен қатар жүзеге асатын
ғылымдардыың жақындасу және байланысу процесін сипаттау үшін қолдаылады.
(БЭС.1972(.
(Интеграция қандай да бір жекелеген элементтердің біртұтас болып
бірігуі, қандай да бір бірліктің қайта құрылуы( (Н.И.Кондаков (Логический
словарь-справочник(. М( Наука, 1975(.
Яғни, әр түрлі ғылыми бағыттағы анықтамалық әдебиеттерде интеграция
терминіне әр турлі анықтамалар берілген.
Интеграция мен пәндердің өзара байланысы ұғымындарын мәндес ұғымдар
ретінде түсінуге болмайды, дегенмен бұлар ғылыми білім жүйесін жетілдіру
міндетімен қамтамасыз етіледі. Интеграция-жоғарыда айтылғандай тұтастықты
қалыптастырып, әр түрлі білімді жүйелеу мен жинақтау арқылы әр турлі
ғылымды біріктіреді.
М.Андреев интеграцияның бірнеше ұғымдарын санап көрсетеді.
- интеграция-проблемалы ұйымдастырылған танымдық әрекет.
- интеграция-дифференциацияланған әрекетті толықтырушы.
- интеграция-мәнді ойлауды дамытуға бағыталған әрекет.
- интеграция-барлық оқу пәндерінің бір мәнді идеяға бағынуы.
- интеграция-ауқымды проблемалар деңгейінде ғана өмір сүреді.
Автордың өзі интеграцияны пәндік жүйенің шектеулілігін жою деп есептейді
және оқытудағы интеграциялық процестер мәні тусіндірілуі қажет дейді.
Философиялық әдебиетте интеграцияның негізі-дүниенің бірлігі деген
пікір бар.
Интеграция мен дифференциация үрдістері адам танымының екі
тенденциясына сәйкес келеді( бір жағынан дуниені біртұтасс ретінде
қабылдау, екіншіден, әр түрлі құрылымдар мен жүйелердің заңдылықтары мен
сапалық ерекшелігін терең және нақты түсіну. Бұл екі тенденция бірін-бірі
толықтырады.Диффференциация мен интеграция бір-бірінен көріңіс табады, бірі
екіншісі арқылы іске асады, бірі-бірі іске асыра отырып, жоққа шығарады.
Интеграция мен дифференциация-білім тиімділігін арттырудың әр түрлі
әдістері. Сондықтан интеграциялық үрдістерді білім беру, тәрбиелеу, оқу
процестеріндегі құнды заңдылық деуге болады. ілім-ойдың жиынтығы, адамның
дуниеге қатынасы. Жинақтау дегеніміз философияның анықтауынша (жекеден
жалпыға, жартылай жалпылықтан толық жалпылыққа өтудің логикалық үрдісі.
Жинақталған білім алу-дүниені барынша терең бейнелеуді білдіреді( Жинақтау
үрдісі ретінде интеграцимен тең, бірақ интеграция қашанда жаңа сапаның
пайда болуын талап етеді. Осыған байланысты (интеграцияның ғылыми білімді
үнемді беруге, тез қабылдауға, сақтауға, тарату мен іс жүзінде пайдалануға
мүмкіндік береді(. Осылайша, интеграция-біріктіру, ортақ ойлау бағытын табу
және оны мазмұны жағынан толықтырады. Интеграцияның нысанасы дүниені тануға
тұтастық беретін дүниеге ортақ көзқарас.
Әдебиеттер.
1.Бейсебаева А.А. Пән аралық байланыс негізінде оқу процесін
ұйымдастыру. Алматы( РБК, 1995ж.
2. Мұханбетжанова Ә. Білімді интеграциялау негізінде оқушыларда
дуниенің ғылыми бейнесін қалыптастыру. А( 2000ж.
Мектеп оқушыларында дуниенің табиғи-ғылыми бейнесі туралы түсінік
қалыптастыру.
Демеуова Л.Н.
Абай атындағы АЛМУ, Алматы қ.
Тәуелсіздік алғалы бері күрт өзгерістер кезеңі халыққа білім беру
жүйесін жаңартып, оның құрылымын, мазмұнын жетілдіру бағытындағы іс-
тәжірибелердді жинақтап, белгілі бір жүйеге түсіруді жолға қойып отыр.
Егеменді еліміздің тірегі-білімді ұрпақ. Елбасы Н.Назарбаев 2030 жылға
жасаған жоспарында жас-өспірімдерді сауатты етіп тәрбиелеу бағыты
көзделген. Осыған орай балаларға көптеген жағдайлар жасалып отыр. Біздің
егеменді еліміздің мәртебесін биікке көтеріп, экономикасын дамытатын осы
жас өспірімдер болғандықтан, оларды тәрбиелейтін мектепке, соның ішінде
ұстаздарға көптеген жүк артып отыр.
Елбасының білім және ғылым қызметкерлерінің (( сьезінде (Болашақта
еңбек етіп, өмір сүретіндер-бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай
тәрбиелесе Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан да ұстазға жүктелетін
міндет ауыр( деген.
Президенттің бұл сөзі келешек ұрпақты қазіргі заман талабына сай, жан-
жақты, ой өрісі кең, дүние танымы мол жеке тұлға етіп тәрбиелеу барысында,
ұстаздардан үлкен ізденпаздықты, жауапкершілікті, өз ісіне жаңаша көз
қараспен қарауды талап етеді.
Ал, өткен ғасырдағы ең ірі көрнекті тұлғалардың бірі М.Жұмабаев(
(Қазақтың ұлттық мектебі қандай болуы туралы терең пайымдау қажет, қазақтың
тағдыры, келешегі мектептің қандай негізде құрылуына барып тіреледі.
Мектебіміздің сау, өз жанымызға қабысатын, үйлесетін негізін құра білсек,
келешегімізге тайынбай-ақ серттесуге болады, ал сондай негізде құра
алмасақ, келешегіміз күңгірт(-деген еді. Мағжанның бұл сөздері (( ғасырдың
бас кезінде айтылса да, бүгінгі күн үшін актуальды, өз маңызын жойған жоқ.
Болашақ Қазақстан мектебі ұлтқа, оның мүдесіне қызмет етуі керек. Олай
деуге негіз, бір халықтың болашағы мен ертеңін, екінші бір ұлт ойлауы да,
дамытуы да мүмкін емес. Сондықтан қазақ балалары өз ата-бабасының өткен
тарихын, тілін, салт-дәстүрі мен мәдениетін, жерін қастерлей білуге
тәрбиеленіп өсіп жетілуі керек. Болашақта мектеп материалдық базасы мықты,
озық техника жетістіктерімен жабдықталған, саяси сана мен ұлттық тәрбиені
бойына сіңіре білген, дүние танымы мол, оқушылары бар, ешнәрсеге мұқтаждығы
жоқ педагогтармен қаруланған білім ордасы болу қажет. Себебі ұлттық мектеп-
ұлттық өркениеттің жалғастырушысы, одан әрі дамытушысы. Ал, білім мен ғылым
-өткеніміз, бүгінгіміз және болашағымыз.
Сондықтан да балаларға жан жақты тәрбие беруде негізгі мынандай
мәселелерге көңіл бөлуіміз қажет(
- баланың жеке басының алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету;
- оның қабілеттерін ашып, дамыту;
- сауаттылыққа баулу, яғни алған теориялық білімдерін іс-тәжірибеде
тиімді пайдаланумен ұштастыру;
- оқуға деген ықыласы мен іскерлігін қалыптастыру.
Осы айтылғандардың бәрін қорыта келгенде, бұл міндеттер баланың
дүниетанымын кеңейту және дүниенің табиғи-ғылыми бейнесін қалыптастыру үшін
қажет.
Біздер осы оқушыларға дүниенің табиғи-ғылыми бейнесін қалыптастыру
мәселесін анықтау үшін педагогтардың, психологтардың еңбектеріне жан-жақты
талдау жасап, назарымыздағы айтылған ұғымға қандай көзқарастар бар екенін
зерттедік.
Қазіргі уақытта дүниенің ғылыми бейнесі ұғымын теориялық-
педагогикалық тұрғыдан( жартылыстанудың негізгі бөлімдерінің ара қатынасы
ретінде (В.И.Кузнецов, Г.М.Идлис т.б.(, логикалық-гносиологиялық және
әлеуметтанымдық тұрғыда (В.А.Дмитренко, В.С.Швырев т.б.(; дүниенің ғылыми
бейнесінің қызметі және ғылымның философиялық негізі ретінде (В.И.Бахмин,
В.С.Степин т.б.(; пәнаралық іскерлік және интеграцияланған білім
(А.А.Бейсенбаева, И.Д.Зверев, В.Н.Максимова, т.б.(; дүниенің ғылыми бейнесі
туралы (Ә.Мұханбетжанова(; ғылыми білімдер және оқу материалының мазмұны
(В.С.Леднев, И.Я. Лернер, А.М.Сохор,М.А. Құдайқулов, А.В.Усова т.б.(; ғылым
және оқу танымдық әрекет әдістерінің сәйкестігі (Б.Г.Ананьев, Г.А.Берулава,
Л.С.Выготский, А.А.Зак, В.В.Давыдов, Қ.Б.Жарықбаев, М.М.Мұқанов,
Т.С.Сабыров, Т.И.Шамова және т.б.( еңбектерінде қарастырылады.
Педагогика ғылымында дүниенің ғылыми бейнесін жоғары және орта сынып
оқушыларында ғылыми танымның нәтижесі ретінде қалыптастыру қарастырылған.
Дүние-дегеніміз материяның уақыт-кеңістік бойынша өзгерісі. Сонымен қатар
күрделі, бір-бірімен көп салалы байланыста болатынын және микро-макро-мега
жүйе құрайтын обьектілер құбылыстардың жиынтығы болып табылады. Адам санасы
бұл заңдылықты белгілі бір жүйеде бейнелеуге, яғни дүниенің ғылыми бейнесін
құруға қабілетті.
Біздің дүние туралы біліміміз әр түрлі заттар мен құбылыстар
жөніндегі әр саладағы мәліметтердің жиынтығы емес, қоршаған шындықтың
белгілі бір дәрежеде өмір сүретін жүйесін көрсететін ұғымдар, принциптер,
заңдардың тәртіптелген жүйесі екен. Ғылыми білімдердің мұндай жүйесі-
дүниенің діни және философиялық бейнесінен өзгеше оның ғылыми бейнесін
жасайды. (Дүниенің ғылыми бейнесі әр түрлі ғылымдардың алынатын білімдердің
синтезі нәтижесінде жасалуы және ғылымның сәйкес кезендегі тарихи дамуында
өсіп отыруы, дүние туралы жалпы түсінікті құрайды. Осы мәнінде оны дүниенің
жалпы ғылыми бейнесі деп атайды, ол табиғат туралы да, қоғам туралы да
түсініктерді қамтиды(.
Бүгінгі күні жалпы білім беретін мектепте оқушылардың бойында
дүниенің біртұтас ғылыми бейнесін қалыптастыру, олардың дүниетанымдық
көзқарастарын дамыту, қоршаған дүниенің тұтастығы, өзара байланыстылығы мен
білім беру процесінде ескерілмейтіні байқалады. Себебі қоршаған дүние
туралы білімдер жүйесін меңгеруде мынандай қиындықтар, кедергілер
кездеседі. Біріншіден, дүниенің жетекші идеялары әр түрлі оқу пәндеріне,
тақырыптарға, бөлімдерге, оқу жылдарына бөлініп кетуіне байланысты, оны
оқушыларға біртұтас бүтін етіп байланыстыра оқыту, екіншіден, пән
мұғалімдерінің тар мамандануына байланысты және оларда дүниенің ғылыми
бейнесі жөнінде жүйелі түсініктің жоқ болуы.
Баланың дүние танымын кеңейту, адам, қоғам және табиғатты тірек
етеді.Табиғат-балалардың дүниетанымын, ақыл-ойын, тілін, танымдық
қызығушылығын қалыптастыратын құрал. Білімді тұтастыру, пән аралық байланыс
орнату дидактикалық шарт, әрі орта мектепте ғылым негіздерін терең де жан-
жақты меңгеру құралы болып табылады және ғылыми дүниетанымның материалдық
әлем бірлігінің қалыптасуына жәрдемдеседі. Пәнді оқытудағы ғылыми деңгейін
арттырудың және дүниенің ғылыми бейнесін қалыптастырудың жолдарының бірі-
оқу материалын ғылымның басты өзекті идеяларының айналасына біріктіре білу.
Ғылымның дидактикалық ұстанымдарының бұл қыры оқушылардың ғылыми
дүниетанымының қалыптасуына байланысты. Мұндағы басты айқындаушы нәрсе:
негізгі ғылыми ұғымдар мен түсініктерді тұжырымдау және ой елегінен өткізу
нәтижесінде пайда болатын табиғаттың жалпы қасиеттері мен заңдылықтары
туралы түсініктердің тұтас бір жүйесі ретіндегі дүниенің ғылыми бейнесі
болады.
Оқушылардың дүниетанымдық идеяларын, танымдық және шығармашылық
белсенділігін дамытуда дүниенің біртұтас ғылыми бейнесін қалыптастырудың
алатын орны ерекше. Ерте кезден-ақ адамзат тарихының өң бойында қоршаған
әлемнің құрылымы туралы түсініктің орны ерекше болып келгені мәлім. Ендеше,
ежелгі тәжірибеден бастап адамның ғылыми дүниетанымының нығаюының орасан
зор ролі болғанын атап өткен жөн.
Қазақтың ойшылдары мен ағартушылары және ұлы зиялылары адам мен
табиғаттың біртұтастығы мен бірлігі жайлы құнды ой-пікірлер айтқан.
Ұлттымыздың мақтанышы, данышпан ақынымыз Абай (Табиғат құбылыстарын бір-
бірімен өзара байланыста, үнемі өзгерісте, дамуда болады, адамды қоршаған
ортаның-табиғаттың ішкі сырын білім-ғылым арқылы білуге болады( деп
қарастырған.
Ал, зерттеуші ғалым Ш.Уәлиханов былай деген: (Далалы ортаның тұрғыны-
қазақ өзінің моральдық қасиетіі, ақыл-ойы, қабілеті жөнінен отырықшы татар
немесе түркі шаруаларына қарағанда әлде қайда жоғары тұр...
Осынау дала көшпелілерінің ақынжанды болып келетіні, ой-қиялының
жүйрік болып бітетіні мұңсыз-қамсыз көшпелі тіршіліктің арқасы болу керек
немесе ұдайы ашық аспан астында, шет-шегі жоқ шүйгін дала құшағында ғұмыр
кешкен соң табиғат шіркінді Тәңірі тұтқандықтан да болар ...Татар атаулы
халықтар арасында өзінің ақылдылық қабілет-дарыны жөнінен қазақтар бірінші
орында болса керек( деген. Яғни ғалым қазақ халқының дарынды, талантты
болып келуінің бір себебі, табиғат аясында тіршілік етуі, оның тылсым
сырларын меңгеруі, табиғат анамен біртұтас біте қайнасып жатқандығында
екендігін айтады.
Мектеп оқушыларында дуниенің табиғи-ғылыми бейнесін қалыптастыруда
жаратылыстану (география, биология,химия( пәндерін кіріктіре оқытудың
маңызы зор. (Адам рухани дүниесін сыртқы табиғат құбылыстарын тану арқылы
қалыптастырады да, өзін жалпы жаратылыстың бір пұшпағы ретінде сезіне
білді(-дейді Ш.Айтматов. Бұл жерде адамзат табиғаттың ажырамас бөлігі
ретінде қарастырған.
Ал, жалпы бұл мәселені ары қарай зерттегенде мынандай қорытындыға
келдік; оқыту барысында дүниетанымды дамыту, ақиқатты пайымдау,адам
өмірінің табиғи негізін сақтау қажеттілігін сезіну керектігін дамыту
керек.
Біздің дүние туралы біліміміз әр түрлі заттар мен құбылыстар жөніндегі
әр саладағы мәліметтердің кездейсоқ жиынтығы емес, қоршаған шындықтың
белгілі бір дәрежеде өмір сүретін жүйесін көрсететін ұғымдар, ұстанымдар
жүйесі.
Ғылыми білімдердің мұндай жүйесі-дүниенің діни және философиялық
бейнесінен өзгеше ғылыми бейнесін жасайды.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Назарбаев Н.А. Қазақстан-2030.А: Білім, 1998.
2. Қазақстан мектебі. ( 1,2,7,8. 2002 ж.
3. Ә.Муханбетжанова. Білімді интеграциялау негізінде оқушыларда
дүниенің ғылыми бейнесін қалыптастыру.
4. Валиханов Ч.Ч. Заметки по историию южно сибирских племен
(Собр.соч.в 5-ти томах. А., 1961 г.
Отбасындағы бала тәрбиесі мәселелерінің қазақ мақал-мәтелдеріндегі
көріңісі.
Қ.Т.Атемова.
(М.Әуезов атындағы
Оңт.Қаз.Мем.университеті,
Шымкент қ.(.
Әрбір халықтың өзіне тән тәрбие дәстүрлері, бала тәрбиесіндегі
әдістері мен құралдары бар екендігі баршаға аян. Өткенге көз салсақ, қазақ
халқының ауыз әдебиеті мен тұрмыс-тіршілік дәстүрлерінің астары тұнып
тұрған тәрбие уағыздары екендігіне көзіміз жетеді.
Отбасы тәрбиесі мәселелерін, соның ішінде қазақ отбасындағы тәрбие, ұл
және қыз тәрбиесі проблемалары көптеген ғалымдар тарапынан зерттеліп келді.
Нақтырақ айтсақ, Ұзақбаева С.А, Қалиев С, Жарықбаев Қ,Қожахметова К.Ж,
Ғаббасов және т.б еңбектерінде халықтық педагогиканың озық дәстүрлері
тәрбиеде қолданудың мүмкіндіктерін кеңінен дәлелдесе, Жалғасова Ш. қазақ
қыздарының тәрбиесі мәселелерін, Төлеубекова Р.К отбасындағы бала тәрбиесін
ұйымдастыру мәселелерін қарастырған.
Халық педагогикасына құяр үш арнаның бұлағы бар. Олар: ана тәрбиесі,
ата тәрбиесі, ене тәрбиесі деп аталады.
Ана тәрбиесі жан-жақты тәлім-тәрбие жинақталған аса тағылымы мол
мектеп. Сондықтан да (ыдысына қарап асын іш, анасына қарап қызын ал, ұлына
қарап ұясын таны( дейді.
Ата тәрбиесі. Жанұяның да, баланың да мерейі- әке. Ер бала әкесіне
ұқсауға, оның әрекеттерін қайталауға тырысады, (Әке көрген оқ жонар( деген
сөз осыған орай айтылса керек. Ер азаматтың соңына сөз ермейтін сұңқардай
таза, қырандай текті болғаны жөн. Бұл қасиеттерді бала әкесінен үйренеді.
Ене тәрбиесі (баланы жастан, келінді бастан( деген мақалда өзіндік сыр
бар. Жас келінді жанұялық өмірдің қыр-сырына баулиды. Келіннің қимыл-
әрекетін ауыл-аймақ қадағалайды. Осыған орай (жақсы жерге түскен келін
келін де, жаман жерге түскен келін келсап( деген мақал тегін айтылмаса
керек.
Қазақ халқының тұрмыс тіршілігіне көз жіберсек, мақалдап, өлеңдеп
сөйлеу мен ырымдап әрекет ету, дәстүрлер мен жол-жоралғыларды ескеріп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көп ұлтты Қазақстан қоғамында полимәдени білім беру мәселесі 3
Интеграция ғылым мен практикада пәнаралық 6
байланыстың алғы шарты ретінде 6
Басқа ұлт балаларының қазақша сөйлеу тілін 9
этномәдени лексикамен байыта отырып, оларға ел таныту 9
Жалпы білім беретін мектепте білімді интеграциялап оқытудың маңызы 11
Мектеп оқушыларында дуниенің табиғи-ғылыми бейнесі туралы түсінік
қалыптастыру. 13
Отбасындағы бала тәрбиесі мәселелерінің қазақ мақал-мәтелдеріндегі
көріңісі. 16
эКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТТІ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ 17
ПРОЦЕСІНДЕ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІ 17
БОЛАШАҚ ОҚЫТУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ
ДӘСТҮРЛЕРІНІҢ ИНТЕГРАЦИЯСЫ 20
Б.Х. Қойбағарова 20
ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ 24
ТУРИЗМНІҢ БАСҚАДА ҒЫЛЫМДАР САЛАСЫМЕН ИНТЕГРАТИВТІ БАЙЛАНЫСЫ 25
Студент жастардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру – педагогикалық
өзекті мәселе 28
"Қазақ ағартушыларының еңбектерінде жастарды жақсы қасиеттерге баулу
мәселелері" 34
Болашақ ұстаздарды ғылым мен тәжірибеден білім беріп даярлау жолдары.
36
Музей педагогикасының білімдік, тәрбиелік ықпалдары. 39
Алматы мемлекеттік 39
МАШЫҚТАНУ ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ БІЛІМ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ДИДАКТИКАЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
42
Мәтін арқылы бастауыш сынып оқушысының тілін дамыту 44
мәселесінің зерттелуі 44
Т.М.Әбдікәрімова 44
7-8-СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫМЕН КІРІКТІРІЛГЕН НЕГІЗДЕ ӨТКІЗІЛГЕН ҚАЛЫПТАН ТЫС
САБАҚТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ БОЙЫНДА ІЗГІЛІК ҚАСИЕТТЕРДІ ДАМЫТУ 49
ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ БІЛІМДІ ИНТЕГРАЦИЯЛАП ОҚЫТУДЫҢ МАҢЫЗЫ.
53
ПЕДКОЛЛЕДЖДЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТИМЕСІ жетілуі 55
МЕКТЕПТІ БАСҚАРУ ІЛІМІМЕН және ОНЫ ЗЕРТТЕУ әдістерінің ИНТЕГРАЦИЯСЫ.
Тәуірбекова С.Ж.
(ББЖКБАРИ, Алматы қ(.
Басқару ғылымы басқару үрдісінің заңдылықтарын, оның барысындағы іс
әрекетті, қалыптасқан қарым-қатынастарды зерделейді. Осындай мақсатта
педагог кадрлардың біліктілігін арттыру барысында жүргізілген зерттеулерде
анықталғандай, бүгінгі таңда мектепті басқару ілімінің философия,
психология, физиология, экономика, әлеуметтік, техникалық, жаратылыстану
ғылымдарымен және олардың тәжірибелерімен де интеграциялануының қажет
екендігі. Өйткені мұндай жағдай бір жағынан ғылымның мазмұнының байытып,
оның ілімі мен тәжірибесінің де дамуына ықпал етсе, екінші жағынан бүгінгі
таңдағы жаңа және бұрынғы білім салаларының даму бағытындағы қиылысында,
олардың ғылыми өзара тәуелділігін анықтауға және соның негізінде
интеграцияланған сипаттағы мектепті басқарудың жетілдірілген жүйесі мен
әдістерін жасауға мүмкіндік береді.
Соған байланысты бүгінде мектеп басшыларының біліктілігін арттыру
барысында, олардың білім, біліктілігін қалыптастыруда басқару ілімінің
басқа ғылымдармен және тәжірибемен интеграциялануына баса назар аударылуда.
Кез келген ғылымның дамуы сияқты мектепті басқару ғылымының да дамуы
оның іс жүзіне асуына , тәжірибемен ұштасуына тікелей байланысты. Осы
мақсатта жүргізіліп жатқан зерттеу жұмыстарымыз үш кезеңнен тұрады(
- бірінші кезенде тәжірибелік мәліметтер, материалдар жинақталады(
- екінші кезенде осы жинақталған материалдар қорытындыланады, жүйеге
келтіріледі(
- үшінші кезеңде нақты жағдайларға байланысты жаңа ғылыми анықтама, ілім
дүниеге келеді.
Басқару ілімі мен тәжірибенің, соның ішінде зерттеу әдістерінің
интеграциялануының пайдасы үлкен. Себебі бұл басшыларға мектеп
тәжірибесінде нақты міндеттерді жүзеге асыруға, басқарушылық шешім
қабылдауға қажетті білім, біліктілікті қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Басқару үрдісін зерттеу әдістерінің ішіндегі ең тиімдісі үлгі жасау.
Себебі, ол үрдістің, обьектінің, тәжірибенің жағдайын, ерекшелігін, оны
дамытудың жолдарын анықтауға көмектеседі.
Олар( кестелік, мәтіндік, статистикалық немесе динамикалық. Үлгі жасау
барлық деңгейдегі басшылардың басқару мәдениетінің көтерілуіне, басқару
шешімдерін тиімді таңдауға ықпал етеді және оларға басқару жүйесінің
біртұтастығын көруге, оның барысында пайда болған проблемаларды анықтауға
көмектеседі.
Басқару үрдісін зерттеу әдістерінің келесі түрі ғылыми тәжірибе
(эксперимент( жүргізу. Ғылыми тәжірибе-бұл ғылыми зерттеу әдістерінің
ішіндегі ең көп қолданылатыны. Мектеп жағдайында ғылыми тәжірибеге
қатысушылар( мектеп директоры, орынбасарлары, мұғалімдер, оқушылар, ата-
аналар, қоғамдық ұйымдар ортақ мақсаттарды жүзеге асыру барысында әр
қайсысы өзіндік қызметтерді атқарады және міндеттерді шешеді. Сондықтан кез
келген қабылданған басқару шешімдері бір жағынан осы үрдіске
қатынасушылардың әр қайсысының іс-әрекетінің нәтижесінің артуына әсер етсе,
екінші жағынан бүкіл ұжымның мүдесін көздейтін, соңғы нақты нәтиженің
сапасына әсер ететін болуы керек. Соған байланысты бүгінгі таңда мектепте
ғылыми тәжірибе жүргізуде ең алдымен басқару шешімінің тиімділігін тексеріп
алу керек, содан кейін ғана оны басқару жүйесіне енгізу қажет.
Институт қызметкерлері жетекшілік ететін тірек мектептеріндегі
өткізіліп жатқан ғылыми тәжірибелер мазмұны төмендегідей(
- мектептің оқу-тәрбие үрдісінің жеке бағыттарының жаңа жұмыс жоспарын
бақылау , сараптау(
- басқарудың жаңа ұйымдастыру түрін еңгізуге байланысты ғылыми тәжірибе (
- оқу-тәрбие үрдісін бақылауды ғылыми-тәжірбиелік бағалау(
- басқару іс әрекетіндегі үйлестіру жүйесі бойынша ғылыми тәжірибе(
- жедел басқаруды ұйымдастыру негізіндегі ұжымның ғылыми тәжірибелік
жұмысы(
- іс әрекетті реттеу жүйесін бақылау бағытындағы ғылыми тәжірибе(
- басқарудың жаңа технологиясы мен әдістерін ендіруге байланысты ғылыми
тәжірибе.
Жоғарыдағы аталған тәжірибелермен қатар бүгінгі таңда мектепте оның
басшыларын тағайындауға байланысты ғылыми зерттеу жүргізу қажет. Себебі
қазіргі кездегі мектеп басшыларын тағайындау тиімді, жүйелі емес. Ал,
ғылыми тәжірибе негізінде мектеп басшыларын белгілі бір мерзімге
тағайындау, соныңда оның кәсіби деңгейін, қызметіне лайықтылығын ұжым
болып болып бағалау, білім беруді басқарудың жоғарғы органдарының
аттестациясынан өтуі, содан кейін тағайындалуы жүзеге асады.
Осы мақсатта мектеп басшыларының біліктілігін арттыру барысында олардың
басқару іс әрекетін бағалауда сараптаушының бағасы (тәжірибелі мектеп
басшысы өзінің әріптесіне баға береді(, ми шабуылы (түрлі мәселелер бойынша
интелектуалдық деңгейі жоғары басшы өзінің әріптесімен әңгімелеседі(, өзін-
өзі бағалау, басқару жағдайын , жоспар , нұсқау, шешімді, өздігінен
орындаған жұмысты талдау, диагностика, мониторинг әдістері қолданылады.
Жоғарыдағы баяндалған ойды қорытындылай келе мектеп басқаруды
жетілдіру ғылым мен тәжірибенің интеграциялануына, ғалымдар мен мектеп
басшыларының бірлескен ісі, басқару ілімімен зерттеу әдістерінің бірін-бірі
толықтыруына байланысты жүзеге асады.
Көп ұлтты Қазақстан қоғамында полимәдени білім беру мәселесі
Төлендиева К.С.
ББЖ КБАРИ әдіскері
Бүгінгі таңда дүние жүзінде бір ғана ұлт өкілі өмір сүретін мемлекет
жоқ деп айтуға болады. Әлемде болып жатқан ғаламат өзгерістер өзінің
басым бағытта дамып келе жатқан қарама-қайшылықтарымен білім беру саласының
алдына үлкен де күрделі мәселе қойып отыр. Ол: жастарды көп ұлтты және
полимәдени ортада өмір сүруге, діні, нәсілі, ұлты басқа адамдармен қарым-
қатынас жасап, бірге жұмыс істей білуге үйрету. Жастарды өз ұлтының төл
мәдениетін дамытумен қатар, барлық халықтарды сыйлап, басқа елдердің де
мәдениетінің өзіндік ерекшеліктерін бағалауға және түсінуге тәрбиелеу.
Өмірде кездесетін басқа ұлт өкілі туралы теріс түсініктер мен жағымсыз
қылықтарды жоюға күш салу.
Көп ұлтты Қазақстан қоғамында да полимәдени білім беру мәселесі
көкейкесті болып отыр. Қазіргі педагогикалық шындық, бір жағынан, білім
беруде этномәдени факторларды ескеруді, екінші жағынан, басқа ұлт, этнос,
конфессия, нәсіл өкілдерінің арасында толерантты қарым-қатынас орнатуға
тәрбиелеуді, басқа халықтардың мәдениетін танып, білу үшін жағдай жасауды
талап етеді.
"Мәдениет" ұғымының бірнеше жүздеген анықтамасының болуы, "полимәдени
тәрбие" ұғымын талдап, түсіну үшін қиындық туғызады.
М.С.Каган, Б.С.Ерасов және т.б. мәдениеттанушылар жалпы түсініктегі
"мәдениеттің" үш компонентін атап көрсетеді: материалды, көркем, рухани.
Білім беру саласы үшін "мәдениеттің" рухани компоненті анағұрлым
маңызды да мәнді дей отырып, мәдениетті нақты бір ұлтқа (этносқа) тән
этикет, құлық нормасы, адамдар арасындағы қарым-қатынас, сенім, құндылық
және идеалдар жиынтығы ретінде қарастырамыз (ЮНЕСКО, 1995).(1.4) Бұл
ұстанымды полимәдени ортада тәрбиелеудің мақсатын, қызметі мен мәнін
анықтау үшін қолданатын жұмыс құралының бір нұсқасы ретінде пайдаланамыз.
