Бұхар жырау

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Бұхар жырау өлеңдерінен сол кездегі халықтың салт - санасын, ой -
өрісін, тілек - мақсатын, қайғы – қасіретін, қауныш - сүйінішін білеміз. Ол
алауыздық, келіспеушілік бірбеткейліктің нәтижесі салдары екендігін айтады.
Жер бетінен жойылып кеткен жоңғар мемлекетінің тағдырын Бұхар жырау мысал
етеді. Жырау дүниеде мәңгілік ештеңе жоқ екендігін, өмір күнделікті
өзгерістерге ұшырап отыратынын атап көрсетті. Мұндай өзгерістер тұрмыста
ғана емес, адамды қоршаған ортада, табиғатта да жүріп жатады.
Ортағасырлық және онан кейiнгi дәуiрлердегi мұсылман авторларының
шығармаларының барлығы дерлiк Құранның бiрiншi сүресiмен басталады.
Ақтамбердi жыраудың, Үмбетей жыраудың, Бұқар жырау мен Қабан жыраудың және
т.б. адамгершiлiк-этикалық көзқарастарында исламның ықпалы айқын байқалады.
Ақын-жыраулар өздерiнiң адамгершiлiкке қатысты ойларын құдайдың,
пайғамбарлардың атынан айтты және бұл қазақ қоғамында олардың
көзқарастарының ықпалын күшейттi. Бұл, әсiресе Бұқар-жыраудың моралистiк-
дидактикалық шығармаларынан айқын байқалады. Исламға тән қайырымдылық,
аяугершiлiк, iзгiлiк сияқты қасиеттер жыраулардың кейiнгi шығармаларында
молынан ұшыраса бастады. Осылайша, ақын-жыраулардың шығармашылығы
негiзiнен дiни сипатта, оны рационалдандыру жолымен, моральдық-этикалық
бағытта уағыздау мен насихаттау сипатында дамыды. Демек, қазақ ақын-
жырауларының адамгершiлiк философиясы адамзаттың бүкiл тарихи дамуы
барысында жинақталған адамгершiлiк идеялардан және философиялық-этикалық
теориялардан арасы алшақ емес және қазақ халқы өмiрiнiң тарихи жағдайларына
сай келетiндей жоғарыдағы идеялардың заңды жалғасы мен қорытындысын
бiлдiредi. Ақын-жыраулардың этикалық ойы қалыптасуының ең маңызды
бастауларының бiрi бiлiм мен тәрбиенiң, оның iшiнде адамгершiлiктiң де
қазынасы мен энциклопедиясына айналған мақал-мәтелдер түрiндегi фольклор
болып табылады.

Абылай ханға және оның жауынгер серіктеріне, кеңесші билеріне арналған
алуан жанрдағы көркем мұраның ішінде өлеңдердің, толғаулардың мәні ерекше.
Бұларда дәуірдің тарихи куәлігі, болып өткен істерге халық багасы берілген.
Басқа ешбір архив құжаттарынан табылмайтын, елдің өз сөзі, ұғымы болып
шыққан, ешкандай цензордың "тексеруінен" өтпеген, жұртшылық санасында
сақталған, ауыздан ауызға тараған, уақыт өте келе екшеліп, ұмытуға
болмайтын ең татымдылары ғана іріктеліп қалған мұндай шығармалардың кадірі
айрықша.
Бұл ретте ең алдымен қазақтың ұлы жырауы Бұқардың өлеңдеріне
тоқталуымыз шарт. Көптеген ақындар, жыршылар, шешендер тудырып, кейіннен
елдің ортақ мүлкіне айналып кеткен шығармалар қатарында Бұқар сөздерінің
орны бөлек. Мұның бірінші себебі, жырау өлеңдерінің тамаша тарихи құжаттық
мәніне байланысты. Абылайдың ақылгөй кеңесшісі, қазақ халкының азаттық
күресінің сыры мен қырын жақсы білетін, ел бірлігінің жаршысы Бұқар
жыраудың ойлары мсн тұжырымдары "біреуден естіген" әңгіме емес, нақтылы
окиғалардың тікелей әсерінен туған. Осының өзі толғауларының тағлымын
есслеп арттырады. Біз бүл күнге дейін өз тарихымызды көбінесе басқа ел
адамдарының қалдырған естеліктсрі, күнделіктері, түсініктері бойынша жазып
келеміз. Ал шындыгында ойрат озбырлығына қарсы ұзақ жылдарға созылған
жойқын күрестің бастаушылары мсн қаһармандарын, олардың озіндік орнын
қазақтың тарихи өлеңдерінен артық сипаттай алатын деректі табу қиын.
Әсіресе XVIII ғасырда қазақ жерін басқыншылардан тазартып, дербес мемле-
ксттікті сақтау жәнс нығайту жолындағы Абылай хан әрексттсрінің қарапайым
халық мүддесімсн орайлас шыққанының да сң сснімді куәгсрі осы мүра деп
қараймыз. Ел бірлігі, қазақ мемлекстінің дербсс өмір сүруі қажеттігі,
барлық күбылыстар осы мүдде түрғысынан бағаланып нсмссс мансүқталынуы бүл
шығармаларға асқақ өміршеңдік қасиет дарытады. Осын-дай нүрлы мүраттар биік
көркемдікпен, шешсндікпен, ха-лық даналығымен үштасқанда қайталанбас
ғажайып әлсмдсй тәсір қалдырады.
