Философиядағы экзистенциализм проблемасы және қоғамдағы көрінісі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

“Әлемді өзгертемін десең өзіңнен баста”
М. Ганди.

Философиядағы экзистенциализм проблемасы және қоғамдағы көрінісі

Орындаған: әл-Фараби атындағы КазҰУ-ті
Философия және саясаттану факультетінің
ІІІ курс студенті Масанов Еркін Жоланұлы

Алматы 2005

Философиядағы экзистенциолизм проблемасы және қоғамдағы көрінісі

ХХ - XXI ғасырдағы ғылым мен техника дамыған өркениетті нарықтық
экономикалық заманда, философияда адам өмірі басты проблемаға айналды.
Себебі иноформацияға толы демократиялық қоғамда индивидке өмірлік
ориентация болатын сүйеніш қалмай деградацияға ұшырауда. Мысалы,
рационализм негізінде заттық қатынасқа түсіп, жаттану барысында адам
өмірінің мәнін жоғалтып, өзіне-өзі қол жұмсап, нашақорлыққа, ішімдікке
салынуда. Жоғарыда аталған проблеманың және бірінші дүние жүзлік соғыстан
кейін, соғысқа қарсы сонымен қатар әрбір индивидтің өмірінің маңыздылығы
мен ерекшелігін және құндылығын ескеріп, насихаттаған философтар ХХ
ғасырда экзистенциализмнің (өмір сүру философиясы жайындағы ілім) негізін
салады.
Экзистенциалистердің алға қойған негізгі мәселелелері адамды заттану
процесі салдарынан болатын жаттану процесінен құтқару, соғыстың және
адамзаттың алдында тұрған проблеманың алдын алу, индивидті құлдық санадан
айырып, еркін және жауапкершілікті сезінген қожайын санаға ие адам
экзистенциасын қалыптастыру.
Аталған проблемалардың пайда болу себептерін мынамен түсіндіруге
болады. Хайдеггер бойынша философияның негізгі мәселесі адам өмірінің мәні
дәстүрлі классикалық негізделген, философияда ұмыт қалуы рационализмнің
шарықтауына жол ашты. Монополиялық биліктің даму барысында, адамға мақсатқа
жету құралы ретінде қарады дей келе, Хайдегер: “ғылым шындықты, философия
болмысты қарастыру керек, яғни адам зкзистенциясын”, - дейді.
Тарихи тұрғыда экзистенциализмнің негізгі өкілдеріне тоқталып кетсек:
а) діни бағыттағылар: Марсель, Ясперс, Бердяев, Шестов, Бубер;
б) атеистік бағыттағылар: Сартр, Камю, Бовуар.
Жоғарыдағы аталған философиядағы эксизтенциализімнің негізгі
өкілдерінің өміріне және олардың адам мәселесіне байланысты айтылған
философиялық ойларына тоқталатын болсақ, эксизтенциализм философиясының
негізгі ірі өкілдерінің бірі, немістің эксизтенциалист философы Мартен
Хайдеггер (1880-1976): Адамзат өз өмірінде ғасырлар бойы өте көп іс -
әрекет жасады және өте аз ойланды - деп, адам өз өмірінің өткіншілігін
түсінгенде ғана толық қанды өмір салтына ие болады. Болмыс және уақыт
деген еңбегінде, адам болмысының мәнің қарастырып, адам өмірінің мәні
дәстүрлі классикалық философияда ұмыт қалып, бүкіл адамзат тарихындағы
болмысына анализ жасай отырып, адам болмысының проблемасын қарастырады. Біз
онтологияны зерттеу барысында болмысты қалыптастырушы және қарастырушы
адамның әлемдегі орнын және өмірінің мәнін ұмытып кетік. Хайдеггер бойынша
адамның тіршілік етуі іс-әрекетімен танымы барысында болмысын анықтай
түседі. Адам күнделікті өмірінде өз сезімдерімен, көзқарастарымен, яғни
жандүниесімен әлемді тану үстінде болады және адамға барлық жерде өз
үйіндей сезіну тән. Әлем мен адам тығыз байланыста, яғни тұтастықта.
Біздің әлеміміз - біздің үйіміз - деген Хайдеггер, адамды әлемнен бөліп
қарастыруға қарсы.
Адамның өмірінде уақыт өте құнды орын алады. Себебі уақыт адамның
өмірінде үрей туғызу арқылы индивидтің қайталанбас, ерекше жан екенін және
мәңгі емес өтпелі екенін сездіртіп, адамдардың өмір сүріп, экзистенцисын
қалыптастыруға шабытын туғызады. Ал, күнделікті уақыттарда адам өмірі
белгілі уақыт шеңберінде мәңгілік ретінде қарап, индивид сыртқы өмірдің
ықпалымен өмір сүреді. Хайдеггер бойынша адамның күнделікті күйбең тіршілік
пен уақыт шенберінен шыға алмауы, онын өмірдегі мәңгі еместігін ұмыттырады.
Адамды өмірлік мәнді мұраттарға ұмтылдырмай керісінше, уақытша жалған
мақсаттармен өмір сүруге әкеледі, соның салдарынан адам өз өмірінен
тыныштық таба алмайды. Сонымен қатар адам өз өмірінің рухани дүниесінде
болып жататын қамқоршылық, үрей, өзін кінәлі сезіну сезімдері адамның
өзіндік жеке ерекше қайталанбас жан екенін сезініп, өмір сүруге құлшыныс
сезімі пайда болады. Болмыстың қалыптасуында жеке адамның таңдауына
жауапкершілік сезіміне индивидтің өмірінің мәнін қалыптастыруына назар
аударып, бүкіл тұтас әлеммен байланыстырады. Индивидің өз философиясының
даму барысында идеяны талқылауға көшеді, тек жекелеген құндылықты емес
тұтас әлемдік болмыс жайында дәлірек айтсақ болмыс және идея, жасырын
және ашық болмыс, жергілікті және асапандық, адамдық және құдайлық,
яғни адам өмірінің мәні табиғатты танып ғибрат алып ойлану барысында
нақтылық болмыс шеңберінен шығып тек ақыл парасат пен ғана емес өз
сезімдерімен немесе инстинкт арқылы жан дүниесімен тану процесі.
Метафизикалық ойлау және көзқарастың тәсілін зерттей келе Хайдеггер
метафизика еуропаның рухани өмірінің негізі болу барысында ғылымды және
техниканы жетілдірумен табиғатты өзіне бағындыруға ұмтылды. Аталған
ұстанымдар қазіргі қоғамның қалыптасуына алып келіп толықтай табиғатты
ноосфераға айналдырды және урбанизациялау процесі табиғатты мүлде
өзгертті. Бұл бір жақтылық рационалистік ойлау негізін салған Парменид пен
Платонның түсіндірмесі ақыл қонымдылығына байланысты қарастыруы себепкер
болды. Хайдеггер бойынша, классикалық дәстүрлі ойлау шеңберінен шығып адам
табиғатқа үңілу және көндігу қажет дей келе адамның шынайы объективті ойлау
болмысы ұмыт қалды. Біз аталған қателіктің тіл мәдинеті арқылы шынайы
ойласақ табиғат бейнесін түснеміз және өз болмысымызға ие бола аламыз.
Хайдеггер соңғы жұмыстарында субъектевизм және психологизмді яғни жою
барысында объективті болмысты бірінші орынға шығарады.
Немістің эксзистенциалист ірі өкілдерінің бірі педагог, психолог
Карл Ясперс И. Кант пен Гетеден үлгі ала отырып өз ілімін жалғастырады. Р.
Декарт, И. Кант, Г. Гегель сияқты философияны нақты ғылым деп есептемейді,
сонымен қатар Ф.Ницще, С. Къеркегор философиясына қосыла өз философиясын
жүйелегісі келмейді. Себебі әр заманға сай өз философиясы болады деп
есептеп философия ол - адамның шығармашылығы. Ойшылдың ойынша адам бойында
нағыз экзистенциясы шекаралық жағдайда оянады. Мәселен, ауырған сәтте, өлім
алдында, кешірілмес күнә жасағанда және өмірінде үрей сезімі пайда болған
кезде адам өзін қайталанбас жан екенің сезініп өмір сүруге құлшыныс пайда
болып өмірден мән іздеуге көшеді. Ясперс адам өмірінің ізденісін
философиялық ой кешуі адамның өмірді рационалдық жолмен ғана тануы, бір
жақтылық деп есептеп қолданусыз тұрған құрал мен салыстырды. Адам жетілу
үшін тек рационалдық білім жеткіліксіз, оған өнер, философиялық және
трансценденталды ой (яғни жан дүниесімен өз өмірінің мәнін тану) қажет.
Ясперс философия әлемге жүйелі тұтас көзқарас ретінде рационализмнің
даму негізінде адамның философиялық - рухани кең ауқымды танымы жоғалды
дейді. Яғни, Платон, Аристотель, Спиноза, Гегельге тән жан-жақты кең өрісті
ойлау қабілеттері жоғалып, қазіргі адам ойлау қабілетінен рационалистік бір
жақтылық пен тар шенберден шыға алмауда. Философия адамға күнделікті күйбең
тіршіліктен шығып, адам проблемасын шешіп өз өмірін қалыптастыруға көмегін
тигізеді және адам өз өмірін биіктен көру қабілетіне ие болады.
Философияның құдіреттілігі сонда дейді Ясперс, - әр бір жанға өз өмірін
анализ жасап, өзіңе ең қолайлы идеалды болмысын қалыптастыруға зор
ықпалымен пайдасын тигізіп өз өміріндегі мәнділігін сезініп, өмір сүруге
және экзестенция ретінде көрінуне ықпал етеді. Философ Экзестенциалист
бойынша индивидтің өмірінде өз экзестенциясын қалыпастырып, дұрыс екенін
айқындауда адамдар арасындағы өзара қатынас өте маңызды орын алады. Бірақ
қазіргі заманда қарым-қатынастағы тіл шынайы болмыспен байланысының
үзілуінен адамға трансценденталды ойлау қабілетінің қажетілігі туындап
отыр. Адамзат осындай философиялық ойлау қабілеті арқылы әлем болмысын
талқылау қасиетіне ие болуда. Ясперс Философиялық ой кешу арқылы адамның
болмысты танып, кемелденуін үш деңгейге бөледі:
а) Бірінші денгейде адам, әлемнің сыртқы және заттық болмысын ғана
танып яғни өмірдің мәнін түсініп өз өмірінің бағытын айқындайды;
ә) екінші денгейде адам, өз өмірінің мәнін терең жан дүниесімен
түсініп, ұғына түседі яғни гуманизмге негіз болатын адам бойында рухани күш
пайда болады;
б) үшінші деңгейде адам өз өмірін қалыптастырып сонымен қатар ақыл-
парасатпен рухани күшке ие болып әлемде космологиялық тұрғыдан танып,
сезіну процесінде болады. Ясперс бойынша қорыта айтсақ философия адамға
жалған өмірден бас тартып адамның шынайы мәнді өмір сүруіне жол ашады.
Мысалы, қоғамдағы өмірді тоқтаусыз қозғалыс үстінде деп алсақ, адам сол
жүріп бара жатқан бағыты айқындалмаған, қорқыныш пен үрей туғызатын
механизмнің бөлшегі ретінде емес, керсінше адам философия ой арқылы шынайы
болмысқа ие болуы арқылы әр бір жанның тыныштық пен мәнді, сенімді өмір
сүруі.
Қорыта келгенде Ясперс И. Кант сияқты әлем болмысын толықтай танып
білу мүмкін емес деп есептеп, адам болмысына және оның әлемге өзі өмір
сүріп отырған қоғамына қарым-қатынасына көңілін аударып, зерттеп және адам
тіршілігінің мәнін іздестіреді.
Экзестенциализмнің ірі өкілі, француз жазушысы, философ Жан Поль
Сартр Адам субъективтілігі әлемінен, адамның өзіндік әлемінен басқа еш
әлем жоқ дей келе қанша адам болса сонша ақиқат бар деп есептейді яғни әр
адамның тіршілік тауқыметі әр түрлі болуына байланысты, өзінше шешеді деп
есептейді. Сартр өз шығармаларында С. Кьеркегор, Э.Гусерель, З. Фрейд
идеяларын байланыстырып К. Маркстің философиясындағы адам мәселесіне
көңілін аударып, зеріттейді. Француз ойшылы экзестенциализм философиясын
жан-жақты қарстыра келе адам өмірін қарама-қайшылықта көрсетеді,
табиғаттағы болмысқа қарсы адам бойындағы өзіндік болмыс, адам өзі үшін
болмысын өмірінде қалыптастыру барысында феноменологиялық онтологиясын
жасайды. Сартр адам өмірін табиғаттан жіктеу арқылы индетерменизмді
көрсетеді, яғни адам өмірін тікелей өзімен байланыстыра түсіндіреді. Сартр
сонымен қатар дуалистік көз қарасын айта келе сана өзінше өмір сүрсе де ол
адам болмысына ықпал етіп мән береді және әрбір индивидтін өмірінің қайнар
көзі. Адам санасынын құдіреттілігі сонда, адамзаттың жоқтан бар жасауы,
ноосфераны қалытастыруы. Сартр жалғыз адам, адам болып есептелмейді деп
айта келе адамға әлеуметтену қажет деп есептейді. Бірақта адам қоғамға
араласу барысында, өзім үшін болмыстағы, меннің басқа үшін болмысым -
болып кетіп, адам басқа біреудің үстемдігімен, өзгенің арман – мұраттарын
өзінің арманы деп есептеп жалған өмір кешуінен адам бойында заттану және
жаттану процесі өмірін мәнсіздендіреді. Сонымен қатар Сартр бойынша
адамның табыну (құдай) салдарынан қожайын санаға құлдық сананың
бағынуынан орындалатын жеке адамның іс-әрекетінде жауапкершілігі
мойындалмай кейін өкінетін көп күнәға себепкер болады деп есептейді. Ж.П.
Сартр Адам еркін болуға келгендіктен, әлем тауқыметінің бәрін өз арқасымен
көтереді, - деп, әрбір адам тәуелсіз болып өз іс-әрекетіне жауап беруі
тиіс дейді.
Ойшыл жалпы адамзатқа ортақ моральдық заң жоқ деп келе әрбір жанның
өз өміріне сай, өзі үшін заң ойлап табуға және жобалауға мәжбүр, себебі
әр адамның басына түскен оқиғаларды санасындағы ақиқатқа және құндылығына
байланысты шешеді деп есептейді.
Қорыта келгенде, Жан Поль Сартр бойынша адам экзестенциасын ғылыми
тұрғыдан мүлдем танып білуге болмайды себебі экзестенциализм философиясының
зеріттеу объектісі жеке адамға бағытталған объективтілік заңға емес,
субъектіге негізделген. Адам өмірінің мәні күнделікті сезімдерімен
байланысты болғандықтан экзестенция өнермен тығыз байланысты. Сондықтан
адам тіршілігін суретеу арқылы бейнелеп түсіндіруге болады. Сартр өз
назарын әдеби жазбаларға көңілін аударып қарастырады. Ол өз өмірінде
соғысқа қарсы болып, көптеген қарсылықтарға қатысуы өз этикалық
шығармаларын ақтай түскен.
Дін бағыттағы католиктік экзистенциализімнің негізін салушысы,
француз философы әрі жазушысы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.