ТӘЛІМ - ТӘРБИЕНІҢ ТҮП - ТӨРКІНІ ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

ТӘЛІМ-ТӘРБИЕНІҢ ТҮП-ТӨРКІНІ ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА

Қазақ халқының өте әрідегі ата-бабаларының өмір сүрген кезінен (VI ғ.,
Түрік қағанаты) бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан
рухани мұраның бірі — халықтық педагогика. Халықтық педагогика, — делінген
Қазақ кеңес энциклопедиясында,— тәрбие жөніндегі халықтың, педагогикалық
білім тәжірибесі. Халық педагогикасын зерттеу негізіне педагогикалық мазмұн
мен бағыттағы халық ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық
материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, халықтық ойындар, отбасы
тәрбиесінің тәжірибелері жатады. Халық педагогикасының негізгі түйіні еңбек
тәрбиесі және өндірістік білім, дағды, шеберліктерді ұрпақтан ұрпаққа
қалдыру (XI том, Алматы 1977, 591-бет). Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық
тәлім-тәрбиенің белгілі жүйесінде жас буын жадына біртіндеп сіңіріп
отыратын арнаулы жолдар, тиісті тәсілдер де болған. Мәселен, мақал-
мәтелдерде адамгершілік, имандылық тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптар мен
хатталса, жұмбақтар мен айтыстарда — ақыл-ой тәрбиесі, өлең жыр-дастандарда
— әсемдік (эстетикалық) тәрбиесінің негізгі принциптері, ал ертегілер
халыктық тәрбиенің сан алуан мәселелерін қозғайтын тәлімдік материал
ретінде пайдаланылған. Демек халық оқv құралы көпшілік оқырманға лайықталып
жазылғандықтан мұнда мәселенің теориялық жағына бара бермей, өмірге бір
табан жақынырақ қолданбалы халықтық педагогика мен психология тұрғысынан
жазылғандығын еске саламыз.
Халықтық педагогиканың жекелеген теориялық түйіндерін этно-педагогика
ғылымы тұргысынан сөз еткен диссертациялық зерттеу жұмыстары да жоқ емес.
Оларға А. Мүхамбаеваның, Ы. Оршыбековтың. К. Сейсенбаевтын, С. Қалиевтің
еңбектерін жатқызуға болады. Халықтық педагогика — тәлім-тәрбиелік ой-
пікірдің ілкі бас-тауы, халыктың рухани мүрасы. Бұл жердегі еске ала-тыи
негізгі жайт: осыпдай халықтык мұралардыц бәрі бірдей кәдеге жарай
бермейді, олардыц озығымеы катар тозығы да бар. Ен. нсгізгІ мәселе —
бүларды бүгінгі күннің талап-тілегімен байланыстыра пайдалана білу болмақ.
Халықтық педагогикамен қатар этнопедагоги-ка дейтш атау да жиі
қолданылады. Этнопедагогика— халықтық тәлім-тәрбиепі, оныц тәжірибесін
корытынды-лап, жүйелейтін теориялык сипаттағы ғылым саласы. Ол халықтық
педагогиканы ғылымч педагогикамен байла-ныстырып отыратын өткел іспеттес
ғылым.
Қазак халкынын тәліыдік моні зор ой-толғаныстары бесік жыры мен батырлық
эпостарда, ертегілер мен адыздарда, шешіндік'сөздср мен айтыс-термелерде,
ма-қал-мәтелдерде көптеп кездеседІ. Мұндағы ұрпак тәрбие-сінің негізгі
түйіпі — адамгершілік-имандылык, акыл-ой, еңбек, эстетика, дене, отбасы
тәрбиесіке байланысты мәселелерге келІп тіреледі.
Қазак, халкы арнайы бала тәрбиесімен айналысаты:т қоғамдық орындары (ясли,
балалар бақшасы, т. б.) бол-маса да, өз урпағын бесікте жатқан кезінен
бастап-ақ өлен-жыр мсп әцгіме, сртегі, тақпак, санамак аркылы тәрбиелеп
отырған. Бала аяғын жерге нык басканнан-ак коршағам ортанын, күлиясыи
гылыми тұрғыдан сезініп білмссс до, жапап дүзде жолсыз жерлермен жүлдыздар-
ға, түрлі белгілерге карап жол тауып, каршадайынан-ак есіту, көру сезімдері
ілынь^рып, алыстағыны болжайтын, жоғалғанды табатын ізшіл де, қуралайды
кезге атып түсіретін мерген де болған. Кусі6і, тіршілігі мал шаруа-шылығыпа
байланысты болғандыктан, бала 5—6 жасы-нан-ақ ат құлағында ойнап бастайды.
Оқусыз-ак. бір ссіткенін калтқысыз есте сактайтыи кабілеті күшті, гщгі-мсге
үйір көшпслІ халықтын, баласы небір кызык ертегі-лерді, жыр-дастандарды
жаттап алады. Сөз өнерініқ әде-мі ксстелсрі олардын сөйлеу қорьш бяйытып,
мағыпалы да мәнді сөйлеуге жаттыктыра беретін. Халықтык шы-ғармалар
ішіндегі әржақты айкын бейне, қызықты оқи-ға, әдемі қисын, жақсы үйкас —
бәрі-бәрі балаларды қуаңтып, сліктірс эсер стіп, ой-пікірін шындап отырған.
^азак отбасыііда торбие ісі ғалым Ш. Ахметовтың зерттеулерінде негізінен
басты-б.асты сегіз түрлі мәселені қамтығап. БірІншІден, .тәрбие басы
алдымен әдептілікке үйретуді көздеген, әке-шеше баласына әдепті бол
■ ■
дегенді б;істы міндет етіп қойған. Екіншіден, олар баланы капырымды,
иманды, мейірімді болуға торбислеген. Үшіншіден, тіл алғыш, елгезек болуға
баулыған. ТөртІн-шіден, адал, шыншыл болуға үйреткен, Бесіншщен, ене-гелі
үстпз беи көпті көргеп қарияның сөзін тықдап, ақпа кулак болмай, құйма
құлақ бол дегенді, бойларына біртіндеп сіқіре берген. Алтыншыдан, үлкенді,
ата-ананы сыйлап құрметтеуге үйретуді ец басты міндет етіп кой-ган.
Жетіншіден, кісі айыбыи бетіпе баспай, біреуге орынсыз тіл тигізбейтін
әдепті азамат бол, әсіресс ка-.рып-қасерлердін табиғи кемдігін (мұрны
пұшық, көзі кисык. аяғы ақсак т. б.) бетіне баспа деп уйреткен. Сс-
гізіншіден, ел қорғағап батыр бол, халық алдыида кыз-мет ет. Gap өперіңді
соған жұмса дегенді ерінбей-жа-лыкпаГі айтып кана коймаіі, жекс өнегелер
арқылы көр-сетіи отырғанлл
Халықтық педагогиканыц әр турлі жақтарып сөз ст-конімізде, алдымеп деле
тәрбиесін бірінші орынға кою-дьш өзіпдік ссбеи, долелдері бар. Өнткені адам
баласы алғаш дуниеге келгеи күнінен бастап дене тәрбиесі кол-га алынады,
содан кейіи біртіндеп еибекке, ойынға үй-рету тәрбиесі жүргізіледі. Ақыл-ой
сол сцбсктің нәтиже-сінде калыптасыл дамиды. Ал адамгершілік торбиесі
баланыц сана-сезімі оянған кезде жүргізілетін тәрбиенің жиынтыгі)!
Іспеттес.
Енді халықтык педагогикадағы тәрбиенің жекслеген түрлеріне жеке-жеке
тоқталайық.

ТӘН МЕН ТАЗАЛЫҚ ТӘРБИЕСІ

Адамныц жске басының қалыптасып, саналы енбек ететііі азамат болып өсуі
үшік жан тәрбиесі мен тән тэр-биесі қатар қажет. Жан тәрбиесінің өзі той
тәрбиесінен туындайтын процесс. Осыны екі ауыз сөзбен топшылаған ата-
бабамыз тәні сауіьпі; — жаны сау деп қогамдағы руханн байлықты игеру
үшіл тән тәрбиесінің дұрыс бо-луын қалаған-j Баланың жастаиынан дені сау
азамат болуын аисаған. Жана туған норестені калан күту же-нінде енелерінін
келіндеріне ақыл-кеңес беруі, үлкендер-дін сәбиді түзды сумей шомылдырып,
денесін маймен сылауы, қол-аяғын созып. өс-өс деп буыпдарын бекітуі, шала
туған баланы түлкі тымакда салып асырауы, оган бііе сутін беруі, койдын
кұйрығын сорғызуы — сол қам-қорлыктын айғағы.Дене сұлулығына, әсіресе кыз
баланың көрікті болуы ерекше көқіл бөлген. Аналар Аттын, көркі — жал,
іздың көркі — шаш деп уккан. Қыз баланын шашын жсы өсіру үшін айранмеь,
ірімшіктіц сары'суымен не-:се қынамен жудырған. Шашхарын қос бұрым немесе
стемше етіп өру бойжеткен қыздардыц көркі болған. эіз бен жігіт
айтысындағы: Атымды әкем сүйіп Несіп йған, шашымды бестемшелеп есіп
қойған деген сөз зкестері осы пікірді дәлелдейді.
Халық жырларында аруларды Шашының ұзындығы п басты немесе Шаштарын он
күн тарап, бес күн ген, Қыпша бел, киылган кас, қолаң шашты деп си-
ттаған. Халық даналығы арулардыц киім киісіне де екше мән берген. Адам
көркі — шүберек, ағаш көр-— жапырақ, Қыз өссе — елдіц көркІ деп қыз
балакынама камзол, дурия бешпент, кәмшәт бөрік, кос ек көйлек, биік өкше
етік тіктіріп кигізген. Сырға, бі-зік, шолпы, шашбау, жүзік сияқты әшекей
заттарды ктырған. Қыздың көзі кызылда деген макал.да кыз .ланын әшекей
заттарға үйірлігін білдіреді. Ұзатылған .іздьш аулында айтылатын Жар-жар,
Жүбату, ыңсу өлендерінде, келін түсіру тоГіларында орындә-ітын
Беташарда кыздыц. жас келіннін басты-басты іімдсрі, сән-салтанаты,
сұлулык бейнесі мактала жырланған.
Батырлар жыры мен лпро-эпос жырларында арулар-)ің сырт иішіні, киген киімі,
жүріс-түрысы суреттелген. ысалы, Қыз Жібек жырьшда Жібектін киген киімі-қ
бәрі асыл бұйымдар екепін айта коле, оиың киімінен ақсы жарасйм тапкан сулу
мүсінін:
Кыз Жібсктік ақтыгы Наурыздыц акша карындай. Ак.бетінш кызылы Ак тауықтыи
каныидай. Екі беттің ажары Жазғы түскен сағымдаЙ. Білегінің шырайы
Айбалтанын сабыпдайіп сипаттай келе, бүкІл әлемдегі алуан түрлі әсем кө-
ністі сулулыктыц рәмізі ретінде алады да, ЖібектІн )Пына бәрін үйіп-тегеді.
Халык жырларындағы аруларын сүлу мүсінін осылайша шебер суреттеудегі максат
— астарды әсемдік сезімгё бөлеу. сүлулыкты терең сезі-іі. оған еліктесе
екен дсген ой-пікірден туған.
Дене тәрбиесіне ерекше көціл бөліп, материалдық игіліктерді өндіруде онын
маңызын ерекше түсінген казак халкы Денсаулық — зор байлык дегубұған
батыр-лык дастандарда, ертегпіерде, аңызда, мақал-мәтелдер-де төріпен орып
берген. Өлім-жітіммен, ауру-сырқаумен халыктык ем-дом арқылы күрссксн.
Халықтық медицина тәжірибесіне сүйенген ата-ана баланың тамағы ауыр-са,
жалбызбен шайғызып, тісі ауырса, мендуана басып, баланың іші келсе,
өлтірілген сынап ішкізіп, іш ауыр-ғанда, қойдыц кұйрык майымен сылап, аяқ-
колы қақса-са, ерменнің бұлауына салып, баланын, басына котыр түссе.
сақармен (алабота күлінен жасалған қара сабын)' жуьш кетіру сияқты халыктык
емдерді қолданған. Мұ-нын бәрі түрлі шөптерден жасалатын болған. Халықтык
медицинаны ғылым бүгін де жоққа шығармайды. Бой-ларына ана сүтімен біткен
емшілік қабілеттері бар сыныкшы-тамыршы, оташыларды ат шаптырып алдырып,
кошемет көрсеткен.
Алайда Аңкау елге — арамза молда дегендей, қа-раңғы халықты бақсы-
балгерлер де өзінше емдеп, ау-ру-сыркаудын. иесі бар, оларды әкелетін
жын-шайтан деп түсіндірген. Олар сол аурудың иелеріне өздерінің жындарын
шакырып, зікір салып, карсы кою арқылы сыркатты жецемін деп, халықка теріс
түсінік берген.

ЕҢБЕК ПЕН ӨНЕР ТӘРБИЕСІ

Ецбек — өмірдін тұткасы, тіршіліктің көзі. Еибексіз өмір жок- Қоғамдағы
байлыктың бәрі адам еңбегімен жасалады. Осыны терең туйіп, ой топшылаған
халық: Енбек — адамныц екінші анасы. Еңбек түбі — береке, Жалкаулык
аздырады, еқбек оздырады, Еңбексіз өмір — сөнген көмір, Ецбсгі каттының
ембегі тәтті лсгеи макал-мәтелдер арқылы жастарды сңбек сүйгіштікке
тәрбиелеудің мәнісін, сондай-ак еріншектік, жалкаулык — кісінің соры, жаман
әдет, жат мінез екем-; жас буынға томтіштеп түсіндіргсп.
Осы жәйтті тсрең түйіп, еңбектің, бейнеті мен зейнетін басынан өткізген
халкымыз баланы еңбекке тәрбие-леуді отбасынан бастаған. Қазақ халкы
ежелден ұл бала мсп қыз баланыц тәрбиесін өзара бөлісіп алған. Үл-ды мал
бағуға, отын шабуга, ак аулауға, мылтық атып, мергендік құруға, коленер
шеберлігіне, мал тауып, от-басын асырауға окелері мен аталары үйретсе, кыз
балаларға үй сыпыру, төсек жинау, ас пісіру, шай кұю, кесте тігу, тон пішу,
өрмек току, ою-өрнек сияқты отбасының Ішкі жүмысына үйретуді анасы мен
әжесі өз міндеттерІне калдырған. Қыз баланьг келешек ана, бала тәрбиешісі
отбасы ұйыткысы деп тусінген халқымыз оның еңбек суйгіш, өнегелі, енерлі
болып өсуіне ерекше мән берген. Қолөперіпе икемі жок кыздарды: Өз үшнде ою
ойма-ған, кісі үйінде тон пішер деп келеке еткён. ТіптІ шаіі кую мен төсек
жинаудыд өзі үлкен сын болған. Акын-дардың өлеңдерінде кездесетін Қыздын
жиған жүгін-дей деген тенеулер текке айтылмаған.
ЕңбектІ дәріптеу, жастарға еңбек адамын улгі-өнеғе стіп үсыну Аяз би
сртегісіндегі Аяз бидің, Керкула атты Кендебай ертегісіндегі Кендебайдың,
Күн астын-дағы Кунікей кыз ертегісіндегі қарапапым койшы ба-лаиың
бейнелері аркылы берілген. Мал баққан, еңбек сүйген, қару-жәрақ асынып, ел-
жұртын мергендікпен асырап-сақтаған қарапайым шаруа адамдарыиың адал ецбегі
аркасында қиындык біткендІ женіп шығып, мура-тына жетуін баяндау арқылы
халық енбекпен ер көге-редІ, муратына жетеді деп, жастарға үлгі-өнеге
етіп усыиады.
Қазак халкы жастарды еңбекке баулығанда кунделікті кәсібіне, турмыс-
тіршілігіне байланысты төрт тулік малды бағып-қағуды, ац аулап кәсіп етудІ
ойлас-тырғаы.
Аңнын етін, жүнін, терісін күнделікті тұрмысында керегіне жараткан. Ф.
Энгельстің Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің іиығуы деген
еңбегінде адам-зат қоғамында аңшылық кәсіптің ерекше рөл аткарға-нын, оған
алғашқы кауым адамдары бірлесіп қатынас-канын сөз етеді. Ацшылыкты кәсіп
еткен казак халкы жуйрік ат, кыран кұс, тазы итті баптап пайдаланғанын,
аңшылык ерте кезде халықтыц кункөріс кәсібі болғанын ауыз әдебиеті
улгілерінең көреміз. Аңшылықты турмыс-кл кажетті кәсіп деп түсінген халык
бул такырыпта ке-сек шығармалар туғызған. Мысалы, Жоямерген, Жердей
шыққан Желім батыр т. б. ертегілерінде басты кейіпкер — еңбек адамдарыныд
арасынан шықкан аңшы-мергендер, олар өздерінің мергендігімен ел-жұртын
асырап-сактаған адамдар бейнесінде суреттеледі. НегізгІ идеясы ел қорғау
болғанмен, Қамбар батыр жырында да алпыс уйлі арғышды, токсан уйлі
тобырды аннын, қустың етімен асыраған Қамбар суреттеледі. Оиып:
Кұс етін беріп бағамын, Үйдегі екі корімді. Оган да иазар саламын, Қанатыма
аламын. Токсан үйлі тобыр мен Алпыс үйлі арғынды,дейтіні ацшылықты
тіршіліктін тұткасы ретіиде кәсіп еткенін көрсетеді. Лл еплі мергендігшен
асырап-сақтау-шы Қамбар батыр сиякты перзенттерін су-йсіне суреттеу арқылы
халқымыз жастарды мергендікке, ерлікке, Ота-нын, еліи сүйе білушіліккс
баулуды кездеген. Өнерлі, айлалы аңшыларды Құралайды көзге атқан мерген,
Шьш аншының алдына аңның өзі келеді деп мақтау-мен қатар, халык ац аулау
эдісінбілмей, үйренбей, әлін білмей, лекке түсушілерді Жаман мерген бір
теке аткан жеріне үш барады, Балык аулай алмағап суды лайлаиды, Лң
таппа-ған атынан керер, ата алмаған мылтығынан көрер деп мыскылдайды.
ЖастардьГ ерлік-ке тәрбиелеуді көздеген халық: Аюдан қорыққан тоғайға
бармас, Шегірткеден қорыққан егін екпес деп, ұрпақтарына коркақ болма,
батыл, жүректі бол деп ес-керту жасап отырған.
Жануарлар жайындағы халык мақалдарында аңдар-дың пайдалы жақтары, оларды
аулау амалдары көрсетілген. Тулкі түгінен жазады, Таудағы түлкіні
бабындағы тазы алады, Ажалды киік адырға шығады дейді халық. Кәптеген
макал-мәтелдерде аңдардың мекені, мінезі, срекшеліктері айтылады. Мәселен,
Құлан — қырда, қүндыз — суда, Таутеке таска шықпаса, тұяғы қышиды,
Үйірлі құлан ақсағын білдірмес, Баба бүр-кіт барлап үшады, бала бүркіт
парлап үшады деген мақал-мәтелдер аталғап жануарлардың касиеттерін көр-
сетумен бірге, андіы қауымныц бақылағыштығын, сын-шылдығын, өмір
тәжірибесінен түйген ой қорытындысьш білдіреді. Ал мұндай макал-мәтелдің
өмірге, өнерге үй-ретуде мәні зор. Аншылық — қазақ халқынын күн-кәріс
косібі ғана е.мес, сонымен катар жастарды еңбекке, ерлікке баулып,
жаттықтыратын өиер сайысы, ойын-сауығы, спорттың бір түрі. Сондықтан халық
жыр-ларында садак, мылтык сиякты кару-жарак, саймандар, кұмай тазы, кыран
бүркіт, жүйрік ат мадакталады. Ер қаруы — бес кару деп олардыц адам
баласына келті-ретін пайдасын, аткарған кызметін сүйсіне жыр етедІ.
Коғамнын дамуымен байланысты кейінірек аң, қүс, балық аулау қазақ
шаруасының көмекші кэсібіне айналған да, негізгІ кәсібі мал өсіру болып
қалған. Же-се — азық, кисе — киім, мінсе — көлік болған төрт түлік мал
казак халкының тіршілігінің тірегі еді. Сондыктан қазақ төрт түлік мал
жайында кептеген мақал-мәтел-дер, әнгіме, аңыз-ертегі, өлеқ-жырлар
шығарған. Бұл шығармаларда төрт түлік малдың пайдасы, оны есірудіқ
тәсілдері айтылады, жастарға мал өсіруде акыл-кеқес беріледі. Малы бірдің
— жаны бір, Мал ашуы — жан ашуы, Агайын ащы, мал тұщы деген макалдар
халык тіршілігіндегі малдың алатын орнын көрсетеді.
Қазак халкьг актылы қой, алалы жылқы өсіруді максат еткен. Қойдың еті мен
сүті — ас, жүні мен терісі — киім, орі баспана. Қазақ Бірінші байлык —
денсаулык, екінші байлык — ақ жаулық, үшінші байлық — он саулык деп койды
төрт түліктің алды санаған. Өйткені Семіздікті қой көтереді, Тоғыз кабат
торкадан токтышактың терісі артык, Кой алты кун аштыққа шыдайды. Бұл
макал-мәтелдер қойдың күнкөрісте қан-дай мәні барлығын көрсетсе керек. Қой
малы — орман-тоғайы, өзен-көлі аз, кысы қатал, жазы ыстык казак даласында
өсіруге ыңғайлы, ыстык-суыкка төзімді, қысы-жазы өз аяғымен жайылып күн
көретін, көп күй тандамайтын, есімтал мал. Осьшы жаксы білген халық: Малды
бақсаң, қойды бак, май кетпейді шарадан, Мал есірсең — кой өсір, өнімі
оның көл-көсір, Қойың болмаса, байлыкта ойың болмасын, Қойдың сүті —
қорғасын деп қой өсіруді ерекше дәріптеген.
Қой мен ешкі — егіз түлік. Қомға қарағаңда ешкі — өсімтал. Ешкі егізден,
кейде үштен лақтайды, Сопы сезген халық есін кетсе, ешкі жи, ешкі жида,
есің жи дейді. Сойып жесең — бір күндік, сауып ішсең — мың кундік дсп
ешкінің етінің аздығын, сүтіпіц молдығын да еске салады. Алайда-ешкі койдан
етінің аз, жүнінің қыл-шыкты, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.