Коп шығармалардың бел ортасында Абылай бейнесі түрады. Мүнда әсірслеу
мүлде аз, болган оқиғалар тарихи өлсң шартына сай мейлінше нақтылы тізіліп,
наным-ды баяндалады. Заманның да, қаһарманның да басындағы қайшылықтар
аттап өтілмей, шындықтың шырайы барын-ша толық, жан-жакты көрінстіні жырау
туындыларының өзінс хас өрнегі болып табылады. Бүқар жырау Абылай-дың
қамкор тілектссі гана емсс, катал сыншысы да болып елсстсйді. Бірақ мүндай
"сын" ел тағдырын терсң ойлагандыктан, Абылайдың жүргізген саясатына нүқсан
келмссе екен деген тілсктен туғаны айқын көрінсді. Со-ндықтан да мүндай
өлеңдердің "ашулы" тұстары катқыл естілмсй, зор акиқатшыл қуатқа не болады.
Үлы жырау қазақ ханының балалық шағындағы ауыр күндсрін, қиын халін айта
отырып, Абылайдың барлық атак пен даңққа халықтың колдауымен жәнс жеке
басынын қасиеті аркасында жсткенін, оның бсделі елге сінірген еңбегінің
нәтижссі екснін, бірақ осындай абырой биігіндс самгай беру үшін әділдік
таразысынан жанылмау керектігін қайталай толғайды. Абылай өмірінің барлық
ксзеңдерін шолу дәстүрлі қайталама әңгіме деңгейінде қалып қоймай, халық
тағдырымен бірлестікте қаралып, үлкен мағынаға бөлснеді. Жыраудың үғымынша
Абылай қазақ халқының басына сүрапыл қасірет төнген кезде сл еңсесін
көтеруге, алаш мемлекеттігін сактауға және күшсйтуге туған қайраткср. Ханды
мақтаса да, кейбір істерін мансүқтаса да, ішкі, сыртқы саясатына кеңес
берсс де, Бүқар тек казак ынтымагы мен ырысы түрғысынан қарайды. Сонымсн
жырау өлеңдерінің нақтылы кейіпкерлері Абылай және оның жорықтас ба-
тырлары, мәслихаттас билері болса, ен басты қаһарманы қазақ халкынын өзі
болады. Белгілі бір өңірдің жыршысы бола түрып, бүкіл халық атынан
"сөйлейтін" ақындар аз болмаған, бірақ Бүқар ле-бізінің мәні мен бағыты
олардан басқалау. Ол туған халкының тәуелсіздігі қыл үшінде түрғандай
алмағайып заманның, "өлім не өмір" дерліктсй сауал күн тәртібіне қойылган
жолайрык ксзеңнің бел ортасында түргандықтан, әрбір сөзі бүкілказақтық
магнамсн нүрланады. Сол үшін де Бүқар сөзі халықтың сөзі болып естіледі.
Бір гажабы, жыраудың ханға карата айтылган сөздері белгілі бір сүрақтарга
жауап орайында туғандай. Кобінесе оның "сүхбаттасы" Абылайдың өзі
тәріздснсді. Екі ұлы адамның "диалогы" уақыт, замананың ділгір сүрауларына
жауап бсргендей.
Бүл толгаулардың алтын желісі Абылай бастаған отандық соғыстың намыс
пен ардың ісі екенін айтуға, барлық қайрат пен сананы азаттық, бақыт жолына
жүмсау қажеттігін ұқтыруға құрылған. Осы мүратты қостағандар Абылайдың,
бірліктің досы, тсріс бұрылғандар немесе болініп ксткісі келгендср казак ын-
тымағьтның дүшпаны деп есептслген. Бүқардың ру ара-сындағы бір жанжалда
кісі өлтіріп, қүн бсрмей, көшіп кеткісі келген Садыр батырдың соңынан қуып
барып айтқан әрі әділ, әрі өктем сөздері осыны дәлелдейді:
...Абылай алдында сен бітсең, Қүдандалы таныспын. Егер Абылай алдында
бітпесең, Атасын білмес алыспын. Көшін кстер бір жакка, Малың кетер бір
жақка, Көш соңынан жете алмай, Есің шығар сол шақта. Жар басына қонарсың,
Жарты лашық тігсрсің, Ауызыңнан ас кетер, Қара көздсн жас кетер. Бұл
қылығың қоймасаң, Сонау кеудедегі Дулығадай бас кетер!..
Бір орталыққа бағынған айбарлы қазак мемлекетін орнату, ауыл
арасындағы ұсақ-түйек қайшылықтардың бәрін Абылай күзырында шешу елдің
түпкілікті арманы-на сәйкес келетінін үдайы өсиеттету жырау өлеңдерінің түп
қазығы болып келеді.
Жоңғар жаулаушылығына қарсы күресте айрықша еңбек сіңірген ерлердің
есімін Бүқар да, оған замавдас жыраулар да мәңгілік даңқка бөлеп, қастерлеп
айтып кеткен. Солардың аттары қазақ тарихының алтын кітабына жазыларлық
десек, артық айтқандық болмас. Бұқар жырау атаған сол ардақты жандарды
есімізге кайта бір түсірейік:
...Қалданменен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.