Катагурийас кітабы немесе Категориялар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

“Катагурийас” кітабы немесе “Категориялар” /1/.

Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын!

Универсалийлердің екі түрі бар: (1) өзінің мәнінен тыс қандай болса да иегерлері жөнінде ешқандай білім бермей тұрып, олар барлық өзінің иегерлерінің мәні жөнінде білім беретін, универсалийлер - бұлар субстанция универсалийлері; (2) олар өзінің кейбір иегерлерінің мәні жөнінде және өзінің мәнінен тыс басқа иегерлері жөнінде білім беретін, универсалийлер - бұлар акциденция универсалийлері. Индивидтер де (солай) екі түрлі болады: (1) өзінің иегерінің мәні жөнінде ешқандай білім бермей, олар өзінің иегерлері мәнінен тыс бірдеме жөнінде білім беретін, индивидтер - бұл акциденция индивиді; (2) олар қайсыбір иегерінің мәні жөні жөнінде де, оның мәнінен тыс әлдене жөнінде де ешқандай білім бермейтін, индивидтер - бұл субстанция индивиді.

Жалпы алғанда субстанция - ол өзінің мәнінен тыс қайсыбір жалпы иегері туралы ешқандай білім бермейтін әлдене нәрсе. Осындай қасиеті бар, олар екі түрлі болып келеді: бірі өзінің барлық алып жүрушілері жөнінде бір мезгілде білім беретін әлдене - бұл субстанция универсалиі, басқасы әлдебір оның алып жүрушісінің мәні жөнінде де, өзінің мәнінен тыс бірдеме жөнінде де ешқандай білім бермейді - бұл субстанция индивиді.

Жалпы алғанда акциденция - бұл сол, не жеке алып жүрушінің мәнінен тыс әлдене туралы білім беретін. Ол екі түрлі болып келеді: бірі басқа субстанцияның мәні туралы білім береді - бұл акциденция универсалиі, басқасы - қайсы бір алып жүрушінің мәні туралы ешқандай білім бермейді - бұл акциденция индивиді. Ол жөнінде осында әңгіме болып отырған акциденция, бұрын ол туралы әңгіме болғанға қарағанда /2/, жалпылау сипатқа ие, өйткені олар үшін ол тектік ұғым сияқты болғандықтан, бұрын еске алған өзіндегі белгі мен акциденцияны осы берілген акциденция сол уақытта (өзіндік белгі мен акциденция), олардың бірі өзінің тектік ұғымының есімімен аталатын, оның екі түрі болып табылатыны (сияқты) /3/.

Бастауыштың мәні жөнінде білім беретін, өзінің бастауышы туралы айтатынында болса, соны Аристотель әмбебапты баяндауыш деп атайды, ал қайсыбір бастауыштың мәнінен тыс бірдеме туралы білім беретінді - әмбебапты баяндауыш, не бастауышта болатын деп айтады. Нәрселердің арасында біреулер, ешқандай бастауышта болмай-ақ, қайсыбір бастауыш туралы айтады, - бұл субстанция универсалиі, басқалары онда болмай-ақ, бастауыш туралы айтады - бұл акциденция универсалиі, үшіншілері бастауыш туралы айтпай-ақ бастауышта болады, - бұл акциденция индивиді, төртіншілері бастауышта болмайды да, бастауыш туралы айтпайды да - бұл субстанция индивиді.

Субстанция - бұл, неге аралық тектік ұғымдар бағынатын, жоғары тектік ұғымдардың ішіндегі біреуі. Әрбір аралық текке түрлер бағынады - және осылай олардың соңғы түріне дейін, олардың арасындағы әрқайсысы жеке нәрселерді көлемдейді. Әрбір соңғы түр, ол оны тағайындайтын айырушы белгіге және оны бөлетін айырушы белгіге, ие.

Акциденцияларға (қалған) тоғыз жоғарғы тектер жатады, олардың әрқайсысына аралық тектер бағынады. Аралық тектердің әрқайсысы, соңғы түрлермен анықталатын, төмендейтін қатарға ие. Соңғы түрлердің әрқайсысы, оны тағайындайтын айырушы белгіге, ие.

Әрбір аралық тек, ол оны тағайындайтын, айырушы белгіге және оны бөлетін, айырушы белгіге ие. Жоғары тектің барлығы он, атап айтқанда: субстанция, сан, сапа, қатынас, уақыт, орын, жай, күй, әрекет және әрекетке төзімділік.

1. Субстанция жөнінде пайымдау.

Субстанция әлдеқашан сипатталған. Оған, мысалы, аспан, жұлдыздар, жер мен оның бөліктері, су, тастар, өсімдіктердің әр түрлері, жануарлардың әр түрлері, әрбір жануардың мүшелері жатады. Мысалы, осы және осыған ұқсас нәрселердің көмегімен қамтылатын, жоғары текті, атап айтқанда дене немесе сол, не істелгенді, немесе сол, не дене болғанды алайық. Денелер қоректенетін және қоректенбейтін болады, қоректенетін денелер түйсінетіндер және түйсінбейтіндер болады. Жануарлар ақылды және ақылды емес болады. Ақылды жануар - бұл адам, ал ақылды емес жануарларға жануарлардың басқа түрлері, мысалы жылқы, бұқа, есек және оларға ұқсастар, ал қоректенбейтін денелерге - аспан, жұлдыздар, су, от, тастар және басқа оларға ұқсас нәрселер жатады.

Бөлек нәрселер - бұл субстанция индивидтері, ал олардың тектері мен түрлері - субстанция универсалийлері. Субстанция индивидтері - бұлар "бірінші субстанциялар" деп аталатындар, ал субстанция универсалийлері - бұлар "екінші субстанциялар", өзінің болмысында ол басқа бірдемеден өзіндік мәнімен артығырақ және тәуелсіздеу болғандықтан, осы қатынаста субстанция универсалийлеріне қарағанда, олар болмысы бойынша көбірек жетілгендіктен, олар субстанция индивидтеріне жатады. Өйткені, олар бастауышта және де болмағандықтан, онда ол туралы (субстанция индивидтері) өзінің болмысында ешқандай да бастауышты қажет етпейді. [Субстанция] универсалийлеріне келсек, онда олар өздерінің бар болуы үшін субстанция индивидтеріне мұқтаждық етеді, себебі олар бастауыш туралы баяндайды, ал олардың бастауышы өз мәнісінде субстанция индивидтері болады. Және бәрі сол, неде олар бастауышқа мұқтаж болғанымен, оларға субстанциялар болуға ол кедергі келтірмейді, өйткені олар тек өздерінің бастауыштары туралы баяндайды, осы бастауыштардың мәні жөнінде білім береді және де қашан бұл универсалийлерді білгенде, онда осы бастауыштардың мәнісі таңылатындықтан, осының арасында ол оймен аңғарылатын болады. Сонымен, оймен аңғарылатын болуы үшін, сол субстанция универсалийлері бар болуы үшін, субстанция индивидтерін керек етеді, өйткені, соңғылары болмаса, онда олар жанға келгендей болатын, универсалийлер ойдан шығарылған, жалған болып шығар еді, ал сол, не жалған болса, ол бар болмайды. Универсалийлер, осылай индивидтер арқасында бар болады, ал индивид тек универсалийлер арқасында оймен аңғарылады. Міне сондықтан субстанция универсалийлері тағы "субстанция" деп аталады.

Субстанция универсалийлерінен басқа, субстанциялар да өзіндік өмір сүруі үшін, бірінші субстанциялардың басқа баяндауыштарына да мұқтаждық етеді, себебі олар бастауышта орын алады. Әйтсе де, олар бастауышта бар болса да, олардың бастауыштары бірінші субстанциялар болып, және бұл (баяндауыштар) субстанция болмысының мәнісі туралы білімдер бермейді. Сондықтан олардың ұғымдары субстанция болып табылмайды және оймен аңғарылатын болу үшін, субстанциялар бұл баяндауыштарды керек қылмайды. Дәл осылай бірінші субстанцияның түрлері де, олардың тектеріне қарағанда, көп шамада субстанцияға жатады. Өйткені олардың тектерінен гөрі, түрлері бірінші субстанция мәнісі жөнінде жекелеу және толықтау білім береді. Сондықтан бірінші субстанцияның түрлік ұғымдары, олардың тектік ұғымдарынан гөрі көбірек мөлшерде субстанция ұғымдары болып табылады, тепе-тең түрде (субстанция) тектері, тек бар болу үшін, субстанция индивидтеріне мұқтаждық қылады, осыдан, бар болу үшін, бірінші субстанцияның түрлері де дәл өзіндей бастауыштарды аз мөлшерде, ал олардың тектері - көп мөлшерде қажет етеді. Сонымен олардың тектеріне қарағанда, (субстанция) түрлері өз болмысында басымдылық танытады. Тектер де, түрлер де субстанциялар болып табылады, бірақ, осылай, субстанция түрлері, олардың тектерінен гөрі, көп мөлшерде субстанцияларға жатады.

2. Сан туралы пайымдау.

Сан - бұл барлық сол, ненің тұтастығы оның бөлшектерімен өлшене алатын. Осындайлар, мысалы, сан, сызық, дене беті, тән, уақыт та осындай, сөздер мен айтылымдар да осындай. Шынында да, егер кез келген санды алсақ, онда (бүкіл осы санды) немесе оған әлдебір тепе-теңді өлшейтін бөлікті табуға болады. Мысалы, бес, оның санын бес рет алынған бірмен өлшейді. Кез келген сан не тек бірмен өлшенеді, мысалы, бес, жеті, не бір және тағы басқа санмен өлшенеді, мысалы, алты, оны алты рет бірмен, үш рет екімен және екі рет үшпен өлшейді. Дәл осы, шынтақпен өлшенетін сызыққа қатысты, ал шынтақ сызықпен не бөлігімен, не бірдемесімен оған тең болып табылады. Тура осылай, кез келген дене бетінде, қайсыбір кішілеу бетті алып, онымен одан үлкен бетті өлшеуге болады. Тура осы денеге де қатысты. Уақытпен де мәселе осылай тұр, бір сағатты аласың да, онымен сөткені өлшейсің, күнді аласың және онымен айды өлшейсің, айды аласың және онымен жылды өлшейсің.

Сөздер де сан (категориясына) жатады. Тұтастық ретіндегі әрбір сөз оның бөлігімен өлшенеді, өйткені сөздерде, шынтақ - ұзындыққа қалай болса, оларда да солай қатынасатын бірдеме бар. Сөздер дыбыстардан тұрады. Дыбыстар дауысты және дауысты еместер болады. Дауыстылар - бұлар, мысалы "әліп", "уау", "ие". Дауыстылар созылыңқы болады - "әліп", "уау", "ие" осындайлар және қысқа - "фатха", "дамма", "касра" осындайлар. Дауысты және дауыссыз дыбыстардың үйлесуін "буын" деп атайды. Олар созылыңқы және қысқа болады. Созылыңқы буын - бұл сол, неде созылыңқы дауыс бар, мысалы, "ла", "лу" немесе "ли", ал қысқасы - неде қысқа дауысты бар, мысалы, "ла", "лу", "ли". Оларға дауысты дыбыстарды қосқанда, буындар созылыңқы буындарға ұқсап кетеді, мысалы, "лан", "лун", "лин", басқалары да солай бірдей уақытта айтылады.

Буындардың екі түрі де қосылғанда, мысалы, қысқа буындар алынғанда және оларға созылыңқы немесе соған ұқсас буындар қосылғанда - "мала" немесе "малаз" ж. т. б. (үйлескеніндей) айтылады, немесе созылыңқы буын алынып және оған қысқасы қосылғанда - "мана" немесе "мине", (үйлескеніндей) айтылады, немесе тіл мүмкіндіктеріне сәйкес тағы қайсыбір қосындылар құрастырылғанда, буындар немесе оларға ұқсас әлденелер емес, ал олардан басқа бірдеме пайда болады. Буындардың қос түрлері бір-бірімен әр түрлі қосындыларда біріктіріле алады, ал бұл соңғыларды, осыдан, бұрынғыға қарағанда тағы бірдеме, үлкендеу бірдеме шығатындай етіп, бір-бірімен оларды үйлестіруге болады.

Немен сөз өлшенетіннің ең азы - бұл буындар, олардан кейін, неден осы және басқа түрдің буындарынан тұратын, сол жалғасады. Сөздің нағыз жетілген өлшемі болып созылыңқы буындар және соларға ұқсастар табылады. Сөздер және қысқа буындармен де өлшенеді, бірақ осындай өлшеу толық және жетілген емес.

Буындардың үйлесуінің арасында, оларда алдымен қысқа буын орналастырылған және оған созылыңқы (немесе соған ұқсасы) қосылған, мысалы, қашан біз "мала" немесе "малаз" деп айтқанымызда, осындайлар кездеседі, мұндай үйлесімдерді өзгерту үшін ең жетілгендері және оларға қысқа буындар қосылғандары керек болады. Көптеген айтылымдар, бұл біреу осы айтылымды толық аяқтайтындай етіп, осы біреулердің арасындағы біреумен өлшенеді. Көбі де (басқалары) олардың біреуімен таусылмайды, оларды екі немесе одан да көп бірліктер өлшеуіне мұқтаждық етеді, осыған ұқсас ұзындықпен де орын алады. Ұзындықтың бір шынтақпен өлшенетіні және онымен бітетіндігі кездеседі, бірақ былай да бола алады: ол бір шынтақпен таусылмайды және өзінің өлшемі үшін, айталық, екі шынтақты керек етеді.

Не туралы біздің айтқанымыз, сол барлық тілдерде орын алады. Біздің араб тілінде нені байқайтынымызды мысал ретінде келтіруіңе болады. Бұл тілдің білгірлері қысқа буынды "қозғалмалы дыбыстар", созылыңқы және оған ұқсас буындарды - "байланыстырушылар", ал олардың тілінде не сол және басқа түрдегі буындардан құрала алса, онда оны - "қазықтар" деп атайды. Содан кейін, олармен, мысалы, "фа 'илун", "муфа 'илун", "мустаф 'илун" сияқты, өздерінің бірқалыпты сөздерімен айтылымдарын олар өлшейтін, үлкен өлшеушілерді осы жолмен тағы құрастыра отырып, олар бір буындарды басқалармен үйлестіреді.

Сонымен, кез келген сөз тіркесін немесе созылыңқы буынмен, немесе оның үйлесуімен өлшеуге болады, олармен сөз тіркестерін өлшеуге болады, буындар ең аздау бөліктер болып табылады, ал үйлескен буындар - олардан көбірек. Сөз тіркестеріндегі осының бәрі ұзындықтағы шынтаққа ұқсас.

Сан үздіксіз және бөлек болады. Үздіксіз сан - бұл сол, ненің ортасына әлдебір меже немесе шекті долбарлап қоюға болатын, осы долбарланған шектің екі жағына орналасқан, қайда бұл заттың бөлшектері біріне-бірі жанаса алатын, осыдан бұл шек екі бөлек үшін ортақ болады. Мысалы, сызықпен істің мәнісі осылай болып тұр: оған оның екі жағынан орналасқан сызықтың бөліктері біріне-бірі жанаса алатындай, оның ортасында нүктені жобалуға болады, сондықтан бұл нүкте, осы және басқа бөлік үшін, ортақ шек болып табылады. Тура солай жазықтық ортасында болады, сызықтың бұл және басқа жағында орналасқан бет бөліктерін ортақ шек ретінде қабылдауға болатын, сызықты жобалауға болады. Дәл сондай денеге де қатысты, мысалы кубқа: кубтың ортасында оны кесіп өтетін жазықтықты долбарлауға болады, бұл жазықтықтың осы және оның басқа жағында орналасқан, кубтың бөліктері қай жерде біріне-бірі жанасатыны ортақ шек болып табылады. Дәл осы түрде уақытта да сызықтың нүктесіне ұқсас әлденені табуға болады, атап айтқанда, ол өткен және болашақ уақыттың арасында ортақ шек бола алатын, "қазір".

Бөлек сан - бұл сол, ненің ортасында, оны құрастыратын бөліктер үшін ортақ болатын, шек ретінде оны қарастыруға болатындай, ешқандай межені табу мүмкін емес. Тек солай, мысалы, он санымен мәселе болып тұр: оның бөліктері болып табылатын, екі бестіктердің арасында, не олардың бірліктерінен, не олардың бірліктерінен ерекшеленетін, қайда олардың бірліктері жанасатын, жалпы шек сапасында нені қарастыруға болатын, сондай ештеңені табуға болмайды, ал сол кезде бір сызықта біз осындай шекті таба аламыз. Тура солай, осы бестіктердің бірде-бір бірліктерін немесе олардың бірліктерінің бірліктерін, бұл бестіктер өзінің тепе-теңдігін сақтайтындай етіп, олардың ортақ шегі ретінде қарастыруға болмайды. Өйткені, егер сен осы және басқа бестіктерден бірін бәрінен бөліп алсаң және оны ортақ шек ретінде қарастырғың келсе, онда қалдықта төрт болады және (осы) бестік өз бірліктерін сақтамаған болып шығады. Дәл сондай басқаларына да қатысты, мысалы, ол жұп немесе тақ сан болсын. Дәл солай әңгіме сөздермен де болып тұр: дыбыстардың арасынан, оны екі дыбыстар үшін ортақ шек ретінде қарастыруға болатын, ешқандай межені табу мүмкін емес. Тура осылай, қайсыбір дыбысты да, ол сөзде немесе айтылымда болсын, сөз тіркестерінің екі бөлігіне ортақ шек ретінде оны қарастыруға болмайды, өйткені қарсы жағдайда, сөз тіркестері бөліктері арасындағы біреуінің бір дыбысы жетпей қалушы еді, сондықтан және бұл сөз тіркесі өзгеріп кетер еді және басқа бірдеме болар еді.

Ары қарай, бір сандар, біріне-бірі қатынаста белгілі бір жайы бар, бөліктерден тұрады, ал басқалары, біріне-бірі қатынаста анықталған жайы жоқ, бөліктерден тұрады. Сонда, біріне-бірі қатынасы бойынша анықталған жайы бар бөліктерден тұратында, барлық бөліктер бірге өмір сүреді; олардың әрқайсысының жайы осы сан бағытының біреуінде анықталады; ол дене қимылы немесе сөзбен белгілене алатындай болып, бұл бағыттың өзі осылай анықталған. Онымен осы бөлік көрші болатын немесе жанасатын, осы сан басқа бөліктерінің қайсысымен оның жанасатындығы және қосылатындығы белгілі болғандай етіліп, тепе-тең түрде анықталған. Сонымен, олардың бөліктері төрт (саналып өткен) шарттарға жауап беретіндердің барлығы, олар бір-бірімен қатынаста белгілі бір санға ие болатын, осындай бөліктерден тұрады.

Бұл бәрінен айқын әр текті бөліктері бар денелерде байқалады, мысалы, адам сияқты мыналарда: оның барлық бөліктері бірге өмір сүреді; оның қайсы бөлігін сен алсаң да - айталық, басты, - және тәнге қатысты қайсыбір бағыттағы оның жайын, онда ол белгілене алатындай болып анықталады - (мысалы, бас туралы мынаны айтуға болады), бұл оның жоғарғы бөлігі, сонымен бірге, оның қайсыбір (басқа) бөлікпен қатар болатынын және қосылатынын біз біле аламыз - (бас жөнінде біз) оның мойынмен қосыла алатыны жөнінде айта аламыз. Тура солай, әр текті бөліктері бар, денелермен де мәселе осындай болып тұр, мысалы, алтынмен, өйткені, (осындай денеде) сен оны белгілейтін және бөліп көрсететін бөлік басқа ұқсас, оның жайы табиғатымен анықталады, осылай, алтынның қайсыбір жағынан сен оның белгілі бір бөлігін бөліп қарастыра аласың, сен оны жоғарыда, төменде немесе қайсыбір басқа жақта орналасқандай етіп белгілей аласың: оған қоса саған, алтынның басқа жақтарымен ол, оң немесе сол жағында орналасуының арқасында қосыла алатыны белгілі болады. Және осы сызыққа, жазықтыққа, денеге қатысты: ол да, басқасы да, үшіншісі де саналған төрт шарттарға жауап береді.

Уақытқа қатысты сен осының (бәрін) анықтай алмайсың: уақыт бөліктері бірге бола алмайды, өйткені уақыт ағында болады. Тура осы сөз тіркестерінің бөліктеріне қатысты: сен қайсыбір дыбысты айтып болғаныңша, ол енді өтіп кеткенге жатады, олардың бірде-бір жұбы бірдей бар бола алмайды. Не санға қатысты болса, онда оның ешқандай жақтары жоқ, сондықтан ол жалпы қайсыбір жерде тұра алмайды. Осыған сәйкес олардың бөліктері де, бір-бірімен қосылмай және жанаспай, біріне-бірі жалғаспайды. Уақыт бөліктері, сөз тіркестері мен сандар, олар жай шарттарына жауап бермегенімен, - жайға, не бәріне, не олардың кейбірулеріне ие емес. Санның басты ерекшеліктері осында.

(Бұрын айтылғандай), сан не үздіксіз, не бөліктен тұрады. Үздік сандарға сол, не ода болатын бөліктерден немесе, оларда белгілі орын алатын, оның ішінде сол, ненің бөліктері бір-бірімен бір бағытта орналасқан, атап айтқанда сызық болатын бөліктерден тұратын жатады; ары қарай, оған сол, ненің бөліктері біріне-бірі екі бағытта орналасқан, атап айтқанда жазықтық, және де сол, ненің бөліктері біріне-бірі үш бағытта орналасқан, атап айтқанда дене жатады, үштен артық бағыт болмайды. Не белгілі орны бар бөліктерден тұратынды, математиктермен "ұзындық" деп аталатынды және олармен ешқандай ені жоқ ұзындыққа, атап айтқанда, сызыққа, енімен бірге ұзындыққа, атап айтқанда жазықтыққа және де ені, тереңдігі немесе қалыңдығы бар ұзындыққа, атап айтқанда денеге, ол бөлінеді. Оның бөліктері белгілі орын алмайтын, үздік сан, уақыт болып табылады.

Дене беті, сол денеге жататын болса, - бұл оның шегі және оған ол бөтен болатын және осы денені барлық жағынан қамтып отырып, дененің өз бетіне орналасатын бұл, Аристотель бойынша, оның орны болып табылады. Бөтен бет - бұл, оның денесін қамтитын, басқаның атауы.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.