Осы мақсатты орындау классикалық философия мен педагогикада сәйкес
келетін идеяларды, тұжырымдамалар мен теорияларды саралап, талдаумен тығыз
байланысты. Полимәдениеттілік пен полимәдени тәрбие беру идеялары қазіргі
заманның ғана талабынан туындаған мәселе емес, бұл мәселені бұрын соңды да
көптеген ғалымдар қозғаған.
Мәселен, Я.А.Коменский ХҮІ ғасырда жасалған "Пампедия" бағдарламасында
адамдар қауымдастығы, олардың қажеттілігі мен ұмтылыстары туралы
(тұжырымдарға) болжамдарға сүйене отырып, “Пампедияны” күллі адамзат
ұрпағын тәрбиелеудің әмбебап (жан-жақты) бағдарламасы ретінде негіздейді.
(2. 383).
Полимәдени тәрбие берудің мәнін, қызметі мен мақсатын түсінуге
Н.К.Рерихтің "игілікті синтез" турлы идеясы (бұл жерде "игілікті синтезді"
адамдар арасында қайырымды қарым-қатынас орнататын "мәдениеттердің
бірігуі" деп қарастырады) және қазіргі заманның атақты тарихшылары мен
философтарының (Н.А.Данилевский, Э.Мейлер, А.Тойнби, Ю.Яковец және т.б.)
адамзаттың тарихи-мәдени даму тұтастығы мен әртүрлі халықтар мәдениетінің
даму принциптерінің кейбір ұқсастығы жайлы идеялары көмектеседі.
Тұлғаның дамуындағы полимәдени тәрбиенің мәнін түсінуде
П.Ф.Каптеревтің педагогикадағы жалпы адамзаттық және ұлттық қарым-
қатынастар туралы идеяларының маңызы зор. П.Ф.Каптерев ұлттық құндылықтарға
сүйене отырып, педагогикалық процес ерекшеліктеріне оның(ұлттың) тұрмысын,
тілін, дінін жатқызады.(3.421) Каптеревтің айтуы бойынша, педагогикалық
қызмет ең алдымен ұлттық идеал негізінде жүзеге асады, содан кейін барып
жалпы адамзаттық идеалға жету қызметіне ауысады. Тәрбиеде: "бір халыққа
ғана емес, көптеген халықтарға қарап, олардың идеалдарын да қарастыру
керек, өз халқыңның кемшіліктерін өзге халықтың жақсы қасиеттерімен
толықтыру; халықтықты өзге халықтықпен, жалпы халықтықпен және жалпы
адамзаттықпен байланыстыру керек," - деп атап көрсеткен (3.56-57).
Полимәдени тәрбиенің мәнін түсінуде М.М.Бахтиннің басқаларға әсер
ететін және басқа мәдениет түлғаларымен қарым-қатынасқа түсе отырып, сол
қатынас барысында өзін-өзі қалыптастыратын керемет мәдениет әлемі – адам
жайлы ережесінің мәні ерекше.
Полимәдени тәрбиені негіздейтін тұжырымдар Л.С.Выготскийдің құлық пен
психиканың мәдени-тарихи даму теориясынан шығады. Осыған сәйкес психикалық
дамудың детерминанттары мен көздері (источник) тарихи дамып келе жатқан
мәдениетте жатыр...(4. 145)
Халықаралық білім энциклопедиясы (1994) білім мекемелерінде қалыптасып
келе жатқан тәжірибе мен теориялық ережелерді тарата отырып, полимәдени
білім (тәрбие) беруді жастарды басқа мәдени жүйені сыйлауға тәрбиелейтін;
халықтардың дәстүріндегі, өмір сүру ерекшелігіндегі, мәдени
құндылықтарындағы ерекше және ортақ қасиеттерді меңгеруге; оқушылардың
басқа да мәдениеттер туралы білімді меңгеруіне жағдай жасайтын қазіргі
жалпы білім беру саласының маңызды құрамы ретінде қарастырады.
ХХ ғасырдың екінші жартысында көп ұлтты ортада білім беру мен
тәрбиелеу, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мәселелері төңірегінде
Қазақстан және ТМД елдерінде көптеген зерттеулер жасалып жатыр
(Ж.Ж.Наурызбаев, Н.А.Асипова, Б.Г.Алиева, Э.Г.Гарунов, И.М.Данилова,
Э.И.Маматказина, В.А.Ким, А.Н.Николаева және т.б.).
Қазақстан Республикасында этномәдени білім беру тужырымдамасы
жасалған, оның басты идеясы: этникалық топтардың өзіндік ерекшелігін
сақтауға, сонымен қатар өзге мәдениеттерді менгеруге және өзара байланысқан
мақсаттарды (этникалық идентификация және мемлекеттік интеграция) жүзеге
асыруға бағытталған білім беру моделін құру (5.5).
Қай жерде болмасын тәрбие мен білім қатар жүреді. Әбу Насыр әл-Фараби
айтқандай, "... тәрбиесіз берілген білім адам өмірі үшін қатер ... ". Сондықтан
оқу процесінде пән арқылы полимәдени тәрбие беру мақсатын ескерген жөн.
Сонымен, полимәдени тәрбие - этносаралық интеграцияға бағытталған және
бір жерде өмір сүретін халықтардың мәдени құндылықтарындағы, тұрмысы мен
салт-дәстүріндегі ерекшеліктер мен ұқсастықтарды анықтауға мүмкіндік
жасайтын, жастарды басқа мәдени өмірлік және дүниетанымдық құндылықтарды
құрметтеуге тәрбиелейтін қазіргі жалпы білім беру жүйесінің құрамдас
бөлігі.
Полимәдени тәрбие берудің мақсаты: көпұлтты, полимәдени ортада
белсенді өмір сүруге бейімделген, сенім-нанымдары басқа ұлт, нәсіл
өкілдерімен тату-тәтті, достық қарым-қатынаста өмір сүре білетін, өзге
халықтардың мәдениетін түсініп, құрметтей алатын адами тұлғаны
қалыптастыру.
Осы мақсаттан нақты міндеттер туындайды:
• Басқа мәдениеттерді дұрыс түсініп, меңгеру үшін оқушылардың өз халқының
төл мәдениетін жан-жақты, толық меңгеруі.
• Оқушылардың Қазақстандағы және дүние жүзіндегі мәдениеттердің алуан
түрлілігі туралы түсінігін қалыптастыру.
• Қазақстанда тұрып жатқан халықтардың мәдени құндылықтарына тарту.
• Оқушылардың өз ұлтына және өзге мәдениеттерге деген позитивті көзқарасын
қалыптастыру.
• Оқушыларға өзге ұлттардың өнерін, салт-дәстүрін, тілін, мәдениетін өз
ұлтының төл өнерімен, салт-дәстүрімен, ана тілімен және мәдениетімен
салыстыра отырып меңгеруге жағдай жасау.
• Оқушылардың басқа ұлт өкілдерімен тиімді қарым-қатынас жасай білу
дағдылары мен қабілеттерін дамыту.
• Оқушыларды бейбіт, шыдамды, ізгілікті, адамгершілікті қарым-қатынас
негізінде тәрбиелеп, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру.
Педагогикалық процесте оқушы өзінің тек өз ұлтымен ғана емес, сонымен
қатар басқа да мәдениет өкілдерімен байланысын сезініп, өзгешелігіне
қарамастан, кез келген ұлт, нәсіл өкілдерімен қарым-қатынас жасауға
талпынатындай жағдай жасау керек. Полимәдени тәрбие беруді жүзеге асыру
мұғалімдерді әртүрлі халықтар мәдениеті арасындағы дәнекер, олай болса,
мәдениетаралық қарым-қатынасты ұйымдастырушы ретінде дайындау үшін арнайы
бағдарлама мен әдістемелік құрал әзірлеуді қажет етеді.
Әдебиеттер тізімі:
1. В.В. Макеев, З.А.Малькова, Л.Л.Супрунова Поликультурное
образование – актуальная проблема современной школы.Педагогика №4,
1999ж.
2. Коменский Я.А. Таңд. пед. шығ. 2 т.
3. П.Ф.Каптерев Таңд. пед. шығ. М., 1982
4. Л.С.Выготский. Таңд. шығ.жин.3т.М., 1983
5. “Қазақстан республикасында этномәдени білім беру тұжырымдамасы”
Қазахстанская правда, 1996ж. 7 тамыз
6. Н.А.Асипова Научно-педагогические основы формирования культуры
межнационального общенияшкольников.- Бишкек “Илим” 1994
7. Наурызбай Ж.Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного
образования школьников: Автореф. Дис докт. – Алматы 1997ж.
Проблема поликультурного воспитания приобретает особую актуальность в
многонациональном казахстанском обществе. Современные педагогические реалии
требуют, с одной стороны, учитывать в образовании и воспитании
этнокультурный фактор, с другой – создать условия для познания культуры
других народов, воспитания толерантных отношений между людьми,
принадлежащих различным этносам, конфессиям, расам.
The problem of polyculture educatіon are gaіnіng partіcularly actualіty
іn multіnatіonal Kazakhstan socіety. The modern pedagogіcal real demand іn
fіrst, take іnto account educatіon and traіnіng ethnocultural factor, and
second – create condіtіons for get to know culture for another natіon .
Thus, traіned polіtely relatіons between the people belong to varіous
ethnos and race.
Интеграция ғылым мен практикада пәнаралық
байланыстың алғы шарты ретінде
Шолпанқұлова Г.К., Ещанова Г.Б.
(Абай атындағы АМУ, Алматы,
Х. Досмұхамедұлы атындағы
Атырау университеты, Атырау)
ХХІ ғасыр қоғамның әр түрлі саласындағы ғаламшарлық әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерімен сипатталатындықтан, жаңа қоғамдық қажеттіліктер
білім берудің парадигмасын өзгертуді талап етеді. Қазіргі қоғам дамуының
маңызды мәселелері кешенді сипатқа ие, оны шешу ғылыми білім мен ғылымдар
интеграциясына негізделген.
Сондықтан Республикамызда әлемдік білім кеңестігіне кіруге бағыталған
білім берудің жаңа жүйесін құру оқу-тәрбие процесінің теориясы мен
практикасындағы ерекше өзгерістермен үндес жүреді. Бүгінгі ғылыми ойдың
даму деңгейі ғылымдар арасындағы байланыстың бірлігін, тұтастығын
көрсетеді.
Осыған орай, бұл мақалада ғылым мен практикада пәнаралық байланыстың
алғы шарты ретінде интеграцияның мәні ашып көрсетіледі.
Ғылым интеграциясының пәнаралық механизмі жеке пәндердің оқу материалы
құрылымынан ғылыми идеялар мен таным әдістерінің талдап-қорытындылануымен,
басқа пәндер саласының жүйелерінде (объект, процесс, әрекет) олардың
экстраполяциялануымен түсіндіріледі.
Ғылымдар интеграциясының деңгейін, мазмұнын, сатысын, типтерін,
формасын сипаттайтын көптеген тұжырымдамалар баршылық.
Соның ішінде, Б.М. Кедровтың тұжырымдамасында ғылымдар интеграциясы
мен өзара әрекеті тарихи принциптен шыға отырып, қайта өркендеу дәуірінен
бастап “ғылымдар байланыстарының үзілуі, қайтадан бір-бірімен байланысуы,
бұл байланыстылықтың алғашқыда қарапайым орналасудан органикалық жолмен әр
түрлі ғылымдар арасындағы жалпы байланысты түзу идеясына өтуі” эволюция
ретінде қарастырылады[1]. Мұндай байланыс алдымен, шектес және бір-біріне
жақын, сосын алыс ғылымдар арасында айқындалды.
Интеграция ғылым мен практикада пәнаралық байланыстың алғы шарты
ретінде қарастырылғаны ғалымдардың сан алуан тұрғыдан, ғылыми деңгейде
түсіндіріп, әр қырынан берген анықтамаларынан көрінеді.
Көптеген авторлар пәнаралық байланыс пен интеграция өзара байланысқан,
жақын ұғымдар деп есептеп, олардың арасындағы қарым-қатынасты әр түрлі
анықтады.
Оның ішінде, В.Н. Максимова мен А.В. Усова пәнаралық байланысты білім
беруде интеграция тенденциясын бейнелеудің дидактикалық құралы, ал Г.Ф.
Федорец интегративті байланыстарды курсішілік және пәнішілік байланыспен
органикалық бірліктегі пәнаралық байланыс ретінде қарастырады [2].
Педагогикалық энциклопедияда бұл ұғымдардың жақындығы – “оқытудың кез
келген кезеңінде пәнаралық байланыс білім интеграциясы арқылы анықтаушы
қызмет атқарады”, - деп көрсетіледі [3].
И.Д. Зверев пен В.Н. Максимова “ғылымға интеграция мен
дифференциацияның өзараенуі пәндік оқыту жүйесін жетілдіру барысында
пәнаралық байланыстың дамуының объективті негізін құрайтындығын” – анықтады
[4].
Қазақстанда пәнаралық проблемасын зерттеушілердің алғашқыларының бірі
педагог-дидакт, профессор, Қаз ССР ғылымына еңбек сіңірген қайраткер Р.Г.
Лемберг болды. Ол пәнаралық байланыс мәселесін оқушылардың әлемнің тұтас
бейнесін қабылдауын қамтамасыз ететін педагогикалық категория ретінде
қарастырады [5].
Сонымен ғылымдар интеграциясын зерттеу, оны пәнаралық байланыстың
алғы шарты ретінде көрсету өзара әрекеттесетін ғылым сипатына, олардың
санына, тілдік ерекшелігіне, даму деңгейіне, мақсатына тәуелді құбылысқа,
яғни интеграциялық процестерге байланысты.
Қазіргі ғылымда интеграциялық процестер ішкі – онтологиялық, сыртқы -
әлеуметтік – іс-әрекеттік факторлармен детерминацияланады. Ғылымда
интеграциялық процестерді детерминациялайтын факторлар ғылымның ішкі даму
логикасымен, материалдық әлемді тану процесіндегі объктілер жүйесінің өзара
байланыстарын бейнелеумен сипатталады. Нақты пәндер арасындағы байланыс
ғылым құрылымында бекітіліп, дифференциация мен интеграция тенденциясының
диалектикалық бірлігін, ғылыми білім дамуының ішкі логикасын білдіреді.
Қазіргі ғылыми білім көпдеңгейлік сипатқа ие. Ғылыми білім дамуында
ғылым синтезін білдіретін пәнаралық процесінің “бір жерге қосылуы, өзара
байланысуы” ретінде ғылыми интеграция қолданысқа енді. Мектеп тәжірибесіне
интеграцияланған сабақтар мен курстар, пәндер, пәнаралық және пәнішілік
интеграция, оқытудың интегративті сипаты енгізілді. Сондықтан пәндік және
интегративті оқытудағы ғылым интеграциясы ғылымды тұтас жүйе ретінде
қарастыруға, білім мазмұнына негізделеді.
Білім мазмұнын интеграциялауда ғылыми таным қызметінің әдістері мен
түрлерін синтездеуді білудің маңызы зор.
Интеграция білім мазмұнының төмендегідей негізгі үш компонентінде:
пәнаралық байланыс әсерімен сапа жағынан өзгеретін білім жүйесінде;
пәнаралық байланыс арқылы жүзеге асырылатын оқу-танымдық әрекеттер
жүйесінде; әр түрлі пәндер білімдерінің синтезі процесінде қалыптасатын
қатынастар жүйесінде көрініс табады.
Материяның қозғалыс формасының өзара байланысы, олардың табиғи
диалектикалық бірлігі ғылымдағы бағыттарды синтездейтін ғылым
интеграциясының әдіснамалық негізі болып табылады.
Пәнаралық байланыстың көпжақты гносеологиялық шарттары мен ғылыми
танымның диалектикасын түсіндіретін ғылым мен практиканың синтездері
мыналар: ғылымаралық синтез, әдіснамалық синтез және ғылымның әлеуметтенуі
әсерінен болатын синтез.
Ғылымаралық синтез ғылыми білімнің құрылымын жасап, олардың жүйесінен
жаңа “қабаттарды”, блоктарды, элементтерді бөліп шығарады. Қазіргі ғылым
көпфункционалды сипаттар алуда. Оның жүйесінде жаңа синтезделген элементтер
– шекаралық ғылымдар (биофизика, биохимия, биокибернетика және т.б.) пайда
болады.
Ғылымның интеграциялануы мен дифференциациялануы білімнің сандық
жағынан өзгерісі емес, ол ғылымның қайта жаңаруының заңды құбылысы,
ғылымаралық синтездің нәтижесі.
Қазіргі ғылыми білім нақты ғылым мен философиялық ұғымдардың
синтезінен құрылады. Нақты ғылымдар және ғылым мен философия арасындағы
білім интеграциясының дамуы оларды қатынасын күрделендіреді. Сондықтан
интегративті теория, ғылым, бағыт сияқты жаңа “қабаттар” (жүйе туралы
теория, жүйелілік бағыты,информатика мен кибернетика теориясы, семиотика
т.б.) пайда болды. Ғылымаралық синтез жүйе ретінде білім мазмұнын оның
құрылымын, әдіс-тәсілдерін, құралдарын өзгертеді.
Қазіргі ғылыми танымға білімнің біржақтылығының жойылуы, көрнекі-
концептуалды үлгі қалыптастыратын абстракцияның күшеюі, ақпараттық жүйелер,
заттардың жалпыланған көрнекі бейнелері тән. Интеграция жалпы концептуалды
аппаратын жасауға ықпал етіп, әр пән арасындағы бөлшектенуді жояды. Ол
ғылыми теорияның тұтастығын, олардың мазмұны мен түрлерінің сәйкестігін,
сабақтастығын тексеретін ғылыми танымның әдісі, құралы ретінде қызмет
етеді.
Методология – дүниені философиялық тұрғыдан түсіндіретін ұғым.
Сондықтан интеграция құбылысының нәтижелілігі әдіснамалық жағынан
гносеологиялық принциптердің дамуымен түсіндіріледі. Гносеологиялық
принциптерге (қағидаларға) жүйелілік, дәлдік пен қарама-қайшылық,
детерминизм т.б. жатады.
Жүйелілік принципі біртұтас, жүйе, ұйымдастыру деген философиялық
ұғымдарға сүйенеді. Кез келген жүйе материя дамуының алдыңғысының нәтижесі
мен келесі кезеңдегі дамудың шартынан тұрады. Жүйелілікті сақтау басқа да
гносеологиялық принциптердің мазмұнын диалектикалық тұрғыдан тереңірек
түсінуге ықпал етеді.
Сонымен, ғылыми білімді синтездеу танымдық құралдар синтезімен
(принциптер, ұғымдар, әдістер, тіл), әрекеттік құрылымдардың, дағдылардың
дамуымен, барлық таным процесінің жоғары сапалы деңгейімен
байланыстырылған.
Ғылымның әлеуметтенуі әсерінен болатын синтез интеграцияда маңызды рол
атқарады. Нақты тарихи кезеңде ғылымды әлеуметтендіруде ғылыми танымның
гносеологиялық және әлеуметтік сипаттамаларының арақатынасы әдіснамалық
мәселе тудырады. Оларға мораль мен таным, ғылым мен адамгершілік, мотивация
мен ғылыми шығармашылық нәтижесі т.б. арасындағы мәселелер жатады. Қоғамдық
сананың әрбір формасы интеграция әсерінен объективті шындықты бейнелейтін
тұтас жүйе ретінде дамиды. Осыған орай, білімнің әлеуметтік маңызы өседі,
білімнің барлық саласы өкілдерінің шығармашылық ынтымақтастығы, бірлігі
маңызды рол атқарады.
Сондықтан интеграция ғылымның дамуын барлық аспектіде төмендегідей
сипаттайды:
- білім жүйесінде жаңа, шекаралық ғылымдардың пайда болуы,
зерттеудің кешенді бағыт алуы, әдіснамалық қызметтің күшеюі);
- әрекеттер жүйесінде (әдістерді ғылымның бір түрінен екінші
түріне қолдану, ғылымаралық синтез тәсілдерін және жалпығылыми, логикалық -
әдіснамалық тұжырым қалыптастыру);
- қатынастар жүйесінде (философиямен, өнермен,...);
- ғылымды ұйымдастыру жүйесінде (кешендік, ынтымақтастық,
бірлік).
Сонымен, интеграция латынша “іnteqratіo” сөзінің қазақша мағынасы
қайта құру, толықтыру дегенді білдірсе, “іnteqrer” сөзі “бүтін” дегенді
білдіреді. Соңғысы бөліктерді бүтінге біріктіру; бір типтес қоғамдық
құрылыстағы екі я одан да көп мемлекеттердің ұлттық шаруашылықтарын
біріктіру, бір-біріне ыңғайластыру процесі деп екі мағынада қолданылады.
Бұдан интеграция ұғымы барлық салаға да қатысты екені көрінеді.
Қорыта келгенде, дүниені ғылыми тұрғыдан танып білуде табиғаттың
біртұтастығын, табиғат пен қоғам құбылыстарының өзара байланысы мен олардың
даму заңдарының бір-бірімен сабақтастығын, бірлігін ғылымаралық байланыс
білдіреді. Ол білім мазмұнының пәнаралық байланыста құрылуына негіз
болады.
Сондықтан интеграция ғылымдардың жақындасуымен байланысты дүниені
түсінудің негізін қалайтын, білім тұтастығын жасайтын, оқытудың сапалық
жаңа деңгейінде пәнаралық байланыстың алғы шарты ретінде жүзеге асырылады.
1. Кедров Б.М. Предмет и взаимосвязь естественных наук. – М.:
Наука, 1967. – 436 с.
2. Максимова В.Н.,Усова А.В. Межпредметные связи в преподавании основ наук
Народное образование. – 1984, 8. – с 78-79.
3. Педагогическая энциклопедия. – М.: 1965. ІІ-тома.
4. Зверев И.Д.,Максимова В.Н. Межпредметные связи в современной
школе. – М.: Педагогика, 1981.- 160 с.
5. Лемберг Р.Г. Дидактические очерки. Изд. 2-е перераб.– А.:Мектеп
1964. – 140 с.
Басқа ұлт балаларының қазақша сөйлеу тілін
этномәдени лексикамен байыта отырып, оларға ел таныту
Қайшыбекова Д.А.
(ББЖ КБАРИ, Алматы қ.)
Ұлт болудың ең басты және негізгі шарты – ұлттық тіл екені баршаға
аян. Қазақстан мемлекетінің негізін құрайтын, осы мемлекеттің аталымына
арқау болып отырған қазақ халқының ұлттық тілі - қазақ тілі енді
мемлекеттік тіл болуы, әрине, тарихи заңдылық.
Өзінің мемлекеттік мәртебесін еліміздің тәуелсіздігінен де бұрынырақ
алған қазақ тілін оқыту, оны басқа ұлт өкілдеріне үйрету жыл санап жанданып
келеді. Мемлекет тарапынан да бұған аз мән беріліп келе жатқан жоқ.
Қазақстан Республикасының “Тілдер туралы” Заңы, Қазақстан Республикасында
“Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы”, сондай-ақ ҚР
Үкіметінің “Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын
кеңейту туралы” қаулысы, осы құжаттардың талаптарына сай жыл сайын
өткізіліп жүрген түрлі шаралар, тіл мерекелері, Астанада болып өткен қазақ
тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің құрылтайы осыған дәлел болады. Бұл
шаралардың бәрі енді қазақ тілі мұғалімдеріне бірқатар айрықша міндеттер
жүктеп, талап деңгейін күшейтеді.
Профессор Ф.Ш.Оразбаева: “Сабақтың дұрыс жолға қойылып, басты
мақсатына жетуі, ең алдымен, сөйлеу тілін меңгеруімен байланысты. Ал сөйлеу
тілін меңгеру белгілі бір тақырып төңірегінде сөздік қорды игеруден
басталады,”- дейді 1. Қазіргі таңда басқа ұлт өкілдерінің мемлекеттік
тілді үйренуге ықыласы артып, көзқарасы оңалғаны айтылып та, жазылып та
жүр. Бұл тұжырым басқа ұлт өкілдерінің баршасына болмаса да, біршама
бөлігіне қатысты айтқанда ақиқат шындық. Мектептерімізде де өз қалауымен
білімін тереңдетуге ұмтылушы оқушыларымыз аз емес. Ендігі кезеңде оларға
мемлекеттік тілдің иегері - қазақ халқы, оның салт-дәстүрі, ұлттық өнері,
тыныс-тіршілігі туралы факультативтік сабақтарда қосымша білім беріп,
сөздік қорын этномәдени лексикамен байыту қажет.
Оқушылардың этномәдени сөздік қорын молайтуды жаңа бағдарламалар да
көздеген. Қазақстан Республикасындағы жаңа буын оқулықтарын әзірлеуде
басшылыққа алынатын 2000 жылғы бағдарламада 10-11 сынып оқушыларына
этномәдениет материалдары берілуі тиіс екендігі баса көрсетілген. Мұнда
жоғары сынып оқушыларының таңдалуы кездейсоқтық емес деген ойдамыз. Яғни,
қарапайым сөйлесім әрекетін белгілі бір дәрежеде меңгерген оқушыларға енді
шешендік өнер үлгілерін, этномәдени құбылыстарға байланысты лексиканы
ұсынуға болады.
Мұны әсіресе бүгінгі таңда – республикамыздың біршама мектептерінде
(басқа тілде оқытатын) қазақ әдебиетін шығармалардың түпнұсқа тілінде
оқытуға көше бастауы кезеңінде өзектілігі артып, айрықша мәнге ие болып
отыр. Өйткені қазақ ақын-жазушыларын түпнұсқасында оқып, түсіну бірқатар
этномәдени жағдайлардан хабардар болуды талап етеді.
Мысалы, бір ғана “айналайын” сөзінің мәні туралы зерттеуші
Н.Х.Шадиева: “Қазақтың “айналайын” сөзі өзге ұлттың сөздік қорында жоқ.
Мағыналық баламасы да жоқ бұл сөзді тура мағынасын жеткізетіндей етіп басқа
тілге тәржімалау да қиын. Рас, басқа халықтарда еркелеткенде айтылатын
...жылы сөздер бар. Дегенмен “айналайын” сөзінің экспрессивтік мәні бұларға
қарағанда жоғары. ...Мұнда үлкеннің кішіге деген үлкен ілтипаты, ыстық
мейірімі жатыр. Тіпті, бұл сөз аналық, әкелік, ағалық мейірімнің сөз
түріндегі көрінісі деуге болады. Осы “айналайын” деген бір ғана сөз арқылы
шәкірттер халқымызды таниды, ұлттық қадір-қасиеттеріміздің тағы бір қырын
ашады”,- дейді 2.
Осыған орай зерттеуші 8 сыныптың қазақ тілі оқулығында берілген жазушы
Асқар Лекеровтың шығармасынан үзіндіні келтіреді, онда жазушы “айналайын”
сөзінің ерекшелігі туралы былай деп ой толғайды: “Бала кезімнен естіген,
үйренген, білген сөздерімнің ішінен бір сөз көкейімнен ерекше орын алады.
Өйткені ол сөзді әжем де, анам да мен үшін тілдерімен емес, жүректерімен
айтып отырғандай сезілетін. Кейде әжем сол сөзді айтқанда, мейірлене
кеудесіне қысып, маңдайыма ыстық лебізін тигізе иіскейтін. Ол сөз әжемнің
аузынан шыққан сайын, масаттанып, наздана түсетінмін, еркелейтінмін. Ол сөз
– “айналайын” деген сөз еді. Осы сөз әжемнің мейірімді кеудесінен шыққан
сайын, мен іштей қайталайтынмын. Есейе келе, өзімнен кішілерді мен де
“айналайын” дейтін болдым”.
Шәкірттермен осындай мәтінді оқығанда бір ауыз сөзде қат-қабат
тәрбиенің жатқанына, оның ұлттық тәлім-тағлымымызбен тығыз байланысты
екеніне көз жеткіземіз.
Тәрбиелік мақсат – тілді оқытуда әрдайым есте болатын мақсаттың бірі.
Ф.Ш.Оразбаева: “белгілі бір тілді үйрене отырып, сол арқылы қарым-қатынасқа
түсе отырып, оқушының іштей өзіндік көзқарасы қалыптасады, ол әлеуметтік
ортадан өз орнын табуға тырысады, басқа адамның сөзінен, бойынан жақсы
қасиеттерді көруге бейімделеді,”- дейді. Осы орайда қазақтың би-
шешендерінің өнегелі өмірін, олардың саф алтындай салиқалы сөздері мен
парасатты ойларын қазіргі күн талабына сай орайластырып, қазақтың ұлттық
танымын көрсететін салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардан тәрбиелік мәні зор
деректер бере отырып, білімдік мақсатқа да қол жеткізуге болады. “Оқушы өз
ана тілінен басқа екінші тілді үйрене келе ойды жеткізудің тілдік амалдарын
меңгереді. Екінші тілде сөйлеу арқылы ол жаңа мағыналармен, ұғымдармен
танысады, оның ойлау жүйесі дамиды, таным аясы кеңейеді” 1, 144, сөздік
қоры молаяды. Мұндай адам этномәдени дәстүрлердің байыбына терең бойлап,
өзінің рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастыра алады.
Қорыта айтқанда оқушыларға этникалық-мәдени білім беру олардың сөздік
қорын байытумен шектелмейді, оқушыларда адамгершілік-патриоттық сезім
қалыптастырып, бойларына әділдік, адалдық, имандылық, мейірімділік,
парасаттылық, жомарттық, кеңпейілділік, бауырмалдық, мәрттік сияқты қазақ
халқына тән тамаша қасиеттерді сіңіруге жағдай жасайды.
Әдебиеттер:
1. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. -
Алматы, 2000. – 208 бет.
2. Шадиева Н.Х. Этнолингвистикалық мәтіндердің тәрбиелік мәні
“Қазақстан Республикасындағы этнопедагогикалық білім проблемалары мен
болашағы” тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция
материалдары. – Алматы, 1999. – 305-306-бб.
Жалпы білім беретін мектепте білімді интеграциялап оқытудың маңызы
Бейсенбаева
А.А.
Демеуова Л.Н.
Абай атындағы АЛМУ, Алматы
қ.
Еліміз егемендік алған соң қоғам өмірінің түрлі салаларында, оның ішінде
білім саласында бірінші кезекте адамға қарай бетбұрыс жасалып, оның жан
дүниесіне баса назар аударылды және жеке тұлғаның қалыптасып дамуына
бағытталған жаңа жүйе айқындалды. Болашақ еліміздің ертеңі, экономикалық
ойлауы дамыған, жалпы адамзаттық құндылықты меңгеруде шығармашылық,
іскерлік, бәсекелестікке дайын, түрлі мамандықтарды меңгере алатын, күрделі
өмірлік мәселелерді жылдам шеше алатын келешек жас ұрпақты мектепте
даярлаудағы көп жақты бағыт-бағдар, жетекші дидактикалық қағидалар
негізінде жүзеге асырылуы мүмкін. Олар іргелі, жүйелі, біртұтас және
кәсіптік-педагогикалық бағыт бағдарлар. Бұл дидактикалық қағидалар өзара
бір-бірімен тығыз байланысты. Енді осы жетекші дидактикалық қағидалардың
ішіндегі біртұтасқа, яғни ғылымды біртұтас дуние ретінде қарастыратын
болсақ, ең алдымен қазіргі ғылымда жүріп жатқан интеграция ұғымына
кеңінен тоқталайық.
Философиялық және энциклопедиялық сөздіктерде интеграцияға қайта
құрылу, толығу деп анықтама берілген және (бұрын жеке дара бөлшектер мен
элементтердің біртұтастыққа бірігуімен байланысты даму процесінің қыры( деп
түсіндірілген.
(Үлкен Кеңес Энциклопедиясы( интеграцияны жүйе теориясының жеке
дифференциациялаған бөліктерінің біртұтасқа байланыстылық күйін білдіретін
ұғым, сол сияқты, сол күйге алып келетін процесс( ретінде береді.
Интеграция термині сөздікте, олардың дифферециациямен қатар жүзеге асатын
ғылымдардыың жақындасу және байланысу процесін сипаттау үшін қолдаылады.
(БЭС.1972(.
(Интеграция қандай да бір жекелеген элементтердің біртұтас болып
бірігуі, қандай да бір бірліктің қайта құрылуы( (Н.И.Кондаков (Логический
словарь-справочник(. М( Наука, 1975(.
Яғни, әр түрлі ғылыми бағыттағы анықтамалық әдебиеттерде интеграция
терминіне әр турлі анықтамалар берілген.
Интеграция мен пәндердің өзара байланысы ұғымындарын мәндес ұғымдар
ретінде түсінуге болмайды, дегенмен бұлар ғылыми білім жүйесін жетілдіру
міндетімен қамтамасыз етіледі. Интеграция-жоғарыда айтылғандай тұтастықты
қалыптастырып, әр түрлі білімді жүйелеу мен жинақтау арқылы әр турлі
ғылымды біріктіреді.
М.Андреев интеграцияның бірнеше ұғымдарын санап көрсетеді.
- интеграция-проблемалы ұйымдастырылған танымдық әрекет.
- интеграция-дифференциацияланған әрекетті толықтырушы.
- интеграция-мәнді ойлауды дамытуға бағыталған әрекет.
- интеграция-барлық оқу пәндерінің бір мәнді идеяға бағынуы.
- интеграция-ауқымды проблемалар деңгейінде ғана өмір сүреді.
Автордың өзі интеграцияны пәндік жүйенің шектеулілігін жою деп есептейді
және оқытудағы интеграциялық процестер мәні тусіндірілуі қажет дейді.
Философиялық әдебиетте интеграцияның негізі-дүниенің бірлігі деген
пікір бар.
Интеграция мен дифференциация үрдістері адам танымының екі
тенденциясына сәйкес келеді( бір жағынан дуниені біртұтасс ретінде
қабылдау, екіншіден, әр түрлі құрылымдар мен жүйелердің заңдылықтары мен
сапалық ерекшелігін терең және нақты түсіну. Бұл екі тенденция бірін-бірі
толықтырады.Диффференциация мен интеграция бір-бірінен көріңіс табады, бірі
екіншісі арқылы іске асады, бірі-бірі іске асыра отырып, жоққа шығарады.
Интеграция мен дифференциация-білім тиімділігін арттырудың әр түрлі
әдістері. Сондықтан интеграциялық үрдістерді білім беру, тәрбиелеу, оқу
процестеріндегі құнды заңдылық деуге болады. ілім-ойдың жиынтығы, адамның
дуниеге қатынасы. Жинақтау дегеніміз философияның анықтауынша (жекеден
жалпыға, жартылай жалпылықтан толық жалпылыққа өтудің логикалық үрдісі.
Жинақталған білім алу-дүниені барынша терең бейнелеуді білдіреді( Жинақтау
үрдісі ретінде интеграцимен тең, бірақ интеграция қашанда жаңа сапаның
пайда болуын талап етеді. Осыған байланысты (интеграцияның ғылыми білімді
үнемді беруге, тез қабылдауға, сақтауға, тарату мен іс жүзінде пайдалануға
мүмкіндік береді(. Осылайша, интеграция-біріктіру, ортақ ойлау бағытын табу
және оны мазмұны жағынан толықтырады. Интеграцияның нысанасы дүниені тануға
тұтастық беретін дүниеге ортақ көзқарас.
Әдебиеттер.
1.Бейсебаева А.А. Пән аралық байланыс негізінде оқу процесін
ұйымдастыру. Алматы( РБК, 1995ж.
2. Мұханбетжанова Ә. Білімді интеграциялау негізінде оқушыларда
дуниенің ғылыми бейнесін қалыптастыру. А( 2000ж.
Мектеп оқушыларында дуниенің табиғи-ғылыми бейнесі туралы түсінік
қалыптастыру.
Демеуова Л.Н.
Абай атындағы АЛМУ, Алматы қ.
Тәуелсіздік алғалы бері күрт өзгерістер кезеңі халыққа білім беру
жүйесін жаңартып, оның құрылымын, мазмұнын жетілдіру бағытындағы іс-
тәжірибелердді жинақтап, белгілі бір жүйеге түсіруді жолға қойып отыр.
Егеменді еліміздің тірегі-білімді ұрпақ. Елбасы Н.Назарбаев 2030 жылға
жасаған жоспарында жас-өспірімдерді сауатты етіп тәрбиелеу бағыты
көзделген. Осыған орай балаларға көптеген жағдайлар жасалып отыр. Біздің
егеменді еліміздің мәртебесін биікке көтеріп, экономикасын дамытатын осы
жас өспірімдер болғандықтан, оларды тәрбиелейтін мектепке, соның ішінде
ұстаздарға көптеген жүк артып отыр.
Елбасының білім және ғылым қызметкерлерінің (( сьезінде (Болашақта
еңбек етіп, өмір сүретіндер-бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай
тәрбиелесе Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан да ұстазға жүктелетін
міндет ауыр( деген.
Президенттің бұл сөзі келешек ұрпақты қазіргі заман талабына сай, жан-
жақты, ой өрісі кең, дүние танымы мол жеке тұлға етіп тәрбиелеу барысында,
ұстаздардан үлкен ізденпаздықты, жауапкершілікті, өз ісіне жаңаша көз
қараспен қарауды талап етеді.
Ал, өткен ғасырдағы ең ірі көрнекті тұлғалардың бірі М.Жұмабаев(
(Қазақтың ұлттық мектебі қандай болуы туралы терең пайымдау қажет, қазақтың
тағдыры, келешегі мектептің қандай негізде құрылуына барып тіреледі.
Мектебіміздің сау, өз жанымызға қабысатын, үйлесетін негізін құра білсек,
келешегімізге тайынбай-ақ серттесуге болады, ал сондай негізде құра
алмасақ, келешегіміз күңгірт(-деген еді. Мағжанның бұл сөздері (( ғасырдың
бас кезінде айтылса да, бүгінгі күн үшін актуальды, өз маңызын жойған жоқ.
Болашақ Қазақстан мектебі ұлтқа, оның мүдесіне қызмет етуі керек. Олай
деуге негіз, бір халықтың болашағы мен ертеңін, екінші бір ұлт ойлауы да,
дамытуы да мүмкін емес. Сондықтан қазақ балалары өз ата-бабасының өткен
тарихын, тілін, салт-дәстүрі мен мәдениетін, жерін қастерлей білуге
тәрбиеленіп өсіп жетілуі керек. Болашақта мектеп материалдық базасы мықты,
озық техника жетістіктерімен жабдықталған, саяси сана мен ұлттық тәрбиені
бойына сіңіре білген, дүние танымы мол, оқушылары бар, ешнәрсеге мұқтаждығы
жоқ педагогтармен қаруланған білім ордасы болу қажет. Себебі ұлттық мектеп-
ұлттық өркениеттің жалғастырушысы, одан әрі дамытушысы. Ал, білім мен ғылым
-өткеніміз, бүгінгіміз және болашағымыз.
Сондықтан да балаларға жан жақты тәрбие беруде негізгі мынандай
мәселелерге көңіл бөлуіміз қажет(
- баланың жеке басының алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету;
- оның қабілеттерін ашып, дамыту;
- сауаттылыққа баулу, яғни алған теориялық білімдерін іс-тәжірибеде
тиімді пайдаланумен ұштастыру;
- оқуға деген ықыласы мен іскерлігін қалыптастыру.
Осы айтылғандардың бәрін қорыта келгенде, бұл міндеттер баланың
дүниетанымын кеңейту және дүниенің табиғи-ғылыми бейнесін қалыптастыру үшін
қажет.
Біздер осы оқушыларға дүниенің табиғи-ғылыми бейнесін қалыптастыру
мәселесін анықтау үшін педагогтардың, психологтардың еңбектеріне жан-жақты
талдау жасап, назарымыздағы айтылған ұғымға қандай көзқарастар бар екенін
зерттедік.
Қазіргі уақытта дүниенің ғылыми бейнесі ұғымын теориялық-
педагогикалық тұрғыдан( жартылыстанудың негізгі бөлімдерінің ара қатынасы
ретінде (В.И.Кузнецов, Г.М.Идлис т.б.(, логикалық-гносиологиялық және
әлеуметтанымдық тұрғыда (В.А.Дмитренко, В.С.Швырев т.б.(; дүниенің ғылыми
бейнесінің қызметі және ғылымның философиялық негізі ретінде (В.И.Бахмин,
В.С.Степин т.б.(; пәнаралық іскерлік және интеграцияланған білім
(А.А.Бейсенбаева, И.Д.Зверев, В.Н.Максимова, т.б.(; дүниенің ғылыми бейнесі
туралы (Ә.Мұханбетжанова(; ғылыми білімдер және оқу материалының мазмұны
(В.С.Леднев, И.Я. Лернер, А.М.Сохор,М.А. Құдайқулов, А.В.Усова т.б.(; ғылым
және оқу танымдық әрекет әдістерінің сәйкестігі (Б.Г.Ананьев, Г.А.Берулава,
Л.С.Выготский, А.А.Зак, В.В.Давыдов, Қ.Б.Жарықбаев, М.М.Мұқанов,
Т.С.Сабыров, Т.И.Шамова және т.б.( еңбектерінде қарастырылады.
Педагогика ғылымында дүниенің ғылыми бейнесін жоғары және орта сынып
оқушыларында ғылыми танымның нәтижесі ретінде қалыптастыру қарастырылған.
Дүние-дегеніміз материяның уақыт-кеңістік бойынша өзгерісі. Сонымен қатар
күрделі, бір-бірімен көп салалы байланыста болатынын және микро-макро-мега
жүйе құрайтын обьектілер құбылыстардың жиынтығы болып табылады. Адам санасы
бұл заңдылықты белгілі бір жүйеде бейнелеуге, яғни дүниенің ғылыми бейнесін
құруға қабілетті.
Біздің дүние туралы біліміміз әр түрлі заттар мен құбылыстар
жөніндегі әр саладағы мәліметтердің жиынтығы емес, қоршаған шындықтың
белгілі бір дәрежеде өмір сүретін жүйесін көрсететін ұғымдар, принциптер,
заңдардың тәртіптелген жүйесі екен. Ғылыми білімдердің мұндай жүйесі-
дүниенің діни және философиялық бейнесінен өзгеше оның ғылыми бейнесін
жасайды. (Дүниенің ғылыми бейнесі әр түрлі ғылымдардың алынатын білімдердің
синтезі нәтижесінде жасалуы және ғылымның сәйкес кезендегі тарихи дамуында
өсіп отыруы, дүние туралы жалпы түсінікті құрайды. Осы мәнінде оны дүниенің
жалпы ғылыми бейнесі деп атайды, ол табиғат туралы да, қоғам туралы да
түсініктерді қамтиды(.
Бүгінгі күні жалпы білім беретін мектепте оқушылардың бойында
дүниенің біртұтас ғылыми бейнесін қалыптастыру, олардың дүниетанымдық
көзқарастарын дамыту, қоршаған дүниенің тұтастығы, өзара байланыстылығы мен
білім беру процесінде ескерілмейтіні байқалады. Себебі қоршаған дүние
туралы білімдер жүйесін меңгеруде мынандай қиындықтар, кедергілер
кездеседі. Біріншіден, дүниенің жетекші идеялары әр түрлі оқу пәндеріне,
тақырыптарға, бөлімдерге, оқу жылдарына бөлініп кетуіне байланысты, оны
оқушыларға біртұтас бүтін етіп байланыстыра оқыту, екіншіден, пән
мұғалімдерінің тар мамандануына байланысты және оларда дүниенің ғылыми
бейнесі жөнінде жүйелі түсініктің жоқ болуы.
Баланың дүние танымын кеңейту, адам, қоғам және табиғатты тірек
етеді.Табиғат-балалардың дүниетанымын, ақыл-ойын, тілін, танымдық
қызығушылығын қалыптастыратын құрал. Білімді тұтастыру, пән аралық байланыс
орнату дидактикалық шарт, әрі орта мектепте ғылым негіздерін терең де жан-
жақты меңгеру құралы болып табылады және ғылыми дүниетанымның материалдық
әлем бірлігінің қалыптасуына жәрдемдеседі. Пәнді оқытудағы ғылыми деңгейін
арттырудың және дүниенің ғылыми бейнесін қалыптастырудың жолдарының бірі-
оқу материалын ғылымның басты өзекті идеяларының айналасына біріктіре білу.
Ғылымның дидактикалық ұстанымдарының бұл қыры оқушылардың ғылыми
дүниетанымының қалыптасуына байланысты. Мұндағы басты айқындаушы нәрсе:
негізгі ғылыми ұғымдар мен түсініктерді тұжырымдау және ой елегінен өткізу
нәтижесінде пайда болатын табиғаттың жалпы қасиеттері мен заңдылықтары
туралы түсініктердің тұтас бір жүйесі ретіндегі дүниенің ғылыми бейнесі
болады.
Оқушылардың дүниетанымдық идеяларын, танымдық және шығармашылық
белсенділігін дамытуда дүниенің біртұтас ғылыми бейнесін қалыптастырудың
алатын орны ерекше. Ерте кезден-ақ адамзат тарихының өң бойында қоршаған
әлемнің құрылымы туралы түсініктің орны ерекше болып келгені мәлім. Ендеше,
ежелгі тәжірибеден бастап адамның ғылыми дүниетанымының нығаюының орасан
зор ролі болғанын атап өткен жөн.
Қазақтың ойшылдары мен ағартушылары және ұлы зиялылары адам мен
табиғаттың біртұтастығы мен бірлігі жайлы құнды ой-пікірлер айтқан.
Ұлттымыздың мақтанышы, данышпан ақынымыз Абай (Табиғат құбылыстарын бір-
бірімен өзара байланыста, үнемі өзгерісте, дамуда болады, адамды қоршаған
ортаның-табиғаттың ішкі сырын білім-ғылым арқылы білуге болады( деп
қарастырған.
Ал, зерттеуші ғалым Ш.Уәлиханов былай деген: (Далалы ортаның тұрғыны-
қазақ өзінің моральдық қасиетіі, ақыл-ойы, қабілеті жөнінен отырықшы татар
немесе түркі шаруаларына қарағанда әлде қайда жоғары тұр...
Осынау дала көшпелілерінің ақынжанды болып келетіні, ой-қиялының
жүйрік болып бітетіні мұңсыз-қамсыз көшпелі тіршіліктің арқасы болу керек
немесе ұдайы ашық аспан астында, шет-шегі жоқ шүйгін дала құшағында ғұмыр
кешкен соң табиғат шіркінді Тәңірі тұтқандықтан да болар ...Татар атаулы
халықтар арасында өзінің ақылдылық қабілет-дарыны жөнінен қазақтар бірінші
орында болса керек( деген. Яғни ғалым қазақ халқының дарынды, талантты
болып келуінің бір себебі, табиғат аясында тіршілік етуі, оның тылсым
сырларын меңгеруі, табиғат анамен біртұтас біте қайнасып жатқандығында
екендігін айтады.
Мектеп оқушыларында дуниенің табиғи-ғылыми бейнесін қалыптастыруда
жаратылыстану (география, биология,химия( пәндерін кіріктіре оқытудың
маңызы зор. (Адам рухани дүниесін сыртқы табиғат құбылыстарын тану арқылы
қалыптастырады да, өзін жалпы жаратылыстың бір пұшпағы ретінде сезіне
білді(-дейді Ш.Айтматов. Бұл жерде адамзат табиғаттың ажырамас бөлігі
ретінде қарастырған.
Ал, жалпы бұл мәселені ары қарай зерттегенде мынандай қорытындыға
келдік; оқыту барысында дүниетанымды дамыту, ақиқатты пайымдау,адам
өмірінің табиғи негізін сақтау қажеттілігін сезіну керектігін дамыту
керек.
Біздің дүние туралы біліміміз әр түрлі заттар мен құбылыстар жөніндегі
әр саладағы мәліметтердің кездейсоқ жиынтығы емес, қоршаған шындықтың
белгілі бір дәрежеде өмір сүретін жүйесін көрсететін ұғымдар, ұстанымдар
жүйесі.
Ғылыми білімдердің мұндай жүйесі-дүниенің діни және философиялық
бейнесінен өзгеше ғылыми бейнесін жасайды.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Назарбаев Н.А. Қазақстан-2030.А: Білім, 1998.
2. Қазақстан мектебі. ( 1,2,7,8. 2002 ж.
3. Ә.Муханбетжанова. Білімді интеграциялау негізінде оқушыларда
дүниенің ғылыми бейнесін қалыптастыру.
4. Валиханов Ч.Ч. Заметки по историию южно сибирских племен
(Собр.соч.в 5-ти томах. А., 1961 г.
Отбасындағы бала тәрбиесі мәселелерінің қазақ мақал-мәтелдеріндегі
көріңісі.
Қ.Т.Атемова.
(М.Әуезов атындағы
Оңт.Қаз.Мем.университеті,
Шымкент қ.(.
Әрбір халықтың өзіне тән тәрбие дәстүрлері, бала тәрбиесіндегі
әдістері мен құралдары бар екендігі баршаға аян. Өткенге көз салсақ, қазақ
халқының ауыз әдебиеті мен тұрмыс-тіршілік дәстүрлерінің астары тұнып
тұрған тәрбие уағыздары екендігіне көзіміз жетеді.
Отбасы тәрбиесі мәселелерін, соның ішінде қазақ отбасындағы тәрбие, ұл
және қыз тәрбиесі проблемалары көптеген ғалымдар тарапынан зерттеліп келді.
Нақтырақ айтсақ, Ұзақбаева С.А, Қалиев С, Жарықбаев Қ,Қожахметова К.Ж,
Ғаббасов және т.б еңбектерінде халықтық педагогиканың озық дәстүрлері
тәрбиеде қолданудың мүмкіндіктерін кеңінен дәлелдесе, Жалғасова Ш. қазақ
қыздарының тәрбиесі мәселелерін, Төлеубекова Р.К отбасындағы бала тәрбиесін
ұйымдастыру мәселелерін қарастырған.
Халық педагогикасына құяр үш арнаның бұлағы бар. Олар: ана тәрбиесі,
ата тәрбиесі, ене тәрбиесі деп аталады.
Ана тәрбиесі жан-жақты тәлім-тәрбие жинақталған аса тағылымы мол
мектеп. Сондықтан да (ыдысына қарап асын іш, анасына қарап қызын ал, ұлына
қарап ұясын таны( дейді.
Ата тәрбиесі. Жанұяның да, баланың да мерейі- әке. Ер бала әкесіне
ұқсауға, оның әрекеттерін қайталауға тырысады, (Әке көрген оқ жонар( деген
сөз осыған орай айтылса керек. Ер азаматтың соңына сөз ермейтін сұңқардай
таза, қырандай текті болғаны жөн. Бұл қасиеттерді бала әкесінен үйренеді.
Ене тәрбиесі (баланы жастан, келінді бастан( деген мақалда өзіндік сыр
бар. Жас келінді жанұялық өмірдің қыр-сырына баулиды. Келіннің қимыл-
әрекетін ауыл-аймақ қадағалайды. Осыған орай (жақсы жерге түскен келін
келін де, жаман жерге түскен келін келсап( деген мақал тегін айтылмаса
керек.
Қазақ халқының тұрмыс тіршілігіне көз жіберсек, мақалдап, өлеңдеп
сөйлеу мен ырымдап әрекет ету, дәстүрлер мен жол-жоралғыларды ескеріп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz