Cизиф туралы аңыз
Альбер Камю
Cизиф туралы аңыз
Абсурд туралы эссе
Төмендегі беттерде біздің ғасырымызда барлық жерде байқалып отырған
абсурд сезімі – шындығына келгенде, біздің дәуірімізге белгісіз абсурд
философиясы туралы емес, абсурд сезімі туралы әңгіме болмақ. Қарапайым
адалдық ең басынан бастап осы беттердің қазіргі заманғы кейбір ойшылдарға
несімен қарыздар екенін мойындауды талап етеді. Осы жұмыс барысында мен
үнемі олардан үзінді келтіріп отыратынымды және талқылайтынымды жасырудың
еш мәні жоқ.
Сонымен бірге, осыған дейін қорытынды ретінде қабылданып жүрген абсурд
бұл жерде бастапқы нүкте ретінде қарастырылатынын атап айтқан дұрыс. Осы
тұрғыдан алғанда менің пайымдауларым алдын-ала жасалған: олардың қандай
ұстанымға әкелетінін айту қиын. Бұл жерде сіз оған метафизика да, сенім де
әлі араластырылмаған жан ауруының сипаттамасын ғана табасыз. Кітаптың шегі
осындай, оның жалғыз күні бұрын ойластырылғандығы осындай.
Абсурд қабырғалар
...Өнердің ұлы туындылары сияқты, терең сезімдер оларға сана бергеннен
әрқашан да көбірек болады. Әдеттегі іс-әрекеттер мен ойларда жанның
өзгермейтін мақұлдаулары мен қарсы шығулары көрінеді, олар жанның өзі біле
бермейтін қорытындыларда бейнеленеді. Үлкен сезімдерде тұтас ғалам жатыр,
ол маңғаз немесе бейшара болуы мүмкін; олар өзіндік аффектілі атмосферасы
бар белгісіз бір дүниені көрсетеді. Қызғанушылықтың, намысшылдықтың,
эгоизмнің немесе мырзалықтың тұтас ғаламдары бар. Ғаламда метафизикалық
жүйе немесе сананың ұстанымы болуы тиіс. Жеке сезімдерге қатысты дұрыс
нәрсе олардың негізінде жатқан эмоциялар үшін де дұрыс екені күмәнсіз. Олар
белгісіз және бұлдыр, бірақ дәлелді; бізге әсемдік сезімін беретін немесе
абсурд сезімін туындататын эмоциялар секілді, қаншалықты бар болса,
соншалықты алыс.
Абсурд сезімі бізді әрбір бұрышта күтіп тұрады. Бұл сезім өзінің мұңды
жалаңаштығы, атмосферасының күңгірт жарығы арқылы ұстатпайды. Осы
ұстатпайтындықтың өзі назар аударуға лайық. Шамасы, басқа адам біз үшін
танылмаған күйде қалады, оның бойында біздің танымымыз жете бермейтін, одан
сытылып шығып кете беретін бірдеңе бар. Бірақ мен адамдарды іс жүзінде
олардың мінез-құлқы, іс-әрекеттерінің жиынтығы, өмірде олардың істерінен
туындаған салдарлар арқылы білемін және сондай деп мойындаймын. Сараптауға
бағынбайтын иррационалдық сезімдердің бәрі дәл осылайша іс жүзінде анықтала
алады, іс жүзінде бағалана алады, өзінің салдарлары бойынша ақылмен игеру
ретімен біріктіріле алады. Мен олардың барлық көріністерін байқай аламын
және белгілей аламын, әрбір сезімнің ғаламының кескіндерін бере аламын. Бір
актерді жүзінші рет көре отырып, мен оны жеке білемін дей алмаймын. Әйтсе
де, мен оны жүзінші рет көріп және ол ойнаған нәрселердің бәрін
қорытындылауға талпына отырып, оны біршама жақсырақ білемін дегенімде,
менің сөздерімде ақиқаттың ұшығы бар. Бұл парадокс, тосын, сонымен қатар,
аңыз. Оның моралі мынада - адамның өзі ойнаған комедиялары арқылы
анықталуы оның жанының таза ұмтылыстары арқылы анықталуынан ешбір кем емес.
Әңгіме олардың тереңіне біз бойлай алмайтын сезімдер туралы болып отыр;
бірақ олар жекелеген түрде істерде, белгілі бір сезімге қажетті сананың
ұстанымдарында бейнеленеді. Мен осы арқылы әдіс беріп отырғаным түсінікті.
Бірақ бұл таным әдісі емес, сараптау әдісі. Таным әдісі қорытындыларды
алдын ала анықтайтын метафизикалық доктринаның бар екендігін білдіреді, бұл
әдістің алғы шарты жоқ деген барлық пікірлерге қарсы. Кітаптың алдыңғы
беттерінен соңғы беттерінің мазмұны белгілі, және де олардың байланысы
шүбәсіз. Бұл жерде анықталатын әдіс қандай ма болмасын ақиқат танымның
мүмкін еместігі сезімін білдіреді. Ол рухани хал-жағдайды сезіну
мүмкіндігін, елестеткісі келгенді тізбелеу мүмкіндігін береді.
Мүмкін біз абсурдтың ақылмен игерудің, өмір өнерінің және кәдімгі
өнердің әртүрлі, бірақ туыстас дүниелеріндегі көзге көріне бермейтін
сезімін ашуға қол жеткізерміз. Біз абсурд атмосферасынан бастаймыз. Ақырғы
мақсат - абсурд ғаламына және өмірде осы көрінбейтін сәулені туындататын
сана ұстанымына жету.
Ұлы істер мен ойлардың бастаулары түкке тұрғысыз. Ұлы істер көбіне көше
қиылысында немесе мейрамханаға кіреберісте туындайды. Абсурд та солай
сияқты. Абсурд дүниенің түп-төркіні қайыршылықта жатыр. Біз ойлап тұрған
сұрақтарға ештеңе білдірмейтін жауаптар кейбір жағдайларда өтірік алдай
салу болып табылады. Бұл ғашық адамдарға жақсы таныс. Бірақ, бостық күшті
сезілгенде, күнбе-күнгі іс-әрекеттердің тізбегі үзілгенде және жүрек
жоғалған үзікті бостан-босқа іздегенде, жауап шын жүректен шықса, жанның
күйін жеткізсе, бұл жерде абсурдтықтың бірінші белгісі көрінгендей болады.
Үйренген декорациялар қирайтын жағдайлар болады. Ұйқыдан тұру, трамвай,
кеңседе немесе зауытта төрт сағат, түскі ас, трамвай, төрт сағат жұмыс,
кешкі тамақ, ұйқы; дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенбі, сол
баяғы қалып бойынша - күнбе күн жүретін оңай жол осы. Бірақ, бір күні не
үшін? деген сұрақ туады. Бәрі осы түсініксіз зерігуден басталады.
Басталады - маңыздысы, міне осы. Зерігу - мәшинелік өмірдің нәтижесі,
бірақ ол сананы қозғалысқа түсіреді. Зерігу оны оятады және әрі қарайғы
өзгерістерге итермелейді: не әдеттегі жолға бейсаналы түрде қайта оралу, не
толық ояну. Ал оянудың соңынан ерте ме, кеш пе салдарлар пайда болады.
Зерігудің өзі жеккөрінішті, бірақ мен оның игілік әкелетінін бұл жерде
мойындауға тиіспін. Себебі, бәрі санадан басталады, одан басқа ештеңе де
маңызсыз. Онша ерекше емес бақылау, бірақ әңгіме дәл осы қарапайым нәрсе
туралы болып отыр. Абсурдтың бастауларын үстіртін шолып шығуға әзірге осы
жарайды. Ең басында жәй маза жатыр[?] .
Бір күннен соң бір күн бізді қуанышсыз өмір уақыты жетелеп келе жатады,
бірақ оның жүгін өз иығымызға арқалайтын сәт туады. Біз болашақпен өмір
сүреміз: ертең, кейін, сенің жағдайың болғанда, есейе келе
түсінесің. Осы жүйесіздік таң қалдырады - ақыр соңында өлім келеді ғой.
Бір күні адам отыз жасқа келгенін байқайды. Осы арқылы ол өзінің жастығы
туралы жария етеді. Бірақ, сонымен қатар, ол өзін уақытпен салыстырады,
одан өз орнын алады, графиктің белгілі бір нүктесінде тұрғанын мойындайды.
Ол уақытқа тәуелді және уақыт оның зұлым жауы екенін жаны түршіге түсінеді.
Ол ертеңгі күн туралы армандады, ал енді одан бас тартқаны дұрыс
болатындығын біледі. Тәннің осы бүлігі абсурд болып табылады[?].
Бір сатыға төмен түссек болды – біз бөтен дүниеге тап боламыз. Біз оның
тығыздығын байқаймыз, тас өзінің тәуелсіздігі арқылы бізге қаншалықты
бөтен екендігін, табиғаттың, ең қарапайым пейзаждың бізді қаншалықты
терістейтіндігін байқаймыз. Кез-келген әдеміліктің негіздемесі - адами бір
нәрсе. Осыны түсінсек болды, айналадағы төбешіктер, бейбіт аспан,
ағаштардың діңгегі өздірінің біз оларға берген алдамшы мәнін жоғалтады.
Ендігі жерде олар алыстай береді, жоғалтқан жұмаққа ұқсас бірдеңеге
айналады. Мыңжылдықтар арқылы бізге дүниенің алғашқықауымдық дұшпандық
сипаты оралады. Ол түсінбейтін нәрсеге айналады, себебі біз ғасырлар бойы
ондағы фигуралар мен бейнелерді ғана түсініп келдік, оларды оған біз өзіміз
бергенбіз, ал енді мұндай айла-тәсілдер жасауға біздің күшіміз қалмады.
Өзіне айнала отырып, дүние біздің уысымыздан шығып кетеді. Әдеттер
солғындатқан декорациялар өздері әрқашан сондай болған нәрселереге
айналады. Олар бізден алыстайды. Әйелдің әдеттегі жүзінен біз аяқ астынан
өзіміз айлап-жылдап сүйген таныс емес әйелді көретініміз сияқты, бізді аяқ
астынан соншалықты жалғыз ететін нәрсеге ұмтыла бастайтын кез туындайтын
шығар. Бірақ бұл сәт әлі туған жоқ, сондықтан бізде әзірге тек осы тығыздық
және дүниенің осы бөтендігі - осы абсурд қана бар.
Адамдар, сонымен қатар, адами еместің де бастауы болып табылады. Ақылдың
айқындығының аз ғана сағаттарында адамдардың механикалық іс-әрекеттері,
олардың мәнсіз пантомимасы өздерінің ақымақтығының арқасында анық
байқалады. Адам әйнек қабырғаның артында телефон арқылы сөйлесіп тұр; оның
даусы естілмейді, бірақ мәнсіз мимикасы көрініп тұр. Сұрақ туындайды: ол не
үшін өмір сүреді? Адамның өзінің адамшылықтан жұрдайлығы туындатқан
жеккөрушілік, біз өзімізге өзіміз назар аударғаннан кейін құлайтын шыңырау,
қазіргі заманғы бір автор айтқандай, осы лоқсу, - бұл да абсурд. Айнадан
бір сәт көрінген немесе біздің өзіміздің фотосуретімізден көрінген таныс
емес таныс та бізді дәл осылай мазалайды, - бұл да абсурд...
Ақыр соңында, мен өлімге және біздің бойымызда ол туралы туындайтын
сезімдерге жақындаймын. Өлім туралы бәрі айтылып болған, сондықтан әдеп бұл
жерде патетикалық үнді сақтауды талап етеді. Бірақ бір таң қаларлығы: бәрі
ештеңе білмейтіндей болып өмір сүреді. Мәселе бізде өлім тәжірибесінің
жоқтығында. Сөздің толық мағынасында, сынақтан өткен болып бастан кешкен,
санадан өткен нәрсе ғана табылады. Бізде басқалардың өлімі тәжірибесі бар,
бірақ бұл жасанды ғана, ол үстіртін және бізді нандырмайды. Меланхолиялық
шарттылықтар нанымды емес. Болып жатқанның математикасы шошындырады. Уақыт
бізді өзінің дәлелденушілігімен, өз есептерінің болмай қоймайтындығымен
үрейлендіреді. Жан туралы тамаша пайымдауларға жауап ретінде біз одан
оларға қарама-қарсы нәрселердің мықты дәлелдерін алып отырдық. Шапалаққа да
былқ етпейтін, қозғалмайтын тәнде жан жоқ. Болып жатқанның қарапайымдылығы
мен айқындығы абсурд сезімнің мазмұнын құрайды. Жазмыштың өлі жарығында кез-
келген тырысулардың пайдасыздығы анық байқалады. Біздің өмір сүруіміздің
шартын анықтайтын қанды математиканың алдында ешқандай да мораль, ешқандай
да тырысулар a priori ақталына алмайды.
Осының бәрі туралы талай айтылды. Мен ең қарапайым жіктеумен шектелемін
және өзінен өзі туындайтын тақырыптарды ғана атап көрсетемін. Олар бүкіл
әдебиет пен философия арқылы өтеді, күнделікті әңгімелерді толтырады.
Бірдеңені қайтадан ойлап табудың еш қажеттілігі жоқ. Бірақ, негізгі сұрақты
қоя білу үшін олардың айқындылығына көз жеткізу керек. Тағы да қайталаймын,
мені абсурдтың көріністерінен гөрі салдарлары көбірек қызықтырады. Егер де
біз фактілерге көз жеткізсек, олардың салдарлары қандай болуы тиіс, бізге
қайда жаққа қарай жүру қажет? Өз еркімізбен өлуіміз керек пе, әлде,
ештеңеге қарамастан, үміттену керек пе? Бірақ, ең әуелі ең болмағанда қысқа
түрде бұл жағдайдың бұрын қалай түсінілгенін қарастыруымыз қажет.
Ақыл-ойдың бірінші ісі - ақиқатты жалғаннан айыру. Бірақ ойлау
рефлексиямен айналыса бастаған бойда-ақ қайшылық көзге түседі. Бұл жерде
ешқандай нандырулар көмектеспейді. Қаншама ғасырлар өтсе де, дәлелдеулердің
айқындығы мен нәзіктігі жағынан Аристотельден асып түскен ешкім жоқ:
Қорытындысында, осы сияқты көзқарастар міндетті түрде жұрттың бәріне
белгіліге тап болады - олар өздерін өздері теріске шығарады. Шынында да,
бәрі ақиқат дейтін адам оның өзінің тұжырымына қарама-қарсы тұжырымды да
ақиқат етеді себебі, қарама-қарсы тұжырым оның ақиқаттығын терістейді; ал
бәрі жалған дейтін адам өзінің осы тұжырымын да жалған етеді. Егер де олар
ерекше бір жеңілдік жасайтын болса - бірінші жағдайда, қарама-қарсы пікір
үшін - оның тек жалғыз өзі ғана ақиқат емес деп, ал екінші жағдайда өзінің
тұжырымы үшін – тек оның жалғыз өзі ғана жалған емес дей отырып, - онда
ақиқат және жалған тұжырымдардың саны сансыз көп болады деп күтуге тура
келеді, себебі ақиқат тұжырым ақиқат деген тұжырымның өзі ақиқат, және бұл
шексіз жалғаса беруі мүмкін[?].
Бұл тұйық шеңбер өзіне өзі терең бойлаған ақыл әкелетін бас айналатын
жылымның бірінші қатары ғана. Бұл парадокстердің қарапайымдылығының өзі
оларды міндетті түрде болатын етеді. Қандай болмасын сөз ойындары мен
логикалық акробатикаға берілсек те, түсіну дегеніміз ең әуелі
унификациялау. Өзінің ең дамыған деген түрлерінде де ақыл-ой айқындықтың
бейсаналы сезімімен, қалауымен бірігеді. Дүниені түсіну үшін адам оны
адамиға ұластыруы қажет, оған өзінің мөрін басуы тиіс. Мысықтың ғаламы
құмырсқаның ғаламынан ерекшеленеді. Кез-келген ой антроморфты трюизмінің
басқа мәні жоқ. Өзінің реалдылықты түсінуге ұмтылысында ақыл-ой оны ойлауға
әкеліп тіреген жағдайда ғана қанағаттанады. Егер де адам ғалам оны сүюге
және азап шегуге қабілетті деп мойындай алса, ол көнер еді. Егер де ойлау
феномендердің өзгермелі кескіндерінде олар соларға тірелетін мәңгілік
қатынастарды ашса, ал қатынастардың өздері қандай болмасын бір жалғыз
принциппен қорытындылатын болса, ақыл-ой бақытты болар еді. Мұндай бақытпен
салыстырғанда рахат туралы миф аянышты қолдан жасалған бір нәрсе болып
көрінер еді. Тұтасты аңсау, Абсолютке ұмтылыс адам драмасының мәнін
бейнелейді. Бірақ бұл аңсаудың нақты түрде болуы ол қанағаттандырылады
дегенді білдірмейді. Тілекті мақсаттан айырып тұрған шыңыраудан өтіп,
Парменидпен бірге Тұтастың (ол қандай болса да) реалды екенін нақтылай
түссек болғаны, біз қисынсыз қайшылықтарға тап боламыз. Ақыл-ой
біртұтастықты нақтылайды, бірақ бұл нақтылау арқылы өзі жеңуге тырысқан
айырмашылықтар мен көптүрліліктің іс жүзінде бар екенін дәлелдейді.
Осылайша екінші тұйық шеңбер пайда болады. Біздің үміттерімізді сөндіру
үшін оның өзі жетіп жатыр.
Әңгіме тағы да айдан анық нәрселер туралы. Тағы да қайталап айтамын,
олар мені өздігінен емес, олардан туындайтын салдарлар тұрғысынан
қызықтырады. Маған басқа да айдан анық нәрсе белгілі: адам ажалды. Бірақ,
осыдан барлық қорытындыларды жасаған ойшылдар саусақпен санарлық. Бұл
эссенің бастапқы нүктесі деп елестетілген білім мен нақты білімнің, іс
жүзіндегі келісім мен алдамшы білімсіздіктің арасындағы осы айырмашылықты
есептеуге болады. Оларды біз ақиқат түрде бастан кешсек, өмірімізді
түгелімен өзгертуге қабілетті идеялармен біздің тыныш сиысуымыздың себебі
осы айырмашылық. Ақыл-ойдың тығырықты қайшылығынан бізді өзіміз жасаған
нәрселерден бөліп тұрған бөлінуді көреміз. Үміттердің қозғалмайтын
дүниесіне бойлаған ақыл-ой үндемегенде бәрі оның аңсауының тұтастығында
бейнеленеді және реттеледі. Бірақ бірінші қозғалыста-ақ бұл дүниеде
жарықшақ пайда болады және ол ыдырайды: таным жарқыраған жарықшақтардың
сансыз көптігінің алдында қалады. Бізге тыныштық әкелген алғашқы тұтастықты
қалпына келтіру үшін оларды қайта жинаймын деп күйзеліске ұшырауға болады.
Зерттеулерге толы қаншама ғасырлар өтті, өзінен бас тартқан қанша ойшылдар
болды, нәтижесінде біздің бүкіл танымымыз жеміссіз болып шықты. Бүгінгі
күні кәсіби рационалистерден басқалардың бәрі ақиқат танымның жоғалғанын
біледі. Адам ойлауының жалғыз мәнді тарихы – бірінен соң бірі болған
ақталулар мен өздерінің дәрменсіздіктерін мойындау тарихы.
Шындығында да, мен не туралы, неге байланысты Мен мұны білемін! деп
айта алар едім. Менің жүрегім туралы - мен оның соғысын сеземін ғой және ол
өмір сүреді деймін. Осы дүние туралы – мен оны ұстап көре аламын және тағы
да ол өмір сүреді деп ойлай аламын ғой. Менің бар ғылымым осымен аяқталады,
қалғанының бәрі – ой конструкциялары. Оның өмір сүретіні менің бойымда
күмән туғызбайтын Менді ұстауға, анықтауға және қорытындылауға талпынсам-
ақ екен, ол саусақтардың арасынан ағып кететін су сияқты менен сытылып
кетеді. Мен ол көрінетін бейнелерді суреттей аламын, сырттан берілгендерді
қоса аламын: білімі, шығу тегі, қызуқандылығы немесе үндеместігі, ұлылығы
немесе бейшаралығы және тағы басқалар, бірақ бұл бейнелер тұтас бір нәрсеге
жинақталмайды. Барлық анықтамалардан сырт болып жүректің өзі қалады. Менің
өмір сүруімнің нақтылығы мен оған беруге тырысатын мазмұнның арасындағы
орды ештеңемен толтыра алмайсың. Мен өзімнен мәңгілікке жаттанғанмын.
Логикадағы сияқты, психологияда да көптеген ақиқаттар бар, бірақ Ақиқат
жоқ. Сократтың Өзіңді өзің таны[?] қағидасының біздің уағыздаушылардың
ізгілікті бол дегендерінен артық ештеңесі де жоқ: екеуінен де мұң мен
білмеушілдікті көреміз. Бұл – ұлы заттармен жеміссіз ойнаулар ғана, біздің
олар туралы түсініктеріміз қаншалықты шамалас болса, бұл ойындарды
соншалықты ақтауға болады.
Ағаштардың бұдырлығы, судың дәмі - мұның бәрі маған таныс. Шөптің иісі
мен жұлдздар, жүрегіңді дір еткізетін түндер мен кештер, – мен оның
ұлылығын үнемі сезінетін бұл дүниені жоққа шығара аламын ба? Бірақ, оның
менің дүнием екенін ғылымдардың бәрі жиналып сендіре алмайды. Сіз оның
егжей-тегжейлі сипаттамасын бере аласыз, оны жіктеуге үйрете аласыз. Сіз
оның заңдарын тізіп шығасыз және білімге құштар болып отырған мен олардың
бәрі ақиқат деп келісемін. Сіз дүниенің механизмін талдайсыз – менің
үміттерім нығая түседі. Ақырында, сіз осы тамаша және қызылды-жасылды
ғаламды атомға, одан кейін электронға сиғызуға үйретесіз. Мұның бәрі
тамаша, мен жан-тәніммен күтіп отырмын. Бірақ та сіз электрондар ядроны
айналып жүрген көрінбейтін планеталық жүйе туралы айтасыз, сіз дүниені
жалғыз бір-ақ үлгіге сүйене отырып түсіндіргіңіз келеді. Бұл менің ақылым
жетпейтін поэзия екенін мойындауға дайынмын. Бірақ өзіңнің ақымақтығыңа
ренжудің қажеті бар ма? Сіз бір теорияны екіншісімен алмастырып үлгердіңіз
ғой. Осылайша, мені барлығын білуге үйретуі тиіс ғылым гипотеза болып
шығады, айқындықты метафора көлеңкелейді, дәлелденбегендік өнер шығармасы
арқылы шешіледі. Тырысудың маған қажеті қанша? Төбешіктердің жұмсақ
сызықтары, кешкі тыныштық мені көбірек нәрселерге үйретеді. Сонымен,
ғылымның көмегімен феномендерді көруге және тізбелеуге болатынын, бірақ
дүниені түсінуге еш жақындамайтынымды түсіне отырып, мен ең бастапқыға
ораламын. Дүниенің тылсым қатпарларын ұстап қараған күнде де менің ол
туралы білімім молаймайды. Ал сіз нақты, бірақ ештеңеге үйретпейтін
сипаттама мен жан-жақты білім болуға талпынатын, бірақ дәлелденбеген
гипотезаның арасында таңдау жасауды ұсынасыз. Өзінен және дүниеден
жаттанған, өзін тұжырымдау сәтінде өзін терістейтін ойлаумен қаруланған, –
бұл не қылған тағдыр, егер де мен білім мен өмірден бас тартып қана онымен
келісімге келетін болсам, менің қалауым ылғи тас қамалға соқтыға беретін
болса? Қалау дегеніміз - өмірде парадокстер тудыру. Бәрі де бізге
алаңдамаушылықты, жүректің ұйқысын немесе өлімнен бас тартуды беретін осы
уланған тыныштықты тудыратындай етіп ойластырылған.
Интеллект те дүниенің абсурдтығы туралы өзінше айтады. Оның қарсыласы
соқыр ақыл-ой толық айқындыққа дәмелене алады – мен дәлелдеулер күтемін
және оларды алуға қуанар едім. Бірақ, ғасырлар бойғы кінәлауларға, тілге
шешен және мені кез-келген нәрсеге сендіруге дайын адамдардың көптігіне
қарамастан, мен барлық дәлелдеулердің жалған екендігін білемін. Егер де мен
оны білмесем, бақыт мен үшін жоқ. Бұл универсалдық ақыл-ой, практикалық
немесе моральдық, бұл детерменизм, бәрін түсіндіретін категориялар – бұл
жерде адал адам күлерлік нәрсе жеткілікті. Мұның бәрінің ақылмен ортақ
ештеңесі жоқ, олар ақылдың ол дүниенің құлдығына түскенін білдіретін терең
мәнін терістейді. Ендігі жерде адамның тағдыры осы игерілмейтін және
шектелген ғаламда мәнге ие болады. Иррационалдық одан жоғары тұрады, оны
қоршап тұрады – ақырғы күнге дейін осылай. Бірақ оған көру айқындығы
оралғанда абсурд сезімі көзге түседі және нақтыланады.
Мен дүние абсурдты дедім, бірақ бұл тым асығыс айтылды. Өздігінен
алғанда дүние ақылсыз, ол туралы айтылатынның бәрі осы-ақ. Иррационалдылық
пен жаңғырығы адам жанының терең қатпарларына дейін жететін айқындықты
қатты қалаудың соқтығысы абсурдты. Абсурд бірдей деңгейде адамға да,
дүниеге де тәуелді. Ол әзірге - екеуінің арасындағы жалғыз байланыс. Бір
тірі мақұлықты екінші тірі мақұлыққа жеккөрініштілік қаншалықты арқандай
білсе, абсурд та оларды соншалықты мықты бекітеді. Маған онда өмір сүру
бұйырған шексіз ғаламда мен айыра білетін нәрсе осы ғана. Осыған толығырақ
тоқталайық. Егер де өмір мен менің арамыздағы қатынастардың абсурд арқылы
реттелетіні шын болса, егер де дүниежүзілік спектакльге көз сала отырып,
мен осы сезімге бойласам, егер де білім іздеуге жүктейтін ойды мойындасам,
онда мен дәлелденгендіктен басқаның бәрін құрбан етуім керек. Және де, оны
ұстап қалу үшін, ол үнемі менің көз алдымда болуы тиіс. Дәлелденгендікке
мен ең әуелі өзімнің мінез-құлқымды бағындыруым керек және барлық істерімде
де оның ізімен жүруге тиістімін. Мен бұл жерде адалдық туралы айтып тұрмын.
Бірақ мен ең әуелі білейін деп едім: осы шөлейтте ой өмір сүре ала ма?
Ойдың осы шөлейтке анда-санда келіп кететіні маған белгілі. Онда ол
өзінің нанын тапты, оған дейін елестермен қоректеніп жүргенін мойындады.
Осылайша, адам рефлексиясының бірнеше өзекті тақырыбына дәйек табылды.
Абсурдтық оны саналы түрде ұғынған сәттен бастап ауру құштарлыққа
айналады. Бірақ мұндай құштарлықпен өмір сүруге бола ма, осы құштарлықтар
оның бойында оянған сәтте жүрек жанып кетеді деген негізгі заң қабылдауға
бола ма? Ол біздің эссемізден басты орын алса да, біз әзірге бұл сұрақты
қоймаймыз. Біз әлі оған ораламыз.
Әуелі шөлейтте туындағы тақырыптармен және ұмтылыстармен танысайық.
Оларды тізіп шықсақ жеткілікті, бүгінгі күні олар жақсы белгілі.
Иррационалдылық құқықтарын жақтаушылар әрқашан да болды. Қорланған ойлау
деп аталатынның дәстүрі ешқашан да үзілген жоқ. Рационализмнің сыналғаны
соншалық, оған қосатын да ештеңе жоқ сияқты. Бірақ, біздің дәуір - айла-
тәсілдерінің бәрі ақыл-ойға қақпан құруға бағытталған ақылға сиымсыз
жүйелердің қайта өркендеуінің дәлелі. Осы арқылы ақыл-ойдың үздіктігі
мойындалатын секілді. Бірақ, бұл ақыл-ойдың тиімділігінің дәлелінен гөрі
оның үміттерінің өміршеңдігінің дәлелі. Тарихи жағынан алғанда, осы екі
ұстанымның тұрақтылығы адамның осы екі ұмтылыс арасында екіге бөлінетінін
көрсетеді: ол бір жағынан бірлікке ұмтылады, екінші жағынан – олардан шығып
кете алмайтын қабырға-жарларды айқын көреді.
Ақыл-ойға шабуыл, шамасы, қазіргі уақыттағыдай ешқашан қатты болған
емес. Заратустраның: Оқиға – дүниенің мен ...олардан жоғары да, олар
арқылы да ешқандай мәңгілік жігер қалағысы келмейді деп үйреткенде барлық
заттарға қайтарған көне ақсүйек[?] деген ұлы айқайынан кейін;
Къеркегордың ауруы мен өлімінен соң, ақыры өлім, оның бойындағы өлім –
ақыры болып табылатын ауруынан кейін[?] абсурд ойдың басқа, маңызды,
азапты тақырыптары бірінен соң бірі пайда болды. Немесе, ең құрығанда, –
бұл аса маңызды нюанс – иррационалдық және діни ойдың тақырыптары.
Ясперстен Хайдеггерге дейін, Къеркегорден Шестовқа дейін[?],
феноменологтерден Шелерге дейін[?], логикалық және моральдық жағынан
өздерінің аңсаулары бойынша туыстас, бір біріне мақсаттары мен әдістері
жағынан қарама-қарсы ақылдардың тұтас бір әулеті ақыл-ойдың патшалық жолына
кедергі жасайды және ақиқаттың белгісіз бір нағыз жолын іздеп табуға
тырысады. Мен бұл жерде осы шеңбердің негізгі ойлары белгілі екендігін және
бастан кешірілгендігін ескеремін. Олардың талаптары қандай болса да,
немесе, бола алмаса да, олардың бәрі қайшылық, антиномия, қорқыныш немесе
әлсіздік патшалық құрған сөзбен жеткізілмес ғаламнан бастау алып отырды.
Жоғарыда аталған тақырыптар да оларға ортақ болып табылады. Олар үшін де ең
әуелі өздері ашқан ақиқаттардың салдарлары маңызды екенін атап өткен дұрыс.
Мұның маңыздылығы соншалық, ерекше назар аударуды қажет етеді. Бірақ әңгіме
әзірге олардың жаңалықтары мен алғашқы тәжірибелері туралы болмақ. Біз осы
ойшылдар олар туралы бір-бірімен толық келісетін қағидаларды ғана
қарастырамыз. Олардың философиялық ілімдерін талдау өркөкіректік болар еді,
бірақ оларға ортақ атмосфераны сезіну мүмкіндігін беруге болады және сол да
жеткілікті деп ойлаймын.
Хайдеггер салқынқандылықпен адам жазмышын қарастырады және өмір сүру
ештеңеге тұрмайды деп жариялайды. Бардың барлық сатыларындағы жалғыз
реалдылық – маза. Дүние мен оның ойын-сауықтарында өзін жоғалтып алған
адам үшін маза үрейдің қысқа бір сәті секілді көрінеді. Бірақ бұл үрей
өзіндік санаға жеткен бойда-ақ, ол қорқынышқа, айқын ойлайтын адамның
экзистенция көрініс табатын атмосферасына айналады. Бұл философия
профессоры ешқандай толқусыз және дүниедегі ең абстрактылық тілде былай деп
жазады: Адам экзистенциясының ақырғы және шектеулі сипаты адамның өзінен
алғашқы. Ол Кантқа қызығушылық танытады, бірақ таза ақыл-ойдың
шектеулілігін көрсету үшін ғана. Хайдеггердің сараптауының терминдерінде
бойынша, қорытынды мынадай: үрей жағдайындағы адамға дүниенің енді берер
ештеңесі жоқ. Оның ойынша, ақиқаттығы жағынан маза пайымның барлық
категорияларынан асып түсетіні соншалық, ол тек сол туралы ғана ой
қозғайды, тек сол туралы ғана әңгіме етеді. Ол оның барлық ұсқынын тізіп
шығады: зерігу, бұл күйде тым қарапайым адам қалай тұлғасызданудың және
айналадағының бәрін ұмытудың жолдарын іздейді; зәре ұшу, бұл жағдайда ақыл
өлімді бақылауға бойлайды. Хайдеггер сананы абсурдтан бөліп қарамайды. Өлім
санасы мазаның шақыруы болып табылады, экзистенция сананың көмегімен
өзіндегі шақыру арқылы өзіне бағытталған. Бұл үрейдің өзінің үні, ол
экзистенцияны анонимдік өмір сүруде жоғалып кетуден өзіне қайта оралуға
жалбарына шақырады. Хайдеггер, сонымен қатар, ұйықтамау керек, ақырына
дейін сергек болу қажет дейді. Ол осы абсурд дүниеге көгенделген, оны
күйбең тіршілігі үшін сөгеді және қирандылардың арасынан жол іздейді.
Ясперс кез-келген онтологиядан бас тартады: ол біздің аңғалдықтан
арылғанымызды қалайды. Ол құбылыстардың ажалды ойындарының шекарасынан
біздің аса алмайтынымызды біледі. Ақыл-ойдың түбінде жеңіліске ұшырайтыны
оған белгілі, сондықтан кез-келген жүйенің, кез-келген құтқарушы
иллюзияның, кез-келген өсиет оқудың күйрегенін көрсету үшін ол рух
тарихының бұралаңдарына асықпастан тоқаталады. Танымның мүмкін еместігі
дәлелденген, жалғыз нақты шындық тек қана ештеңе, ал жалғыз ұстаным -
түпсіз күйзеліс сияқты болып көрінетін мына бос дүниеде Ясперс құдайы
құпияларға жетелейтін Ариадна жібін іздеуде.
Өз кезегінде Шестов өзінің бір ақиқаттарға қайта-қайта, үнемі
бағытталған, іш пыстыратын таң қаларлық еңбегінің басынан бастап аяғына
дейін ең жабық деген жүйе, ең жан-жақты деген рационализмнің адам ойының
иррационалдығына ылғи да соқтығыса беретінін талмастан дәлелдейді. Ақыл-
ойдың құндылығын төмендететін мысқыл айдан анықтық пен ештеңеге тұрмайтын
қайшылықтардың бәрі де оның назарынан тыс қалмайды. Адам жүрегінің
тарихында да, рухтың тарихында да оны жалғыз-ақ нәрсе қызықтырады. Өлім
жазасына кесілген Достоевскийдің тәжірибесінен, ницшеандықтың қатыгез
авантюраларынан, Гамлеттің қарғыстарынан немесе Ибсеннің[?] ащы
аристократизмінен ол адамның жазмышқа қарсы бүлігін іздейді. Ол ақыл-ойдың
негіздемелері жоқ деп есептейді, ол тасқа айналған дәлелдемелерге толы
ақшаңқан шөлейтке жеткенше орнынан қозғалмайды.
Осы ойшылдардың арасындағы, мүмкін, ең сүйкімдісі - Къеркегор өз
өмірінің ең құрығанда бір бөлігінде абсурдты іздеп қана қойған жоқ, сонда
өмір сүрді. Нағыз меңіреулік үндемеу емес, әңгімелесу деп жар салған адам
ақиқаттың ешқайсысы да абсолютті емес және өмір сүруді қанағаттанарлық ете
алмайды дегенге ең басынан сенімді болды. Танымның Дон Жуаны ол
псевдонимдер мен қайшылықтарды көбейте түсті, Өсиет сөздер мен арсыз
спиритуализм оқулығы Еліктірушінің күнделігін қатар, бір уақытта жазды.
Ол жұбатудың, моральдың, сабырлыққа шақырудың кез-келген принциптерін
теріске шығарады. Ол адамдардың көз алдына өзінің тағдырына риза, өзін
ақылдың айқындығында, терістеуде, комедиялықта, өзінше демонизмде жасаушы
крестке таңылғанның үмітсіз қуанышындағы өз жүрегінің азаптануы мен
таусылмайтын ауруын жайып салады. Осы нәзік те кекесінді келбет, олардан
кейін жанның тереңінен айқай естілетін пируэттер – абсурдтың одан басым
нақты шындықпен күресіндегі рухтың өзі осындай. Къеркегорды оның жүрегіне
жақын жанжалдарға жетелеуші рух қитұрқысы декорациялардан айырылған
тәжірибенің ол алғашқы байланыссыздық күйінде беретін хаосында басталады.
Гуссерль[?] мен феноменологтер мүлдем басқаша, атап айтқанда, әдіс
тұрғысынан, мұндай позицияның барлық шектен шыққанды арқылы, дүниені, оның
көптүрлілілігін қалпына келтірді және ақыл-ойдың трансценденттік құдыретін
теріске шығарды. Осы арқылы рух ғаламы ғажайып байыды. Махаббат, қалау
немесе тартылыс заңдары ие маңыздылыққа раушанның жапырағы, шекаралық
бағана немесе адамның қолы да ие болды. Ендігі жерде ойлау дегеніміз
унификациялау, құбылыстарды қандай да бір ұлы принцип арқылы түсіндіру
емес. Ойлау дегеніміз қайтадан көруді, мұқият болуды білдіреді; өзіңнің
санаңды басқару, Пруст секілді, әрбір идеяға және әрбір бейнеге жоғары
дәреже беру. Бәрі парадоксалды түрде жоғары дәрежеде. Кез-келген ой ең
жоғарғы саналы түсінумен ақталған. Къеркегор мен Шестовқа қарағанда жағымды
болғанымен, Гуссерльдің әдісі рационализмнің классикалық әдісін теріске
шығарады, орындалмас армандарға нүкте қояды, интуиция мен жүрекке
феномендердің бүкіл кеңістігін ашады, бұл феномендердің байлығында адами
емес бірдеңе бар. Бұл барлық ғылымдарға апаратын, сонымен қатар, олардың
ешқайсысына да апармайтын жол. Басқаша айтсақ, бұл жерде құрал мақсаттан
маңыздырақ болып шығады. Әңгіме жұбату туралы емес, жәй танымдық ұстаным
туралы болып отыр. Ең құрығанда, басында солай.
Осы ақылдардың бәрінің терең туысқандығын қалайша сезбеске? Олардың
бәрін ендігі жерде үміт жоқ, жұрттың бәрі бірдей жете бермейтін және ащы
жерге тартатынын қалайша көрмеске? Мен маған не бәрін түсіндіруді, не
ештеңе түсіндірмеуді қалаймын. Ақыл-ой жүректің айқайының алдында әлсіз.
Осы талап оятқан ақылдың іздеулері қайшылық пен қисынсыздықтан басқа ештеңе
бермейді. Менің түсінуге әлім жетпеген нәрсе қисынсыз. Дүние осындай
иррационалдылықтарға толы. Мен дүниенің ерекше, қайталанбас мәнін
түсінбеймін, сондықтан ол мен үшін тым иррационалды. Егер де ең болмағанда
бір рет бұл түсінікті деуге болатын болса, бәрін құтқаруға болатын еді.
Бірақ бұл ойшылдар адам қызығарлық табандылықпен айқын ештеңе жоқ, барлық
жерде хаос, адам өзін қоршаған қабырғаларды ғана көруге және тануға
қабілетті деп жариялайды.
Бұл жерде осы нүктелердің бәрі тоғысады және түйіседі. Өзінің шегіне
жеткен соң, ақыл үкім шығаруып, салдарларды таңдауы тиіс. Олар өзін-өзі
өлтіру және қарсылық білдіру болуы мүмкін. Бірақ, мен зерттеулердің
тәртібін өзгертуді және интеллектің қиыншылықтарынан бастауды ұсынамын,
сосын күнделікті әрекеттерге оралуға болады. Бұл үшін бізге осы тәжірибе
пайда болатын шөлейттен кетіп керегі жоқ. Біз оның неге жетелейтінін
білуіміз қажет. Адам дүниенің иррационалдылығымен бетпе-бет келеді. Ол
бақыт пен ақылдылықты қалайтынын сезеді. Абсурд адамның қалауы мен дүниенің
ақылсыз үндемеушілігінің арасындағы осы соқтығыстан туады. Мұны біз үнемі
есімізде сақтауымыз қажет, ұмытып кетпеуіміз керек, себебі, өмір үшін
маңызды қорытындылар осымен байланысты. Иррационалдылық, адами аңсау және
олардың кездесуі туғызған абсурд – басынан аяғына дейін барлық логикамен,
ал мұндай логикаға экзистенция қабілетті, бақылау қажет драманың үш
кейіпкері, міне осылар.
Философиялық өзін-өзі өлтіру
Абсурд сезімі абсурд ұғымымен бірдей емес. Сезім негізде жатыр, ол
сүйеніш нүктесі. Cезім ғаламға үкім шығаратын қысқа ғана сәтті
есептемегенде, ол ұғымға тірелмейді. Сонан соң сезім не өледі, не сақталып
қалады. Біз бұл тақырыптардың бәрін біріктірдік. Бірақ бұл жерде де маған
қызықтысы еңбектер де, оларды жазған ойшылдар да емес, – сын басқа түрді
және басқа жерді талап етер еді, – олардың қорытындысындағы жалпы нәрселер.
Мүмкін, олардың арасында айырмашылықтар шыңырауы жатқан шығар, бірақ олар
жасаған рухани пейзаж бірдей деуге бізде негіз бар. Бір-біріне соншалықты
ұқсамайтын ғылыми ізденістерді аяқтайтын айқай да бірдей. Жоғарыда айтылған
ойшылдардан олардың ортақ рухани ауасы сезіледі. Бұл өлтірінішті атмосфера
десек, асыра айтқандық болмас. Осы тұншықтырушы аспан астында өмір сүру –
не кету, не қалу дегенді білдіреді. Қалай кететінін және неге қалатынын
білу қажет. Өзін-өзі өлтіру мәселесін мен осылай анықтаймын және
экзистенциалдық философияның тұжырымдарына менің қызығушылығым осымен
байланысты.
Бірақ, мен тіке жолдан кішкене бұрылайын деп едім. Осыған дейін біз
абсурдты сырттан сипаттап келдік. Бірақ, біз бұл ұғым қаншалықты айқын
деген сұрақ қоя аламыз, бір жағынан оның маңызын, екінші жағынан –оның
салдарларын сараптай аламыз.
Егер мен кінәсізді адам айтқысыз қылмыс жасады деп айыптасам, парасатты
адамға сен өзіңнің қарындасыңа құмарсың десем, онда маған бұл абсурд деп
жауап береді. Бұл ыза болуда күлкілі бірдеңе бар, бірақ оның терең
негіздемесі де бар. Парасатты адам мен оған таңып отырған әрекет пен оның
бүкіл өмірінің принциптерінің арасындағы антиномияға нұсқайды. Бұл –
абсурд деген бұл мүмкін емес, одан басқа, бұл қайшылықты дегенді
білдіреді. Пышақпен қаруланған адам автоматты адамдардың тобын шабуылдаса,
мен оның әрекетін абсурд деп есептеймін. Бірақ ол тілек пен нақтылықтың,
нақты күштер мен қойылған мақсаттың арасындағы қайшылықтан ғана осындай.
Осымен бірдей түрде біз үкімді, оған басқа, фактілерге ең болмағанда сыртқы
жағынан сәйкес келетін басқа үкімді қарсы қоя отырып, абсурд деп
бағалаймыз. Абсурдтың дәлелдемесі дәл осылайша, осы пікірдің салдарларын
олар өздері орнатуға тырысып жатқан логикалық реалдылықпен салыстыру
жолымен жүзеге асырылады. Барлық жағдайларда да, ең қарапайымнан ең
күрделіге дейін, абсурдтық көп болған сайын, салыстыру терминдерінің
арасындағы алшақтық та күштірек. Абсурд некелер, тағдырға сауалдар,
кекшілдіктер, үндемеулер, абсурд соғыстар және абсурд татуласу бар. Әрбір
жағдайда абсурдтықты туындататын - салыстыру. Сондықтан да, абсурдтық
сезімі фактіні жәй зерттеуден немесе әсерден пайда болмайды, істің іс
жүзіндегі жағдайын қандай да бір нақты шындықпен салыстырумен бірге, іс-
әрекетті осы іс-әрекеттен тыс жатқан дүниемен салыстырумен бірге баса-
көктеп кіреді деуіме менде барлық негіз бар. Шындығында, абсурд дегеніміз -
бөліну. Ол салыстырылып отырған бөлшектердің бірінде де жоқ. Ол олардың
соқтығысынан пайда болады.
Яғни, интеллект тұрғысынан мен абсурд адамның бойында (егер де мұндай
метафораның мәні болса) және дүниеде емес, бірақ олардың біріккен
қатысуында дей аламын. Әзірге бұл олардың арасындағы жалғыз байланыс.
Көзіміз жеткенді, айдан айқынды ұстансақ, адамның нені қалайтынын мен
білемін, дүниенің оған нені ұсынатынын білемін, енді оларды не
біріктіретінін де айта аламын. Қазбаларды әрі қарай жүргізудің қажеті жоқ.
Іздеген адамға жалғыз бір дәлелдеменің өзі жеткілікті. Іс одан барлық
салдарларды шығаруда жатыр.
Тікелей салдар, сонымен қатар, әдіс ережесі де. Осы өзгеше триаданың
пайда болуы аяқ астынан Американы ашу емес. Бірақ, оның тәжірибе
нәтижелерімен ортақ жағы – шексіз қарапайым және шексіз күрделі екендігі.
Осы тұрғыдан алғанда бірінші сипаттама - бөлінбейтіндік: триаданың бір
терминін жою оны түгел жою дегенді білдіреді. Адамның ақылынан басқа абсурд
жоқ. Яғни, өліммен бірге басқаның бәрі секілді, абсурд та жоғалады. Бірақ,
дүниеден тыс та абсурд жоқ. Осы қарапайым өлшемнің негізінде мен абсурд
ұғымын өте маңызды деп санай аламын және оны бірінші ақиқат дей аламын.
Осылайша, жоғарыда айтылған әдістің бірінші ережесі туындайды: егер мен
бірдеңені ақиқат деп санайтын болсам, оны сақтауым керек. Егер де мен
қандай да бір мәселені шешуді мақсат етсем, онда менің шешімім оның
жақтарының бірін жойып жібермеуі тиіс. Абсурд мен үшін жалғыз шындық.
Мәселе одан қалай шығуда, сонымен қатар, өзін-өзі өлтіру қажетті түрде
абсурдтан шығарыла ма? Менің зерттеуімнің бірінші, шын мәніне келгенде
жалғыз шарты - мені жоятын нәрсені сақтау, мен абсурдтың мәні деп
есептейтін нәрселердің бәрін жүйелі орындау. Мен оны қарсы тұру және
үздіксіз күрес деп анықтар едім.
Абсурд логиканы аяғына дейін жүргізе отырып, мен бұл күрес үміттің
толығымен жоқ екендігін (мұның күйзелумен ортақ ештеңесі жоқ), үнемі жоқ
деуді (оны бас тартумен шатастырмау керек) және саналы түрде
қанағаттанбауды (мұны бозбаланың мазасыздығымен теңестірмеу керек)
білдіретінін мойындауым керек. Осы талаптарды жоятын, жасыратын немесе
оған қайшы келетін (бұл ең әуелі бөлінуді жоятын келісім) абсурдты
күйретеді және ұсынылған сана ұстанымын құнсыздандырады. Абсурдпен
келіспегенде, ол мәнге ие.
Моральдық реттегі айқын факт – адам өз ақиқаттарының мәңгілік құрбаны.
Оларды бір рет мойындаған ол ендігі жерде олардан құтыла алмайды. Бәрі үшін
қандай да бір түрде ақы төлеу керек. Абсурдты саналы түрде түйсінген адам
ендігі жерде оған мәңгілікке байланады. өзін үмітсізбін деп саналы
түйсінген адам енді болашаққа жатпайды. Бұл өзінен-өзі түсінікті нәрсе.
Бірақ, осымен бірдей деңгейде, оның өзі жасаған ғаламнан құтылып шығуға
талпыныс жасау құқығы да бар. Осыған дейінгінің бәрі тек осы парадокс
жарығында мәнге ие болады. Абсурд атмосферасын мойындаған ойшылдар
рационализмді сынай отырып қолданған салдарлар туындату тәсіліне назар
аудару да көп нәрсеге үйретеді.
Экзистенциалист философтарды алсақ, мен олардың бәрі қашуды ұсынатынын
көремін. Олардың дәлелдері өзіндік ерекшеліктерге ие; ақыл-ойдың
қиратындыларының арасынан абсурдты көрген, адамның тұйықталған, шектелген
ғаламында өмір сүріп отырған олар кез-келген үмітті жоқ қылатын нәрселерден
үмітке негіз таба отырып, өздерін күйрететін нәрселерге құдайы сипат
береді. Бұл зорлап таңылған үміт олар үшін діни мәнге ие.
Абсурд еркіндік
Ең басты жасалды. Мен бас тарта алмайтын бірнеше күмәнсіз ақиқаттар
айқын көрініп тұр. Мен білетін, өзім сенетін, терістей алмайтын, лақтырып
тастай алмайтын нәрсе ғана есепке алынады. Мен бірлікті, батылдыққа
ұмтылысты қалаудан, айқындық пен байланыстылықты талап етуден басқаның
бәрін өз Менімнің белгісіз мұңды күйде өмір сүретін бөлігінен бөліп
тастай аламын. Мені қоршаған, менімен жанасатын, итермелейтін дүниеде мен
осы хаостан, патшалық оқиғадан, анархиядан туындайтын осы құдайы тепе-
теңдіктен басқаның бәрін терістей аламын. Бұл дүниеде одан асып түсетін мән
бар ма, білмеймін. Менің білетінім, оның маған белгісіз екендігі, маған осы
сәтте оны ұғыну мүмкін емес екендігі ғана. Менен тыс жатқан мәннің мен үшін
қандай мәні бар? Мен тек адами терминдегіні ғана ұғынуға қабілеттімін. Өзім
ұстап көретін, маған қарсылық көрсететін нәрсе ғана маған түсінікті.
Сонымен қатар, мен екі дәлелденгенді түсінемін – бір жағынан, менің абсолют
пен бірлікті қалауым, екінші жағынан – бұл дүниенің рационалды және ақылды
принципке бағынбайтындығы. Және де менің білетінім, мен осы екі қарама-
қарсы дәлелділікті келісімге келтіре алмаймын. Алдауға түспей, менде жоқ
және менің жазмышымның шекараларында мәнсіз үмітті араластырмай, тағы
қандай ақиқатты мойындай алар едім?
Мен ағаш немесе жануар болсам, өмір мен үшін мәнге ие болар еді. Дұрысын
айтсақ, мән мәселесі түгел жоғалып кетер еді, себебі, мен осы дүниенің
бөлігіне айналар едім. Мен қазір өзімнің бүкіл санаммен оған қарсы тұрған
осы дүние болар едім. Ештеңеге тұрмайтын ақыл-ой мені жаратылғанның бәріне
қарсы қойды, және де, мен оны қаламның бір сызығымен жоққа шығара алмаймын.
Мен өзім ақиқат деп есептейтінді, мен үшін күмәнсіз, айқынды, олар тіпті
менің қалауыма қарсы келетін болса да, ұстап қалуға тиіспін. Бұл жанжалдың,
дүние мен сананың арасындағы келіспеушіліктің негізінде жанжалдың санасының
өзінен басқа не жатыр? Яғни, жанжалды сақтап қалу үшін маған үздіксіз,
мәңгі жаңарушы және ылғи тынымсыз сана қажет. Мен өзімді сонда ұстауым
керек. Онымен бірге адам өміріне абсурд енеді – соншалықты айқын, сонымен
қатар, жетуге соншалықты қиын – және адам өмірінен өз отанын табады. Бірақ,
дәл сол сәтте ақыл күнделікті өмірге, белгісіз тұлғасыздық дүниесіне оралу
үшін айқындықтың осы қуаң және жеміссіз жолынан тайып кетуі мүмкін. Бірақ,
ендігі жерде адам бұл дүниеге өзінің бүлігімен, көрудің өзіндік
айқындығымен қадам жасайды. Ол үміттенуді ұмытты. Қазіргінің тамұғы ақыр
соңында оның патшалығы болды. Барлық өткір мәселелер оның алдында қайтадан
пайда болды. Абстрактылық күмәнсіздіктің орнын түрлер мен түстер поэзиясы
басады. Рухани жанжалдар жүзеге асып, адам жүрегінен өз тұрақтарын – олар
маңғаз немесе бейшара болуы мүмкін – табады. Олардың бір де бірі шешілген
жоқ, бірақ олардың бәрі өзгерді. Жанжалдан өлген дұрыс па, секірістің
көмегімен сытылып кеткен дұрыс па, әлде идеялар мен түрлердің ғимаратын өз
дегені бойынша қайтадан тұрғызған дұрыс па? Әлде, керісінше, абсурдтың
азапты және тамаша тайталасын ұстанған дұрыс па? Осы бағытта тағы бір күш
салсақ, біз барлық салдарларды шығара аламыз. Тәннің дауысы, нәзіктік,
шығармашылық, қызмет, адами ізгіліктік осы алжасқан дүниеден қайтадан өз
орындарын алады. Адам одан өз ұлылығын қоректендіретін абсурд шарабы мен
бей-жайлық нанын алады.
Мен мұны қайсарлық әдісі дегенімнен қайтпаймын. Өз жолының қандай да
бір кезеңінде абсурд адам қайсарлық танытуы тиіс. Тарихта діндер мен
көрегенділіктер, тіпті құдайсыздықтар жеткілікті. Ал абсурд адамнан мүлдем
басқаны – секіріс жасау талап етіледі. Ол жауап ретінде талапты онша жақсы
түсінбейтінін, оның айқын емес екенін ғана айта алады. Ол өзі жақсы
түсінетінді ғана қалайды. Оны бұл өркөкіректік күнәсі деп сендіреді, ал
оған күнә ұғымының өзі түсініксіз; мүмкін, ең ақырында оны тамұқ күтіп
тұрған шығар, бірақ осы түсініксіз болашақты көз алдына елестетуге оның
қиялы жетпейді. Мейлі, ол ажалсыз өмірді жоғалтсын, өкінетін ештеңе жоқ.
Оны өз кінәсін мойындауға мәжбүрлейді, бірақ ол өзін кінәсіз сезінеді.
Шынын айтқанда, ол өзін түзелмес кінәсізбін деп сезінеді. Кінәсіздігінен
ғана оған бәрін жасауға рұқсат етілген. Өзінен ол тек бір нәрсені ғана
талап етеді: білетін нәрсесімен ғана өмір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Cизиф туралы аңыз
Абсурд туралы эссе
Төмендегі беттерде біздің ғасырымызда барлық жерде байқалып отырған
абсурд сезімі – шындығына келгенде, біздің дәуірімізге белгісіз абсурд
философиясы туралы емес, абсурд сезімі туралы әңгіме болмақ. Қарапайым
адалдық ең басынан бастап осы беттердің қазіргі заманғы кейбір ойшылдарға
несімен қарыздар екенін мойындауды талап етеді. Осы жұмыс барысында мен
үнемі олардан үзінді келтіріп отыратынымды және талқылайтынымды жасырудың
еш мәні жоқ.
Сонымен бірге, осыған дейін қорытынды ретінде қабылданып жүрген абсурд
бұл жерде бастапқы нүкте ретінде қарастырылатынын атап айтқан дұрыс. Осы
тұрғыдан алғанда менің пайымдауларым алдын-ала жасалған: олардың қандай
ұстанымға әкелетінін айту қиын. Бұл жерде сіз оған метафизика да, сенім де
әлі араластырылмаған жан ауруының сипаттамасын ғана табасыз. Кітаптың шегі
осындай, оның жалғыз күні бұрын ойластырылғандығы осындай.
Абсурд қабырғалар
...Өнердің ұлы туындылары сияқты, терең сезімдер оларға сана бергеннен
әрқашан да көбірек болады. Әдеттегі іс-әрекеттер мен ойларда жанның
өзгермейтін мақұлдаулары мен қарсы шығулары көрінеді, олар жанның өзі біле
бермейтін қорытындыларда бейнеленеді. Үлкен сезімдерде тұтас ғалам жатыр,
ол маңғаз немесе бейшара болуы мүмкін; олар өзіндік аффектілі атмосферасы
бар белгісіз бір дүниені көрсетеді. Қызғанушылықтың, намысшылдықтың,
эгоизмнің немесе мырзалықтың тұтас ғаламдары бар. Ғаламда метафизикалық
жүйе немесе сананың ұстанымы болуы тиіс. Жеке сезімдерге қатысты дұрыс
нәрсе олардың негізінде жатқан эмоциялар үшін де дұрыс екені күмәнсіз. Олар
белгісіз және бұлдыр, бірақ дәлелді; бізге әсемдік сезімін беретін немесе
абсурд сезімін туындататын эмоциялар секілді, қаншалықты бар болса,
соншалықты алыс.
Абсурд сезімі бізді әрбір бұрышта күтіп тұрады. Бұл сезім өзінің мұңды
жалаңаштығы, атмосферасының күңгірт жарығы арқылы ұстатпайды. Осы
ұстатпайтындықтың өзі назар аударуға лайық. Шамасы, басқа адам біз үшін
танылмаған күйде қалады, оның бойында біздің танымымыз жете бермейтін, одан
сытылып шығып кете беретін бірдеңе бар. Бірақ мен адамдарды іс жүзінде
олардың мінез-құлқы, іс-әрекеттерінің жиынтығы, өмірде олардың істерінен
туындаған салдарлар арқылы білемін және сондай деп мойындаймын. Сараптауға
бағынбайтын иррационалдық сезімдердің бәрі дәл осылайша іс жүзінде анықтала
алады, іс жүзінде бағалана алады, өзінің салдарлары бойынша ақылмен игеру
ретімен біріктіріле алады. Мен олардың барлық көріністерін байқай аламын
және белгілей аламын, әрбір сезімнің ғаламының кескіндерін бере аламын. Бір
актерді жүзінші рет көре отырып, мен оны жеке білемін дей алмаймын. Әйтсе
де, мен оны жүзінші рет көріп және ол ойнаған нәрселердің бәрін
қорытындылауға талпына отырып, оны біршама жақсырақ білемін дегенімде,
менің сөздерімде ақиқаттың ұшығы бар. Бұл парадокс, тосын, сонымен қатар,
аңыз. Оның моралі мынада - адамның өзі ойнаған комедиялары арқылы
анықталуы оның жанының таза ұмтылыстары арқылы анықталуынан ешбір кем емес.
Әңгіме олардың тереңіне біз бойлай алмайтын сезімдер туралы болып отыр;
бірақ олар жекелеген түрде істерде, белгілі бір сезімге қажетті сананың
ұстанымдарында бейнеленеді. Мен осы арқылы әдіс беріп отырғаным түсінікті.
Бірақ бұл таным әдісі емес, сараптау әдісі. Таным әдісі қорытындыларды
алдын ала анықтайтын метафизикалық доктринаның бар екендігін білдіреді, бұл
әдістің алғы шарты жоқ деген барлық пікірлерге қарсы. Кітаптың алдыңғы
беттерінен соңғы беттерінің мазмұны белгілі, және де олардың байланысы
шүбәсіз. Бұл жерде анықталатын әдіс қандай ма болмасын ақиқат танымның
мүмкін еместігі сезімін білдіреді. Ол рухани хал-жағдайды сезіну
мүмкіндігін, елестеткісі келгенді тізбелеу мүмкіндігін береді.
Мүмкін біз абсурдтың ақылмен игерудің, өмір өнерінің және кәдімгі
өнердің әртүрлі, бірақ туыстас дүниелеріндегі көзге көріне бермейтін
сезімін ашуға қол жеткізерміз. Біз абсурд атмосферасынан бастаймыз. Ақырғы
мақсат - абсурд ғаламына және өмірде осы көрінбейтін сәулені туындататын
сана ұстанымына жету.
Ұлы істер мен ойлардың бастаулары түкке тұрғысыз. Ұлы істер көбіне көше
қиылысында немесе мейрамханаға кіреберісте туындайды. Абсурд та солай
сияқты. Абсурд дүниенің түп-төркіні қайыршылықта жатыр. Біз ойлап тұрған
сұрақтарға ештеңе білдірмейтін жауаптар кейбір жағдайларда өтірік алдай
салу болып табылады. Бұл ғашық адамдарға жақсы таныс. Бірақ, бостық күшті
сезілгенде, күнбе-күнгі іс-әрекеттердің тізбегі үзілгенде және жүрек
жоғалған үзікті бостан-босқа іздегенде, жауап шын жүректен шықса, жанның
күйін жеткізсе, бұл жерде абсурдтықтың бірінші белгісі көрінгендей болады.
Үйренген декорациялар қирайтын жағдайлар болады. Ұйқыдан тұру, трамвай,
кеңседе немесе зауытта төрт сағат, түскі ас, трамвай, төрт сағат жұмыс,
кешкі тамақ, ұйқы; дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенбі, сол
баяғы қалып бойынша - күнбе күн жүретін оңай жол осы. Бірақ, бір күні не
үшін? деген сұрақ туады. Бәрі осы түсініксіз зерігуден басталады.
Басталады - маңыздысы, міне осы. Зерігу - мәшинелік өмірдің нәтижесі,
бірақ ол сананы қозғалысқа түсіреді. Зерігу оны оятады және әрі қарайғы
өзгерістерге итермелейді: не әдеттегі жолға бейсаналы түрде қайта оралу, не
толық ояну. Ал оянудың соңынан ерте ме, кеш пе салдарлар пайда болады.
Зерігудің өзі жеккөрінішті, бірақ мен оның игілік әкелетінін бұл жерде
мойындауға тиіспін. Себебі, бәрі санадан басталады, одан басқа ештеңе де
маңызсыз. Онша ерекше емес бақылау, бірақ әңгіме дәл осы қарапайым нәрсе
туралы болып отыр. Абсурдтың бастауларын үстіртін шолып шығуға әзірге осы
жарайды. Ең басында жәй маза жатыр[?] .
Бір күннен соң бір күн бізді қуанышсыз өмір уақыты жетелеп келе жатады,
бірақ оның жүгін өз иығымызға арқалайтын сәт туады. Біз болашақпен өмір
сүреміз: ертең, кейін, сенің жағдайың болғанда, есейе келе
түсінесің. Осы жүйесіздік таң қалдырады - ақыр соңында өлім келеді ғой.
Бір күні адам отыз жасқа келгенін байқайды. Осы арқылы ол өзінің жастығы
туралы жария етеді. Бірақ, сонымен қатар, ол өзін уақытпен салыстырады,
одан өз орнын алады, графиктің белгілі бір нүктесінде тұрғанын мойындайды.
Ол уақытқа тәуелді және уақыт оның зұлым жауы екенін жаны түршіге түсінеді.
Ол ертеңгі күн туралы армандады, ал енді одан бас тартқаны дұрыс
болатындығын біледі. Тәннің осы бүлігі абсурд болып табылады[?].
Бір сатыға төмен түссек болды – біз бөтен дүниеге тап боламыз. Біз оның
тығыздығын байқаймыз, тас өзінің тәуелсіздігі арқылы бізге қаншалықты
бөтен екендігін, табиғаттың, ең қарапайым пейзаждың бізді қаншалықты
терістейтіндігін байқаймыз. Кез-келген әдеміліктің негіздемесі - адами бір
нәрсе. Осыны түсінсек болды, айналадағы төбешіктер, бейбіт аспан,
ағаштардың діңгегі өздірінің біз оларға берген алдамшы мәнін жоғалтады.
Ендігі жерде олар алыстай береді, жоғалтқан жұмаққа ұқсас бірдеңеге
айналады. Мыңжылдықтар арқылы бізге дүниенің алғашқықауымдық дұшпандық
сипаты оралады. Ол түсінбейтін нәрсеге айналады, себебі біз ғасырлар бойы
ондағы фигуралар мен бейнелерді ғана түсініп келдік, оларды оған біз өзіміз
бергенбіз, ал енді мұндай айла-тәсілдер жасауға біздің күшіміз қалмады.
Өзіне айнала отырып, дүние біздің уысымыздан шығып кетеді. Әдеттер
солғындатқан декорациялар өздері әрқашан сондай болған нәрселереге
айналады. Олар бізден алыстайды. Әйелдің әдеттегі жүзінен біз аяқ астынан
өзіміз айлап-жылдап сүйген таныс емес әйелді көретініміз сияқты, бізді аяқ
астынан соншалықты жалғыз ететін нәрсеге ұмтыла бастайтын кез туындайтын
шығар. Бірақ бұл сәт әлі туған жоқ, сондықтан бізде әзірге тек осы тығыздық
және дүниенің осы бөтендігі - осы абсурд қана бар.
Адамдар, сонымен қатар, адами еместің де бастауы болып табылады. Ақылдың
айқындығының аз ғана сағаттарында адамдардың механикалық іс-әрекеттері,
олардың мәнсіз пантомимасы өздерінің ақымақтығының арқасында анық
байқалады. Адам әйнек қабырғаның артында телефон арқылы сөйлесіп тұр; оның
даусы естілмейді, бірақ мәнсіз мимикасы көрініп тұр. Сұрақ туындайды: ол не
үшін өмір сүреді? Адамның өзінің адамшылықтан жұрдайлығы туындатқан
жеккөрушілік, біз өзімізге өзіміз назар аударғаннан кейін құлайтын шыңырау,
қазіргі заманғы бір автор айтқандай, осы лоқсу, - бұл да абсурд. Айнадан
бір сәт көрінген немесе біздің өзіміздің фотосуретімізден көрінген таныс
емес таныс та бізді дәл осылай мазалайды, - бұл да абсурд...
Ақыр соңында, мен өлімге және біздің бойымызда ол туралы туындайтын
сезімдерге жақындаймын. Өлім туралы бәрі айтылып болған, сондықтан әдеп бұл
жерде патетикалық үнді сақтауды талап етеді. Бірақ бір таң қаларлығы: бәрі
ештеңе білмейтіндей болып өмір сүреді. Мәселе бізде өлім тәжірибесінің
жоқтығында. Сөздің толық мағынасында, сынақтан өткен болып бастан кешкен,
санадан өткен нәрсе ғана табылады. Бізде басқалардың өлімі тәжірибесі бар,
бірақ бұл жасанды ғана, ол үстіртін және бізді нандырмайды. Меланхолиялық
шарттылықтар нанымды емес. Болып жатқанның математикасы шошындырады. Уақыт
бізді өзінің дәлелденушілігімен, өз есептерінің болмай қоймайтындығымен
үрейлендіреді. Жан туралы тамаша пайымдауларға жауап ретінде біз одан
оларға қарама-қарсы нәрселердің мықты дәлелдерін алып отырдық. Шапалаққа да
былқ етпейтін, қозғалмайтын тәнде жан жоқ. Болып жатқанның қарапайымдылығы
мен айқындығы абсурд сезімнің мазмұнын құрайды. Жазмыштың өлі жарығында кез-
келген тырысулардың пайдасыздығы анық байқалады. Біздің өмір сүруіміздің
шартын анықтайтын қанды математиканың алдында ешқандай да мораль, ешқандай
да тырысулар a priori ақталына алмайды.
Осының бәрі туралы талай айтылды. Мен ең қарапайым жіктеумен шектелемін
және өзінен өзі туындайтын тақырыптарды ғана атап көрсетемін. Олар бүкіл
әдебиет пен философия арқылы өтеді, күнделікті әңгімелерді толтырады.
Бірдеңені қайтадан ойлап табудың еш қажеттілігі жоқ. Бірақ, негізгі сұрақты
қоя білу үшін олардың айқындылығына көз жеткізу керек. Тағы да қайталаймын,
мені абсурдтың көріністерінен гөрі салдарлары көбірек қызықтырады. Егер де
біз фактілерге көз жеткізсек, олардың салдарлары қандай болуы тиіс, бізге
қайда жаққа қарай жүру қажет? Өз еркімізбен өлуіміз керек пе, әлде,
ештеңеге қарамастан, үміттену керек пе? Бірақ, ең әуелі ең болмағанда қысқа
түрде бұл жағдайдың бұрын қалай түсінілгенін қарастыруымыз қажет.
Ақыл-ойдың бірінші ісі - ақиқатты жалғаннан айыру. Бірақ ойлау
рефлексиямен айналыса бастаған бойда-ақ қайшылық көзге түседі. Бұл жерде
ешқандай нандырулар көмектеспейді. Қаншама ғасырлар өтсе де, дәлелдеулердің
айқындығы мен нәзіктігі жағынан Аристотельден асып түскен ешкім жоқ:
Қорытындысында, осы сияқты көзқарастар міндетті түрде жұрттың бәріне
белгіліге тап болады - олар өздерін өздері теріске шығарады. Шынында да,
бәрі ақиқат дейтін адам оның өзінің тұжырымына қарама-қарсы тұжырымды да
ақиқат етеді себебі, қарама-қарсы тұжырым оның ақиқаттығын терістейді; ал
бәрі жалған дейтін адам өзінің осы тұжырымын да жалған етеді. Егер де олар
ерекше бір жеңілдік жасайтын болса - бірінші жағдайда, қарама-қарсы пікір
үшін - оның тек жалғыз өзі ғана ақиқат емес деп, ал екінші жағдайда өзінің
тұжырымы үшін – тек оның жалғыз өзі ғана жалған емес дей отырып, - онда
ақиқат және жалған тұжырымдардың саны сансыз көп болады деп күтуге тура
келеді, себебі ақиқат тұжырым ақиқат деген тұжырымның өзі ақиқат, және бұл
шексіз жалғаса беруі мүмкін[?].
Бұл тұйық шеңбер өзіне өзі терең бойлаған ақыл әкелетін бас айналатын
жылымның бірінші қатары ғана. Бұл парадокстердің қарапайымдылығының өзі
оларды міндетті түрде болатын етеді. Қандай болмасын сөз ойындары мен
логикалық акробатикаға берілсек те, түсіну дегеніміз ең әуелі
унификациялау. Өзінің ең дамыған деген түрлерінде де ақыл-ой айқындықтың
бейсаналы сезімімен, қалауымен бірігеді. Дүниені түсіну үшін адам оны
адамиға ұластыруы қажет, оған өзінің мөрін басуы тиіс. Мысықтың ғаламы
құмырсқаның ғаламынан ерекшеленеді. Кез-келген ой антроморфты трюизмінің
басқа мәні жоқ. Өзінің реалдылықты түсінуге ұмтылысында ақыл-ой оны ойлауға
әкеліп тіреген жағдайда ғана қанағаттанады. Егер де адам ғалам оны сүюге
және азап шегуге қабілетті деп мойындай алса, ол көнер еді. Егер де ойлау
феномендердің өзгермелі кескіндерінде олар соларға тірелетін мәңгілік
қатынастарды ашса, ал қатынастардың өздері қандай болмасын бір жалғыз
принциппен қорытындылатын болса, ақыл-ой бақытты болар еді. Мұндай бақытпен
салыстырғанда рахат туралы миф аянышты қолдан жасалған бір нәрсе болып
көрінер еді. Тұтасты аңсау, Абсолютке ұмтылыс адам драмасының мәнін
бейнелейді. Бірақ бұл аңсаудың нақты түрде болуы ол қанағаттандырылады
дегенді білдірмейді. Тілекті мақсаттан айырып тұрған шыңыраудан өтіп,
Парменидпен бірге Тұтастың (ол қандай болса да) реалды екенін нақтылай
түссек болғаны, біз қисынсыз қайшылықтарға тап боламыз. Ақыл-ой
біртұтастықты нақтылайды, бірақ бұл нақтылау арқылы өзі жеңуге тырысқан
айырмашылықтар мен көптүрліліктің іс жүзінде бар екенін дәлелдейді.
Осылайша екінші тұйық шеңбер пайда болады. Біздің үміттерімізді сөндіру
үшін оның өзі жетіп жатыр.
Әңгіме тағы да айдан анық нәрселер туралы. Тағы да қайталап айтамын,
олар мені өздігінен емес, олардан туындайтын салдарлар тұрғысынан
қызықтырады. Маған басқа да айдан анық нәрсе белгілі: адам ажалды. Бірақ,
осыдан барлық қорытындыларды жасаған ойшылдар саусақпен санарлық. Бұл
эссенің бастапқы нүктесі деп елестетілген білім мен нақты білімнің, іс
жүзіндегі келісім мен алдамшы білімсіздіктің арасындағы осы айырмашылықты
есептеуге болады. Оларды біз ақиқат түрде бастан кешсек, өмірімізді
түгелімен өзгертуге қабілетті идеялармен біздің тыныш сиысуымыздың себебі
осы айырмашылық. Ақыл-ойдың тығырықты қайшылығынан бізді өзіміз жасаған
нәрселерден бөліп тұрған бөлінуді көреміз. Үміттердің қозғалмайтын
дүниесіне бойлаған ақыл-ой үндемегенде бәрі оның аңсауының тұтастығында
бейнеленеді және реттеледі. Бірақ бірінші қозғалыста-ақ бұл дүниеде
жарықшақ пайда болады және ол ыдырайды: таным жарқыраған жарықшақтардың
сансыз көптігінің алдында қалады. Бізге тыныштық әкелген алғашқы тұтастықты
қалпына келтіру үшін оларды қайта жинаймын деп күйзеліске ұшырауға болады.
Зерттеулерге толы қаншама ғасырлар өтті, өзінен бас тартқан қанша ойшылдар
болды, нәтижесінде біздің бүкіл танымымыз жеміссіз болып шықты. Бүгінгі
күні кәсіби рационалистерден басқалардың бәрі ақиқат танымның жоғалғанын
біледі. Адам ойлауының жалғыз мәнді тарихы – бірінен соң бірі болған
ақталулар мен өздерінің дәрменсіздіктерін мойындау тарихы.
Шындығында да, мен не туралы, неге байланысты Мен мұны білемін! деп
айта алар едім. Менің жүрегім туралы - мен оның соғысын сеземін ғой және ол
өмір сүреді деймін. Осы дүние туралы – мен оны ұстап көре аламын және тағы
да ол өмір сүреді деп ойлай аламын ғой. Менің бар ғылымым осымен аяқталады,
қалғанының бәрі – ой конструкциялары. Оның өмір сүретіні менің бойымда
күмән туғызбайтын Менді ұстауға, анықтауға және қорытындылауға талпынсам-
ақ екен, ол саусақтардың арасынан ағып кететін су сияқты менен сытылып
кетеді. Мен ол көрінетін бейнелерді суреттей аламын, сырттан берілгендерді
қоса аламын: білімі, шығу тегі, қызуқандылығы немесе үндеместігі, ұлылығы
немесе бейшаралығы және тағы басқалар, бірақ бұл бейнелер тұтас бір нәрсеге
жинақталмайды. Барлық анықтамалардан сырт болып жүректің өзі қалады. Менің
өмір сүруімнің нақтылығы мен оған беруге тырысатын мазмұнның арасындағы
орды ештеңемен толтыра алмайсың. Мен өзімнен мәңгілікке жаттанғанмын.
Логикадағы сияқты, психологияда да көптеген ақиқаттар бар, бірақ Ақиқат
жоқ. Сократтың Өзіңді өзің таны[?] қағидасының біздің уағыздаушылардың
ізгілікті бол дегендерінен артық ештеңесі де жоқ: екеуінен де мұң мен
білмеушілдікті көреміз. Бұл – ұлы заттармен жеміссіз ойнаулар ғана, біздің
олар туралы түсініктеріміз қаншалықты шамалас болса, бұл ойындарды
соншалықты ақтауға болады.
Ағаштардың бұдырлығы, судың дәмі - мұның бәрі маған таныс. Шөптің иісі
мен жұлдздар, жүрегіңді дір еткізетін түндер мен кештер, – мен оның
ұлылығын үнемі сезінетін бұл дүниені жоққа шығара аламын ба? Бірақ, оның
менің дүнием екенін ғылымдардың бәрі жиналып сендіре алмайды. Сіз оның
егжей-тегжейлі сипаттамасын бере аласыз, оны жіктеуге үйрете аласыз. Сіз
оның заңдарын тізіп шығасыз және білімге құштар болып отырған мен олардың
бәрі ақиқат деп келісемін. Сіз дүниенің механизмін талдайсыз – менің
үміттерім нығая түседі. Ақырында, сіз осы тамаша және қызылды-жасылды
ғаламды атомға, одан кейін электронға сиғызуға үйретесіз. Мұның бәрі
тамаша, мен жан-тәніммен күтіп отырмын. Бірақ та сіз электрондар ядроны
айналып жүрген көрінбейтін планеталық жүйе туралы айтасыз, сіз дүниені
жалғыз бір-ақ үлгіге сүйене отырып түсіндіргіңіз келеді. Бұл менің ақылым
жетпейтін поэзия екенін мойындауға дайынмын. Бірақ өзіңнің ақымақтығыңа
ренжудің қажеті бар ма? Сіз бір теорияны екіншісімен алмастырып үлгердіңіз
ғой. Осылайша, мені барлығын білуге үйретуі тиіс ғылым гипотеза болып
шығады, айқындықты метафора көлеңкелейді, дәлелденбегендік өнер шығармасы
арқылы шешіледі. Тырысудың маған қажеті қанша? Төбешіктердің жұмсақ
сызықтары, кешкі тыныштық мені көбірек нәрселерге үйретеді. Сонымен,
ғылымның көмегімен феномендерді көруге және тізбелеуге болатынын, бірақ
дүниені түсінуге еш жақындамайтынымды түсіне отырып, мен ең бастапқыға
ораламын. Дүниенің тылсым қатпарларын ұстап қараған күнде де менің ол
туралы білімім молаймайды. Ал сіз нақты, бірақ ештеңеге үйретпейтін
сипаттама мен жан-жақты білім болуға талпынатын, бірақ дәлелденбеген
гипотезаның арасында таңдау жасауды ұсынасыз. Өзінен және дүниеден
жаттанған, өзін тұжырымдау сәтінде өзін терістейтін ойлаумен қаруланған, –
бұл не қылған тағдыр, егер де мен білім мен өмірден бас тартып қана онымен
келісімге келетін болсам, менің қалауым ылғи тас қамалға соқтыға беретін
болса? Қалау дегеніміз - өмірде парадокстер тудыру. Бәрі де бізге
алаңдамаушылықты, жүректің ұйқысын немесе өлімнен бас тартуды беретін осы
уланған тыныштықты тудыратындай етіп ойластырылған.
Интеллект те дүниенің абсурдтығы туралы өзінше айтады. Оның қарсыласы
соқыр ақыл-ой толық айқындыққа дәмелене алады – мен дәлелдеулер күтемін
және оларды алуға қуанар едім. Бірақ, ғасырлар бойғы кінәлауларға, тілге
шешен және мені кез-келген нәрсеге сендіруге дайын адамдардың көптігіне
қарамастан, мен барлық дәлелдеулердің жалған екендігін білемін. Егер де мен
оны білмесем, бақыт мен үшін жоқ. Бұл универсалдық ақыл-ой, практикалық
немесе моральдық, бұл детерменизм, бәрін түсіндіретін категориялар – бұл
жерде адал адам күлерлік нәрсе жеткілікті. Мұның бәрінің ақылмен ортақ
ештеңесі жоқ, олар ақылдың ол дүниенің құлдығына түскенін білдіретін терең
мәнін терістейді. Ендігі жерде адамның тағдыры осы игерілмейтін және
шектелген ғаламда мәнге ие болады. Иррационалдық одан жоғары тұрады, оны
қоршап тұрады – ақырғы күнге дейін осылай. Бірақ оған көру айқындығы
оралғанда абсурд сезімі көзге түседі және нақтыланады.
Мен дүние абсурдты дедім, бірақ бұл тым асығыс айтылды. Өздігінен
алғанда дүние ақылсыз, ол туралы айтылатынның бәрі осы-ақ. Иррационалдылық
пен жаңғырығы адам жанының терең қатпарларына дейін жететін айқындықты
қатты қалаудың соқтығысы абсурдты. Абсурд бірдей деңгейде адамға да,
дүниеге де тәуелді. Ол әзірге - екеуінің арасындағы жалғыз байланыс. Бір
тірі мақұлықты екінші тірі мақұлыққа жеккөрініштілік қаншалықты арқандай
білсе, абсурд та оларды соншалықты мықты бекітеді. Маған онда өмір сүру
бұйырған шексіз ғаламда мен айыра білетін нәрсе осы ғана. Осыған толығырақ
тоқталайық. Егер де өмір мен менің арамыздағы қатынастардың абсурд арқылы
реттелетіні шын болса, егер де дүниежүзілік спектакльге көз сала отырып,
мен осы сезімге бойласам, егер де білім іздеуге жүктейтін ойды мойындасам,
онда мен дәлелденгендіктен басқаның бәрін құрбан етуім керек. Және де, оны
ұстап қалу үшін, ол үнемі менің көз алдымда болуы тиіс. Дәлелденгендікке
мен ең әуелі өзімнің мінез-құлқымды бағындыруым керек және барлық істерімде
де оның ізімен жүруге тиістімін. Мен бұл жерде адалдық туралы айтып тұрмын.
Бірақ мен ең әуелі білейін деп едім: осы шөлейтте ой өмір сүре ала ма?
Ойдың осы шөлейтке анда-санда келіп кететіні маған белгілі. Онда ол
өзінің нанын тапты, оған дейін елестермен қоректеніп жүргенін мойындады.
Осылайша, адам рефлексиясының бірнеше өзекті тақырыбына дәйек табылды.
Абсурдтық оны саналы түрде ұғынған сәттен бастап ауру құштарлыққа
айналады. Бірақ мұндай құштарлықпен өмір сүруге бола ма, осы құштарлықтар
оның бойында оянған сәтте жүрек жанып кетеді деген негізгі заң қабылдауға
бола ма? Ол біздің эссемізден басты орын алса да, біз әзірге бұл сұрақты
қоймаймыз. Біз әлі оған ораламыз.
Әуелі шөлейтте туындағы тақырыптармен және ұмтылыстармен танысайық.
Оларды тізіп шықсақ жеткілікті, бүгінгі күні олар жақсы белгілі.
Иррационалдылық құқықтарын жақтаушылар әрқашан да болды. Қорланған ойлау
деп аталатынның дәстүрі ешқашан да үзілген жоқ. Рационализмнің сыналғаны
соншалық, оған қосатын да ештеңе жоқ сияқты. Бірақ, біздің дәуір - айла-
тәсілдерінің бәрі ақыл-ойға қақпан құруға бағытталған ақылға сиымсыз
жүйелердің қайта өркендеуінің дәлелі. Осы арқылы ақыл-ойдың үздіктігі
мойындалатын секілді. Бірақ, бұл ақыл-ойдың тиімділігінің дәлелінен гөрі
оның үміттерінің өміршеңдігінің дәлелі. Тарихи жағынан алғанда, осы екі
ұстанымның тұрақтылығы адамның осы екі ұмтылыс арасында екіге бөлінетінін
көрсетеді: ол бір жағынан бірлікке ұмтылады, екінші жағынан – олардан шығып
кете алмайтын қабырға-жарларды айқын көреді.
Ақыл-ойға шабуыл, шамасы, қазіргі уақыттағыдай ешқашан қатты болған
емес. Заратустраның: Оқиға – дүниенің мен ...олардан жоғары да, олар
арқылы да ешқандай мәңгілік жігер қалағысы келмейді деп үйреткенде барлық
заттарға қайтарған көне ақсүйек[?] деген ұлы айқайынан кейін;
Къеркегордың ауруы мен өлімінен соң, ақыры өлім, оның бойындағы өлім –
ақыры болып табылатын ауруынан кейін[?] абсурд ойдың басқа, маңызды,
азапты тақырыптары бірінен соң бірі пайда болды. Немесе, ең құрығанда, –
бұл аса маңызды нюанс – иррационалдық және діни ойдың тақырыптары.
Ясперстен Хайдеггерге дейін, Къеркегорден Шестовқа дейін[?],
феноменологтерден Шелерге дейін[?], логикалық және моральдық жағынан
өздерінің аңсаулары бойынша туыстас, бір біріне мақсаттары мен әдістері
жағынан қарама-қарсы ақылдардың тұтас бір әулеті ақыл-ойдың патшалық жолына
кедергі жасайды және ақиқаттың белгісіз бір нағыз жолын іздеп табуға
тырысады. Мен бұл жерде осы шеңбердің негізгі ойлары белгілі екендігін және
бастан кешірілгендігін ескеремін. Олардың талаптары қандай болса да,
немесе, бола алмаса да, олардың бәрі қайшылық, антиномия, қорқыныш немесе
әлсіздік патшалық құрған сөзбен жеткізілмес ғаламнан бастау алып отырды.
Жоғарыда аталған тақырыптар да оларға ортақ болып табылады. Олар үшін де ең
әуелі өздері ашқан ақиқаттардың салдарлары маңызды екенін атап өткен дұрыс.
Мұның маңыздылығы соншалық, ерекше назар аударуды қажет етеді. Бірақ әңгіме
әзірге олардың жаңалықтары мен алғашқы тәжірибелері туралы болмақ. Біз осы
ойшылдар олар туралы бір-бірімен толық келісетін қағидаларды ғана
қарастырамыз. Олардың философиялық ілімдерін талдау өркөкіректік болар еді,
бірақ оларға ортақ атмосфераны сезіну мүмкіндігін беруге болады және сол да
жеткілікті деп ойлаймын.
Хайдеггер салқынқандылықпен адам жазмышын қарастырады және өмір сүру
ештеңеге тұрмайды деп жариялайды. Бардың барлық сатыларындағы жалғыз
реалдылық – маза. Дүние мен оның ойын-сауықтарында өзін жоғалтып алған
адам үшін маза үрейдің қысқа бір сәті секілді көрінеді. Бірақ бұл үрей
өзіндік санаға жеткен бойда-ақ, ол қорқынышқа, айқын ойлайтын адамның
экзистенция көрініс табатын атмосферасына айналады. Бұл философия
профессоры ешқандай толқусыз және дүниедегі ең абстрактылық тілде былай деп
жазады: Адам экзистенциясының ақырғы және шектеулі сипаты адамның өзінен
алғашқы. Ол Кантқа қызығушылық танытады, бірақ таза ақыл-ойдың
шектеулілігін көрсету үшін ғана. Хайдеггердің сараптауының терминдерінде
бойынша, қорытынды мынадай: үрей жағдайындағы адамға дүниенің енді берер
ештеңесі жоқ. Оның ойынша, ақиқаттығы жағынан маза пайымның барлық
категорияларынан асып түсетіні соншалық, ол тек сол туралы ғана ой
қозғайды, тек сол туралы ғана әңгіме етеді. Ол оның барлық ұсқынын тізіп
шығады: зерігу, бұл күйде тым қарапайым адам қалай тұлғасызданудың және
айналадағының бәрін ұмытудың жолдарын іздейді; зәре ұшу, бұл жағдайда ақыл
өлімді бақылауға бойлайды. Хайдеггер сананы абсурдтан бөліп қарамайды. Өлім
санасы мазаның шақыруы болып табылады, экзистенция сананың көмегімен
өзіндегі шақыру арқылы өзіне бағытталған. Бұл үрейдің өзінің үні, ол
экзистенцияны анонимдік өмір сүруде жоғалып кетуден өзіне қайта оралуға
жалбарына шақырады. Хайдеггер, сонымен қатар, ұйықтамау керек, ақырына
дейін сергек болу қажет дейді. Ол осы абсурд дүниеге көгенделген, оны
күйбең тіршілігі үшін сөгеді және қирандылардың арасынан жол іздейді.
Ясперс кез-келген онтологиядан бас тартады: ол біздің аңғалдықтан
арылғанымызды қалайды. Ол құбылыстардың ажалды ойындарының шекарасынан
біздің аса алмайтынымызды біледі. Ақыл-ойдың түбінде жеңіліске ұшырайтыны
оған белгілі, сондықтан кез-келген жүйенің, кез-келген құтқарушы
иллюзияның, кез-келген өсиет оқудың күйрегенін көрсету үшін ол рух
тарихының бұралаңдарына асықпастан тоқаталады. Танымның мүмкін еместігі
дәлелденген, жалғыз нақты шындық тек қана ештеңе, ал жалғыз ұстаным -
түпсіз күйзеліс сияқты болып көрінетін мына бос дүниеде Ясперс құдайы
құпияларға жетелейтін Ариадна жібін іздеуде.
Өз кезегінде Шестов өзінің бір ақиқаттарға қайта-қайта, үнемі
бағытталған, іш пыстыратын таң қаларлық еңбегінің басынан бастап аяғына
дейін ең жабық деген жүйе, ең жан-жақты деген рационализмнің адам ойының
иррационалдығына ылғи да соқтығыса беретінін талмастан дәлелдейді. Ақыл-
ойдың құндылығын төмендететін мысқыл айдан анықтық пен ештеңеге тұрмайтын
қайшылықтардың бәрі де оның назарынан тыс қалмайды. Адам жүрегінің
тарихында да, рухтың тарихында да оны жалғыз-ақ нәрсе қызықтырады. Өлім
жазасына кесілген Достоевскийдің тәжірибесінен, ницшеандықтың қатыгез
авантюраларынан, Гамлеттің қарғыстарынан немесе Ибсеннің[?] ащы
аристократизмінен ол адамның жазмышқа қарсы бүлігін іздейді. Ол ақыл-ойдың
негіздемелері жоқ деп есептейді, ол тасқа айналған дәлелдемелерге толы
ақшаңқан шөлейтке жеткенше орнынан қозғалмайды.
Осы ойшылдардың арасындағы, мүмкін, ең сүйкімдісі - Къеркегор өз
өмірінің ең құрығанда бір бөлігінде абсурдты іздеп қана қойған жоқ, сонда
өмір сүрді. Нағыз меңіреулік үндемеу емес, әңгімелесу деп жар салған адам
ақиқаттың ешқайсысы да абсолютті емес және өмір сүруді қанағаттанарлық ете
алмайды дегенге ең басынан сенімді болды. Танымның Дон Жуаны ол
псевдонимдер мен қайшылықтарды көбейте түсті, Өсиет сөздер мен арсыз
спиритуализм оқулығы Еліктірушінің күнделігін қатар, бір уақытта жазды.
Ол жұбатудың, моральдың, сабырлыққа шақырудың кез-келген принциптерін
теріске шығарады. Ол адамдардың көз алдына өзінің тағдырына риза, өзін
ақылдың айқындығында, терістеуде, комедиялықта, өзінше демонизмде жасаушы
крестке таңылғанның үмітсіз қуанышындағы өз жүрегінің азаптануы мен
таусылмайтын ауруын жайып салады. Осы нәзік те кекесінді келбет, олардан
кейін жанның тереңінен айқай естілетін пируэттер – абсурдтың одан басым
нақты шындықпен күресіндегі рухтың өзі осындай. Къеркегорды оның жүрегіне
жақын жанжалдарға жетелеуші рух қитұрқысы декорациялардан айырылған
тәжірибенің ол алғашқы байланыссыздық күйінде беретін хаосында басталады.
Гуссерль[?] мен феноменологтер мүлдем басқаша, атап айтқанда, әдіс
тұрғысынан, мұндай позицияның барлық шектен шыққанды арқылы, дүниені, оның
көптүрлілілігін қалпына келтірді және ақыл-ойдың трансценденттік құдыретін
теріске шығарды. Осы арқылы рух ғаламы ғажайып байыды. Махаббат, қалау
немесе тартылыс заңдары ие маңыздылыққа раушанның жапырағы, шекаралық
бағана немесе адамның қолы да ие болды. Ендігі жерде ойлау дегеніміз
унификациялау, құбылыстарды қандай да бір ұлы принцип арқылы түсіндіру
емес. Ойлау дегеніміз қайтадан көруді, мұқият болуды білдіреді; өзіңнің
санаңды басқару, Пруст секілді, әрбір идеяға және әрбір бейнеге жоғары
дәреже беру. Бәрі парадоксалды түрде жоғары дәрежеде. Кез-келген ой ең
жоғарғы саналы түсінумен ақталған. Къеркегор мен Шестовқа қарағанда жағымды
болғанымен, Гуссерльдің әдісі рационализмнің классикалық әдісін теріске
шығарады, орындалмас армандарға нүкте қояды, интуиция мен жүрекке
феномендердің бүкіл кеңістігін ашады, бұл феномендердің байлығында адами
емес бірдеңе бар. Бұл барлық ғылымдарға апаратын, сонымен қатар, олардың
ешқайсысына да апармайтын жол. Басқаша айтсақ, бұл жерде құрал мақсаттан
маңыздырақ болып шығады. Әңгіме жұбату туралы емес, жәй танымдық ұстаным
туралы болып отыр. Ең құрығанда, басында солай.
Осы ақылдардың бәрінің терең туысқандығын қалайша сезбеске? Олардың
бәрін ендігі жерде үміт жоқ, жұрттың бәрі бірдей жете бермейтін және ащы
жерге тартатынын қалайша көрмеске? Мен маған не бәрін түсіндіруді, не
ештеңе түсіндірмеуді қалаймын. Ақыл-ой жүректің айқайының алдында әлсіз.
Осы талап оятқан ақылдың іздеулері қайшылық пен қисынсыздықтан басқа ештеңе
бермейді. Менің түсінуге әлім жетпеген нәрсе қисынсыз. Дүние осындай
иррационалдылықтарға толы. Мен дүниенің ерекше, қайталанбас мәнін
түсінбеймін, сондықтан ол мен үшін тым иррационалды. Егер де ең болмағанда
бір рет бұл түсінікті деуге болатын болса, бәрін құтқаруға болатын еді.
Бірақ бұл ойшылдар адам қызығарлық табандылықпен айқын ештеңе жоқ, барлық
жерде хаос, адам өзін қоршаған қабырғаларды ғана көруге және тануға
қабілетті деп жариялайды.
Бұл жерде осы нүктелердің бәрі тоғысады және түйіседі. Өзінің шегіне
жеткен соң, ақыл үкім шығаруып, салдарларды таңдауы тиіс. Олар өзін-өзі
өлтіру және қарсылық білдіру болуы мүмкін. Бірақ, мен зерттеулердің
тәртібін өзгертуді және интеллектің қиыншылықтарынан бастауды ұсынамын,
сосын күнделікті әрекеттерге оралуға болады. Бұл үшін бізге осы тәжірибе
пайда болатын шөлейттен кетіп керегі жоқ. Біз оның неге жетелейтінін
білуіміз қажет. Адам дүниенің иррационалдылығымен бетпе-бет келеді. Ол
бақыт пен ақылдылықты қалайтынын сезеді. Абсурд адамның қалауы мен дүниенің
ақылсыз үндемеушілігінің арасындағы осы соқтығыстан туады. Мұны біз үнемі
есімізде сақтауымыз қажет, ұмытып кетпеуіміз керек, себебі, өмір үшін
маңызды қорытындылар осымен байланысты. Иррационалдылық, адами аңсау және
олардың кездесуі туғызған абсурд – басынан аяғына дейін барлық логикамен,
ал мұндай логикаға экзистенция қабілетті, бақылау қажет драманың үш
кейіпкері, міне осылар.
Философиялық өзін-өзі өлтіру
Абсурд сезімі абсурд ұғымымен бірдей емес. Сезім негізде жатыр, ол
сүйеніш нүктесі. Cезім ғаламға үкім шығаратын қысқа ғана сәтті
есептемегенде, ол ұғымға тірелмейді. Сонан соң сезім не өледі, не сақталып
қалады. Біз бұл тақырыптардың бәрін біріктірдік. Бірақ бұл жерде де маған
қызықтысы еңбектер де, оларды жазған ойшылдар да емес, – сын басқа түрді
және басқа жерді талап етер еді, – олардың қорытындысындағы жалпы нәрселер.
Мүмкін, олардың арасында айырмашылықтар шыңырауы жатқан шығар, бірақ олар
жасаған рухани пейзаж бірдей деуге бізде негіз бар. Бір-біріне соншалықты
ұқсамайтын ғылыми ізденістерді аяқтайтын айқай да бірдей. Жоғарыда айтылған
ойшылдардан олардың ортақ рухани ауасы сезіледі. Бұл өлтірінішті атмосфера
десек, асыра айтқандық болмас. Осы тұншықтырушы аспан астында өмір сүру –
не кету, не қалу дегенді білдіреді. Қалай кететінін және неге қалатынын
білу қажет. Өзін-өзі өлтіру мәселесін мен осылай анықтаймын және
экзистенциалдық философияның тұжырымдарына менің қызығушылығым осымен
байланысты.
Бірақ, мен тіке жолдан кішкене бұрылайын деп едім. Осыған дейін біз
абсурдты сырттан сипаттап келдік. Бірақ, біз бұл ұғым қаншалықты айқын
деген сұрақ қоя аламыз, бір жағынан оның маңызын, екінші жағынан –оның
салдарларын сараптай аламыз.
Егер мен кінәсізді адам айтқысыз қылмыс жасады деп айыптасам, парасатты
адамға сен өзіңнің қарындасыңа құмарсың десем, онда маған бұл абсурд деп
жауап береді. Бұл ыза болуда күлкілі бірдеңе бар, бірақ оның терең
негіздемесі де бар. Парасатты адам мен оған таңып отырған әрекет пен оның
бүкіл өмірінің принциптерінің арасындағы антиномияға нұсқайды. Бұл –
абсурд деген бұл мүмкін емес, одан басқа, бұл қайшылықты дегенді
білдіреді. Пышақпен қаруланған адам автоматты адамдардың тобын шабуылдаса,
мен оның әрекетін абсурд деп есептеймін. Бірақ ол тілек пен нақтылықтың,
нақты күштер мен қойылған мақсаттың арасындағы қайшылықтан ғана осындай.
Осымен бірдей түрде біз үкімді, оған басқа, фактілерге ең болмағанда сыртқы
жағынан сәйкес келетін басқа үкімді қарсы қоя отырып, абсурд деп
бағалаймыз. Абсурдтың дәлелдемесі дәл осылайша, осы пікірдің салдарларын
олар өздері орнатуға тырысып жатқан логикалық реалдылықпен салыстыру
жолымен жүзеге асырылады. Барлық жағдайларда да, ең қарапайымнан ең
күрделіге дейін, абсурдтық көп болған сайын, салыстыру терминдерінің
арасындағы алшақтық та күштірек. Абсурд некелер, тағдырға сауалдар,
кекшілдіктер, үндемеулер, абсурд соғыстар және абсурд татуласу бар. Әрбір
жағдайда абсурдтықты туындататын - салыстыру. Сондықтан да, абсурдтық
сезімі фактіні жәй зерттеуден немесе әсерден пайда болмайды, істің іс
жүзіндегі жағдайын қандай да бір нақты шындықпен салыстырумен бірге, іс-
әрекетті осы іс-әрекеттен тыс жатқан дүниемен салыстырумен бірге баса-
көктеп кіреді деуіме менде барлық негіз бар. Шындығында, абсурд дегеніміз -
бөліну. Ол салыстырылып отырған бөлшектердің бірінде де жоқ. Ол олардың
соқтығысынан пайда болады.
Яғни, интеллект тұрғысынан мен абсурд адамның бойында (егер де мұндай
метафораның мәні болса) және дүниеде емес, бірақ олардың біріккен
қатысуында дей аламын. Әзірге бұл олардың арасындағы жалғыз байланыс.
Көзіміз жеткенді, айдан айқынды ұстансақ, адамның нені қалайтынын мен
білемін, дүниенің оған нені ұсынатынын білемін, енді оларды не
біріктіретінін де айта аламын. Қазбаларды әрі қарай жүргізудің қажеті жоқ.
Іздеген адамға жалғыз бір дәлелдеменің өзі жеткілікті. Іс одан барлық
салдарларды шығаруда жатыр.
Тікелей салдар, сонымен қатар, әдіс ережесі де. Осы өзгеше триаданың
пайда болуы аяқ астынан Американы ашу емес. Бірақ, оның тәжірибе
нәтижелерімен ортақ жағы – шексіз қарапайым және шексіз күрделі екендігі.
Осы тұрғыдан алғанда бірінші сипаттама - бөлінбейтіндік: триаданың бір
терминін жою оны түгел жою дегенді білдіреді. Адамның ақылынан басқа абсурд
жоқ. Яғни, өліммен бірге басқаның бәрі секілді, абсурд та жоғалады. Бірақ,
дүниеден тыс та абсурд жоқ. Осы қарапайым өлшемнің негізінде мен абсурд
ұғымын өте маңызды деп санай аламын және оны бірінші ақиқат дей аламын.
Осылайша, жоғарыда айтылған әдістің бірінші ережесі туындайды: егер мен
бірдеңені ақиқат деп санайтын болсам, оны сақтауым керек. Егер де мен
қандай да бір мәселені шешуді мақсат етсем, онда менің шешімім оның
жақтарының бірін жойып жібермеуі тиіс. Абсурд мен үшін жалғыз шындық.
Мәселе одан қалай шығуда, сонымен қатар, өзін-өзі өлтіру қажетті түрде
абсурдтан шығарыла ма? Менің зерттеуімнің бірінші, шын мәніне келгенде
жалғыз шарты - мені жоятын нәрсені сақтау, мен абсурдтың мәні деп
есептейтін нәрселердің бәрін жүйелі орындау. Мен оны қарсы тұру және
үздіксіз күрес деп анықтар едім.
Абсурд логиканы аяғына дейін жүргізе отырып, мен бұл күрес үміттің
толығымен жоқ екендігін (мұның күйзелумен ортақ ештеңесі жоқ), үнемі жоқ
деуді (оны бас тартумен шатастырмау керек) және саналы түрде
қанағаттанбауды (мұны бозбаланың мазасыздығымен теңестірмеу керек)
білдіретінін мойындауым керек. Осы талаптарды жоятын, жасыратын немесе
оған қайшы келетін (бұл ең әуелі бөлінуді жоятын келісім) абсурдты
күйретеді және ұсынылған сана ұстанымын құнсыздандырады. Абсурдпен
келіспегенде, ол мәнге ие.
Моральдық реттегі айқын факт – адам өз ақиқаттарының мәңгілік құрбаны.
Оларды бір рет мойындаған ол ендігі жерде олардан құтыла алмайды. Бәрі үшін
қандай да бір түрде ақы төлеу керек. Абсурдты саналы түрде түйсінген адам
ендігі жерде оған мәңгілікке байланады. өзін үмітсізбін деп саналы
түйсінген адам енді болашаққа жатпайды. Бұл өзінен-өзі түсінікті нәрсе.
Бірақ, осымен бірдей деңгейде, оның өзі жасаған ғаламнан құтылып шығуға
талпыныс жасау құқығы да бар. Осыған дейінгінің бәрі тек осы парадокс
жарығында мәнге ие болады. Абсурд атмосферасын мойындаған ойшылдар
рационализмді сынай отырып қолданған салдарлар туындату тәсіліне назар
аудару да көп нәрсеге үйретеді.
Экзистенциалист философтарды алсақ, мен олардың бәрі қашуды ұсынатынын
көремін. Олардың дәлелдері өзіндік ерекшеліктерге ие; ақыл-ойдың
қиратындыларының арасынан абсурдты көрген, адамның тұйықталған, шектелген
ғаламында өмір сүріп отырған олар кез-келген үмітті жоқ қылатын нәрселерден
үмітке негіз таба отырып, өздерін күйрететін нәрселерге құдайы сипат
береді. Бұл зорлап таңылған үміт олар үшін діни мәнге ие.
Абсурд еркіндік
Ең басты жасалды. Мен бас тарта алмайтын бірнеше күмәнсіз ақиқаттар
айқын көрініп тұр. Мен білетін, өзім сенетін, терістей алмайтын, лақтырып
тастай алмайтын нәрсе ғана есепке алынады. Мен бірлікті, батылдыққа
ұмтылысты қалаудан, айқындық пен байланыстылықты талап етуден басқаның
бәрін өз Менімнің белгісіз мұңды күйде өмір сүретін бөлігінен бөліп
тастай аламын. Мені қоршаған, менімен жанасатын, итермелейтін дүниеде мен
осы хаостан, патшалық оқиғадан, анархиядан туындайтын осы құдайы тепе-
теңдіктен басқаның бәрін терістей аламын. Бұл дүниеде одан асып түсетін мән
бар ма, білмеймін. Менің білетінім, оның маған белгісіз екендігі, маған осы
сәтте оны ұғыну мүмкін емес екендігі ғана. Менен тыс жатқан мәннің мен үшін
қандай мәні бар? Мен тек адами терминдегіні ғана ұғынуға қабілеттімін. Өзім
ұстап көретін, маған қарсылық көрсететін нәрсе ғана маған түсінікті.
Сонымен қатар, мен екі дәлелденгенді түсінемін – бір жағынан, менің абсолют
пен бірлікті қалауым, екінші жағынан – бұл дүниенің рационалды және ақылды
принципке бағынбайтындығы. Және де менің білетінім, мен осы екі қарама-
қарсы дәлелділікті келісімге келтіре алмаймын. Алдауға түспей, менде жоқ
және менің жазмышымның шекараларында мәнсіз үмітті араластырмай, тағы
қандай ақиқатты мойындай алар едім?
Мен ағаш немесе жануар болсам, өмір мен үшін мәнге ие болар еді. Дұрысын
айтсақ, мән мәселесі түгел жоғалып кетер еді, себебі, мен осы дүниенің
бөлігіне айналар едім. Мен қазір өзімнің бүкіл санаммен оған қарсы тұрған
осы дүние болар едім. Ештеңеге тұрмайтын ақыл-ой мені жаратылғанның бәріне
қарсы қойды, және де, мен оны қаламның бір сызығымен жоққа шығара алмаймын.
Мен өзім ақиқат деп есептейтінді, мен үшін күмәнсіз, айқынды, олар тіпті
менің қалауыма қарсы келетін болса да, ұстап қалуға тиіспін. Бұл жанжалдың,
дүние мен сананың арасындағы келіспеушіліктің негізінде жанжалдың санасының
өзінен басқа не жатыр? Яғни, жанжалды сақтап қалу үшін маған үздіксіз,
мәңгі жаңарушы және ылғи тынымсыз сана қажет. Мен өзімді сонда ұстауым
керек. Онымен бірге адам өміріне абсурд енеді – соншалықты айқын, сонымен
қатар, жетуге соншалықты қиын – және адам өмірінен өз отанын табады. Бірақ,
дәл сол сәтте ақыл күнделікті өмірге, белгісіз тұлғасыздық дүниесіне оралу
үшін айқындықтың осы қуаң және жеміссіз жолынан тайып кетуі мүмкін. Бірақ,
ендігі жерде адам бұл дүниеге өзінің бүлігімен, көрудің өзіндік
айқындығымен қадам жасайды. Ол үміттенуді ұмытты. Қазіргінің тамұғы ақыр
соңында оның патшалығы болды. Барлық өткір мәселелер оның алдында қайтадан
пайда болды. Абстрактылық күмәнсіздіктің орнын түрлер мен түстер поэзиясы
басады. Рухани жанжалдар жүзеге асып, адам жүрегінен өз тұрақтарын – олар
маңғаз немесе бейшара болуы мүмкін – табады. Олардың бір де бірі шешілген
жоқ, бірақ олардың бәрі өзгерді. Жанжалдан өлген дұрыс па, секірістің
көмегімен сытылып кеткен дұрыс па, әлде идеялар мен түрлердің ғимаратын өз
дегені бойынша қайтадан тұрғызған дұрыс па? Әлде, керісінше, абсурдтың
азапты және тамаша тайталасын ұстанған дұрыс па? Осы бағытта тағы бір күш
салсақ, біз барлық салдарларды шығара аламыз. Тәннің дауысы, нәзіктік,
шығармашылық, қызмет, адами ізгіліктік осы алжасқан дүниеден қайтадан өз
орындарын алады. Адам одан өз ұлылығын қоректендіретін абсурд шарабы мен
бей-жайлық нанын алады.
Мен мұны қайсарлық әдісі дегенімнен қайтпаймын. Өз жолының қандай да
бір кезеңінде абсурд адам қайсарлық танытуы тиіс. Тарихта діндер мен
көрегенділіктер, тіпті құдайсыздықтар жеткілікті. Ал абсурд адамнан мүлдем
басқаны – секіріс жасау талап етіледі. Ол жауап ретінде талапты онша жақсы
түсінбейтінін, оның айқын емес екенін ғана айта алады. Ол өзі жақсы
түсінетінді ғана қалайды. Оны бұл өркөкіректік күнәсі деп сендіреді, ал
оған күнә ұғымының өзі түсініксіз; мүмкін, ең ақырында оны тамұқ күтіп
тұрған шығар, бірақ осы түсініксіз болашақты көз алдына елестетуге оның
қиялы жетпейді. Мейлі, ол ажалсыз өмірді жоғалтсын, өкінетін ештеңе жоқ.
Оны өз кінәсін мойындауға мәжбүрлейді, бірақ ол өзін кінәсіз сезінеді.
Шынын айтқанда, ол өзін түзелмес кінәсізбін деп сезінеді. Кінәсіздігінен
ғана оған бәрін жасауға рұқсат етілген. Өзінен ол тек бір нәрсені ғана
талап етеді: білетін нәрсесімен ғана өмір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz