Таным методтары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Таным методтары

Анализ және синтез

Методикалық және теоретикалық - танымдық әдебиеттер арасынан анализ және синтез проблемасын қандай-да бір дәрежеде болсын қарастырылмайтын қайнарды таба қою қиын және бұл кездейсоқ емес, өйткені В. И. Лениннің анықтауы бойынша «синтез бен анализді біріктіру» -диалектикалық тәсіл элементтерінің бірі. Бұл мәселенің көптеген зерттеушілері қарастырылып отырған әдістерге түсініктеме беруге келгенде көбінесе этимологиялық тұрғыдан анықтайды («анализ» гректің analysis - мүшелеу, ажырату, талдау, ал «синтез» болса synthesis - біріктіру, топтау, тіркестіру деген сөздерінен шыққан) . Осылайша анализ және синтез тәсілдеріне жеткілікті түрде толық әрі жан-жақты талдау жасалынған. Олардың Платоннан бастау алатын бірнеше ғасырлық тарихы бар. «Федр» және «Софист» диалогтарында философиялық тәсіл мәселесіне талқылай отырып, Платон екі табиғи қабілеттіліктің - synagogue (біріктіру) және diairesis (бөлшектеу) - бары туралы айтады. Біріншісі - «бұл барлығын бірден қамти отырып, айрықшаланғандардың барлығын біртұтас идеяға ұштастырып келтіру қабілеті; екіншісі - бұл, керісінше, барлық нәрсені түрлерге, табиғи құрамды бөлшектерге бөліп тастау қабілеті. Бірақ, бұл кезде олардың біреуінің де тас-талқанын шығарып алмауға тырысу керек . . . ! бұл жерде мүшелеп бөлуге қабілеттілік басты жағы болып табылады. Оның арқасында жаңа бір тұтастық жасалады. Диалектиканы сипаттай отырып Платон оны, диалектиканы, «бір ғана нәрсені басқалай қабылдамаудың және барлық нәрсені тек бойынша айыру шеберлігі (ептілігі) деп кездейсоқ атамаған және синтез, біріктіру жайлы ешнәрсе айтпайды. Синтез, осылайша, Платонда аналитикалық болып шығады. Аналитикалық ақыл тектерді түрлерге ажыратып бөледі және бір түрді басқаларынан анық ажыратады. Әңгіме күрделірек объектілер жайлы болған күннің өзінде сол процедура қолданылады. Біз түрлі ерекшеліктер жайлы түсінікті, кәдуілгі білімді пайдалана отырып, жиынтықты бөліктерге ажыратып бөлеміз. Платонда сюнагогені қолданудың ерекшеліктері оның ең жоғары текті, жалпылықты белгілі бір шамада о бастан білетіндей болуымен байланысты. Бұдан соң ол осы жоғары текке, жалпылыққа көп түрлілікті сәйкестендіруге тырысады. Сюнагогенің негізі бастапқы тұтастықты беріп тұратын таным әрекетіндегі олайдың интуитивті актісі болып табылатындай әсер қалады. Бұл бастапқы тұтастықты толығырақ етіп көрсету және негіздеп беру диереза әрекеті кезінде іске асырылады. Платон консепциясындағы бұл белгілі бір дәрежеге дейін өз қалауымен әрекет етуі сынға ұшырап отырады. Арестотельдің көрсетуі бойынша Платонда жалпылық қажетті түрде негізделмеген, ол жай ғана постулат ретінде қабылданады. Арестотельдің пікірі бойынша нақ осы нәрсе негіз бойынша шығарылу керек. Осы жердің өзінде-ақ бөлшектеп - жинақтау процедурасының негізгі қиындығы көрініп тұр: (генерировать) жасаушы - негіз болып табылатын идеядан, жүйе құрушы принциптен мүшелеу және біріктірудің абстракциялық (тілі) операциялары табысқа әкеле алмайды. Күрделі, тұтас объектілердің спецификасы олардың қарапайым және бөлшектерінің қасиетімен түсіндіріле алмайды. Бұлай түсінілген анализ методы есептеу және өлшеу операцияларының жан-жақты әсері астында қалып, объектінің мәнін ашып көрсетуге талап қоя алмайды. Дәл осылайша көптеген жағдайларда синтез кезінде де объектінің жай құрамды бөлшектерін біріктіру өмір сүрудің заңдылықтарын анықтамайды және оның даму перспективаларын көрсетпейді. Объектінің даму процесінде бөліктерді біртұтастыққа бағындырудың формалары мен дәрежесі өзгеріссіз қалмайды. Біртұтастықтың элементтері мен жақтарының өзара әрекеттесу қарқындылығы әртүрлі болуы мүмкін. Бөліктер арасындағы байланыс әлсіз болған жағдайларда бұл байланысқа көңіл аудармауға болмайды. (бұл органикалық емес табиғаттың құбылыстарына қатысты) . Мұндай жүйелер ыдырай алатындай болады. Басқа жағдайларда бөлек те, біртұтас органикалық бірліктің мүшесі ретінде алынған бөліктер жиынтығы да бұл біртұтастықтың қызмет ету принципі мен заңын ашып шығуға және оның ықтимал өзгерістерінің спектрін анықтауға шама көрсете аламайды. Бұл жерде мүшелеуге емес, тұрақты түрде қатарын толықтырып отыруға және максималды жалпылыққа ие ерекше субстраттық структуралық (құрылымдық) бірліктерді іздеп тауып, оларды бөліп алуға бағыттайтын принципиалды өзге бағдар пайда болады. Сондықтан жаңа дәуірдің өзінде-ақ этималогиялық традициядағы (дәстүрдегі, іздегі) оппозицияны пайда болғаны кездейсоқ емес. Мысалы, Локк ажыратып бөлу процедурасының анықсыздығын (белгісіздігін) айналып өтуге тырыса отырып, ол ажыратып бөлуден айырмауды айрықшалап алады. Локк айырмалауды заттардың арасындағы табиғи (табиғат берген) айырмашылықты қабылдау деп, екіншісін - ажыратып бөлуді - ол әлі орындалмаған кездегі өткізілетін бөлуге арналған біздің өз іс-әрекетіміз деп есептеді. Ол былай деп түйіндеді: егер өз жөнімен қолданбайтын болса, ажыратып бөлу тек ақылды шырмауға салып, ойранын шығаруға ғана қызмет етеді. (Егер заттардың қиқымы шығып майдаланса, оларды тәртіпке келтірудің немесе тәртіпке келтіріп жатқандай түр көрсетудің және қандайда бір анықтылықты күтудің пайдасы жоқ) . Аналитиканы мүшелеу (мүшелеп бөлу) методы (әдісі) ретінде қалай болса солай қолданудың жағымсыз салдарлары туралы Кант та айтқан болатын: аналитиканы жай бір жөнсіз қолдана салудан (салудың кесірінен) бұлыңғыр (жалған) логикасы пайда болады. Себебі бір логикалық форма бойынша ақиқат білімнің бұлыңғыр -жалған көрінісі ғана жасалады. Гегель анализді этимологиялық түсінудің шегі бар екенін бар көрсетеді: ол танудың емес, бар болғаны танысудың деңгейімен байланысты. Гегель анализді ыдырату, мүшелеу ретінде түсінуді екі етпей сынға алады. Ол мұндай анализдің таным процесіне ешқандай қатысы жоқ екенін айтады: «затты анализдеу-оны ерекше біздің санамыз бойынша бар болуы мүмкін-түсініктерге ыдырату емес; мұндай тектес ыдырату және оның сырын ашу - танымға еш қатысы жоқ, тек бар болғаны толығырақ танысуға ғана қатысы бар нәрсе». Этимологиялық сипаттама күрделі таным процесінің маңызды болса да, бірақ бір жақ қырын ғана қамтиды. Ол бұл методтардың (әдістердің) мүмкін мағыналдарының тек біреуін ғана, мұның өзінде де онша маңызды емесін ғана ашып көрсете алады. Энгельс былай деп жазады: «Пікірлесу іс-әрекетінің барлық түрлері біз бен жануарларға ортақ: индукция, дедукция, демек, сондай-ақ абстракциялау . . . белгісіз болып келген заттарды анализдеу, (жаңғақты сындырып шашудың өзі-ақ анализ бастауы), синтез (жануарлардың қулық іс-әрекеттері жағдайы) және олардың қосындысы, эксперимент (жаңа кедергілер жағдайы) . Бұл жерде әңгіме пікірлесу деңгейі жайлы, адамға да, жоғары дамыған жануарларға да тән пікірлесу (пікір айту-рассуждение) іс - әрекеті жайлы болып отыр. Адам үшін мүшелеп бөлу мен біріктіру операцияларының арғы жағында басқа бір терең нәрсе тұр, ал бұл операциялардың өздері - бар болғаны көзге ілінетін (феноменологиялық) сырттай анық байқалатын белгі, ал берілген методтардың (әдістердің) мәні емес. Және кемшілік анализ бен синтездің айырықшалайтын белгілер негізінде түсіндірілуінде емес, бұл белгілердің арғы жағындағы берілген процесстердің негізгі принципі мен масштабын көрмеуде. Анализ бен синтездің ерекшелігін (спецификасын) көрсететін жаңа моменттер пікірлесу деңгейінде емес, ақыл парасат деңгейінде пайда болады. В. И. Ленин анализдегі басты нәрсені жоғарыдағыдай мағынадағы мүшелеп бөлумен емес, керісінше құбылыстағы барлық қарама-қайшылықты ашып көрсетумен байланыстырады. Ленин «философиялық дәптерлеріндегі диалектика туралы мәселеге» бөлімінде былай деп жазады: «анализ бұл қарапайым құбылыста (буржуазиялық қоғамның кішкене клеткасында ) қазіргі қоғамның барлық қарама-қайшылықтарын ашып көрсетеді. Осылайша, анализ бен синтездің мәні тек мүшелеп бөлу мен біріктіруде ғана емес. Күрделі жүйелік құрылымдардың ұйымдастырылуын да зерттеудің қажеттілі, олардың көптеген компоненттерінің әрекетін және олардың әртүрлі қызмет ету параметрлерін есепке алу жай ғана мүшелеп бөлуді емес, олардағы ең басты, негізгі ядроны бөліп алуды алдын ала қажет етеді. Және ізденіске не ішкі тәуелділіктер мен сыртқы себепшілерді (детерминаты-анықтаушы) өзара байланыстыратын, негіз салушы жүйе құрушы принципті құруға қарай бұл бетбұрыс методология дамуының дамушы құбылысқа моменттік көзқарас мүмкіндігін толығырақ қамтамасыз ететін қазіргі заманғы этаптың спецификалық ерекшелігі болып табылады. Көптеген совет авторларының анализ және синтез әдістерін қалыптасқан дәстүр бойынша (традиционная трактовка) талдауымен келісе отырып, соған қарамастан талқыға салу кезінде олардың оны - традициялық талдауды - жиі артқа тастап отыруын атап өткен маңызды. Бабосов Е. М. «анализдің гноселогиялық ролі шын әлем құбылыстарының тұтас байланысын логикалық түрде мүшелеп бөлуде, ал, құбылыстарды бір-бірінен бөліп алып, әр қайсысын жеке -жеке қарастыруда» деп атай отырып, ары қарай бұл проблеманы ол басқа принципиалды жолмен шешеді. «Диалектикалық анализдің негізгі танымдық мәселесі - заттың барлық жақтары мен қасиеттерін біртұтас бірлікке байланыстырып тұратын негізді тауып, және осы негізден дамушы тұтастықтың заңдылықтарын шығаруда», - деп көрсетеді автор. Біз бұл жерде бізді қызықтырып отырған шын әлемді танып білу әдістерін (методы) жай ғана танымның операционалды құралдары ретінде ғана емес, сонымен қатар ойлаудың белгілі бір байланыста (өзара байланыстылықта-содержание формамен емес мазмұндық ерекшелікпен байланысатын зерттеліп отырған тұтастықтың даму логикасына сәйкес келетін өрбу тәсілдері ретінде де түсінуге тырысушылықпен ұшырасамыз. Бұл жерде форма, мазмұн деген ұғымдарды классикалық түсінуден бас тарту керек. Сонда ғана бір нәрсе аулауға болады. Анализ бен синтезді бұрынғы қалыпта этимологиялық түсіндірудің жеткіліксіздігі қазіргі кезде одан сайын көзге ұрынып тұр. В. Л. Алтуховтың пікірі бойынша «әртүрлі кластар теорияларының тарихы біртұтасты бөліктерге қанша жерден қандай айламен мүшелесуде және ол бөліктерді қайтадан жаңа бір тұтастыққа синтездесең де ақыр соңында бәрібір талданып жатқан тұтастықтың маңызды да әрі ең терең соның ішінде оның-тұтастықтың -қарама-қарсы бірін-бірі жоққа шығаратын даму тенденциялары әрқашанда одан әрі берілген тәсілмен бөлінбейтін, ыдырамайтын дерлік жақтары қалдық ретінде қалып қоятынын көрсетеді. Бұл автор белгілі бір шеңбердегі проблемалық сұрақ тудырып отыр: «мүше-мүшеге бөлініп жатқан біртұтастың мәні де бөлшектерден құрала ма?» Енді осы жерде екі ғасыр бұрын ұлы Гетенің «Фауст» трагедиясында айтқан сөздерін қалайша еске түсірмеуге болады: «оның, түсінікті танымға жету үшін тірі затты зертеп білуге тілек білдіргенде ғалым алдымен жанын шығарып, содан соң оны бөліктерге мүшелеп тастайды. Сөйтіп, оларға қарап тұрса, қап!!!: олардың - бөліктердің - арасындағы рухани байланыс жоғалып кетіпті. Шынында да, көп мағыналықты көңілге алмай, берілген әдістердің (методтардың) этимологиялық талданылу аймағында кептеліп қалу қиын нәрсе. Кейде бұл көп мағыналықты анализ бен синтез белгілі бір принциптері бар деген сияқты мағынада ойлап жүр. В. Г. Афанасьев болса зерттеу, бір жағдайда, біртұтастың әртүрлі компоненттерінің генетикалық байланысын, екінші жағдайда, біртұтастың бөліктерінің субординациясы мен координациясын, үшінші жағдайда, бұл біртұтастың басқа тұтас құрылымдармен өзара әрекетін ашуға ұмытылады, деп принциптері келіп шығады. Қарама-қарсы бағытталған процедуралар бойынша осы әдістерді (методтарды) сипаттайтын этимологиялық түсіну мүшелеп бөлу және біріктіру детерминациясының (принципінің) негізі туралы, бұл операциялардың зерттеленіп отырған тұтастықтың ерекшеліктері мен құрылымына (структура) сәйкес келу туралы мәселені ашық қалдырады. Процедураның өзі не күтілмеген нәтижелерге әкеліп соғуы мүмкін болатын белгілі бір анықсыздық ретінде шығады, не көптеген факторларға тәуелді айнымалы, яғни берілген көптеген шектеулерге тәуелді айнымалы ретінде шығады. (бастапқы таным жағдайына, субъектің белсенділігіне, ең жай құрамды бөлшекті іздеп табуға бағдар алуына, негізгі, алғашқы себепшіге) . С. Л. Рубенштейннің «синез арқылы анализ» деген сөзі нақ осы жағдайды - анализдің қол жетуге тиіс мақсат тұрғысынан іске асыралатын жағдайын көрсетеді. Неопозитивизм, аналитикалық философия бұлар анализді білімнің концентуализациясымен байланысқан қандайда бір формалармен шектелмеген таза техника ретінде қарастырады. Марксистік философия анализ бен синтезге мұндай біржақты, таза инструменталды түсінікпен келісе алмайды және оны - бұл түсінікті - жеткіліксіз деп санайды. Бір құбылыстың анализі мен синтезінің техникасын екінші бір құбылысқа формальды түрде ауыстыра салу көңілдегі нәтижелерге жеткізе алмайды. Объектің ерекшелігін елемеуге, принципиалды әртүрлі жүйелердің ыңғайын ортақ өлшемдермен табуға болмайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.