Қазақ мәдениет шеңберіндегі отандық философия

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

Қазақ мәдениет шеңберіндегі отандық философия

Қазақ мифологиясы. Алғашқы философиялық түсініктер. Басқа халықтардың философиясы сияқты Отандық философия да өз қайнар көзін көне аңыздар мен дастандар, ертегілерден бастайды. Егер аңыздармен бай халықтарға үнді мен гректерді жатқызса, қазақ елі де олардан кем түспейтін болар, өйткені үне бойы көшіп қонып жүрген халықтың бір ғана байлығы болды ол оның тілі, бабалардан келе жатқан дәстүр, аңыз хикаялар, нақыл сөздер. Олардың көбі жаңа ғана жарық көріп, философиялық тұрғыдан талдануда.

Көне түріктердің түсінігі бойынша, бұл Дүние жоқтан пайда болған. Оны ұстаға ұқсайтын Жаратқан тудырды. Дүние негізінен жер, су, от, ауадан тұрады. Ол неше түрлі қайшылыққа толы: жер мен күн, өмір мен өлім, адам мен табиғат, бақ, құт пен зардап, жарық пен қараңғы, жылы мен суық т. с. с.

Аспанға көз жіберген ежелгі түрік бабаларымыз оны Тәңір, Жаратқан әлеміне жатқызған. Адамдар мен басқа тіршілік өмір сүріп жатқан дүние - ол Жер мен Су әлемі, ал өлгендердің паналайтын орны - ол Жер асты әлемі. Білге қаған мен Күлтегіннің құрметіне тасқа ойылып жазылған ескерткіште Дүние былайша суреттеледі: «Биікте көк Тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасынан адам баласы жаратылған . . . ».

Тәңірге, Жер Суға табынудың пайда болуы адамда әуелде қалыптасқан жағалай ортаға деген бір жағынан тәуелділік, табиғаттың стихиялық күштерінен үрейлену, екінші жағынан ризашылық сезімдермен байланысты болса керек. Өйткені, олардың түсінігінше, бұл құдайлар қарапайым адамдарға қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде оларға балық пен жануарларды, жабайы өсімдіктердің жемістерін сыйлаған.

Сонымен қатар, көне түріктердің нанымында ерекше орынға ие болған Әйел Құдай Ұмай болды. Ол үйдің, шаңырақтың, ошақтың қамқоршысы, балалардың сүйеушісі, содан кейін өнердің қолдаушысы болған. Ұмайға моңғолдардың Этуген құдайы сәйкес келеді. Кейбір ғалымдар Ұмайды ежелгі Үнді құдайы Ұмамен салыстырады, ол да Ұмай сияқты міндеттерді атқарған. Ұмай деген сөздің өзі «бала орны», «ана іші» сияқты ұғымдарға сай келеді.

Аңшылар мен малшылар әлемін әр қилы аңдар, жан жануар, хайуанаттар жайлап, әр түрлі заттар мен өсімдіктерге, жануарлар құдіретіне Тәңірдей сыйыну елеулі орын алған. Түріктер өзінің төтемі ретінде әсіресе қасқырды ең жоғарғы орынға қойған. Бұл аңның төтемдік сипаты өз көрінісін түрік қағандарының патшалық рәміздерінен тапты, олардың туларында қасқырдың алтындаған басы бейнеленген. Ал олардың жеке қорғаушыларын «бөрілер» деп атаған.

Ежелгі түріктер жер не су, тау не орман болсын, табиғаттың әрбір бөлшегінде киелі күштер бар деп есептеді. Қазақтардың бүгінгі күнге дейін ағашқа, басқа да нәрсеге жыртыс байлауы, «киелі қасиетті жер» деп санауы ислам дінінің ғұрпына жатпайды, бұл сонау көне заманнан бері келе жатқан архаизмдер.

Ежелгі түріктер үшін қайырымды рухтар ата баба рухтары (аруақтар) болды. Оларға сыйынып, ақ мүйізді, аша тұяқ сиырды, ақсарыбас қошқарды, ақ қойды және табынындағы алғашқы төл басын құрбандыққа шалды. Егер адам өлсе, оның аруағына арнап арнайы қырық күн от жағылды, өлікті жерлегенде онымен бірге үй заттарын, тағамды бірге жерледі т. с. с.

Қазақ халқының ұғымында аруаққа сену өте жоғары, қысылған кездерінде әр уақыт аруақты шақырып, құрбандық шалып, сәті түскен іс болса аруақтың көмегі деп білді. Өлген ата бабаларын түсінде көрсе «аруақ қолдайды» деп жориды. Аруақтың басына барып түнейді, олара арнап мал шашып тілек тілейді. Мысалы, «Шора батыр» поэмасында шешесі Шораның әкесіне : «түйеден нар, жылқыдан айғыр, сиырдан бұқа, қодан қошқар алып бала тілеуге барайық», дейді. Қобыланды және Алпамыс жырларында да олардың ата аналары бала тілеп «әулие қоймай қыдырып, етегін шеңгел сыдырып» жүрген кезде Баба түкті Шашты әзиз олардың тілегін орындайды.

Қазақ топырағында қалыптасқан философиялық ойлардың құрамдас бөлігі ретінде, осыдан 2. 5 мың жыл шамасында бұрын өмір сүріп, көне грек ой өрісінде өзінің өшпес ізін қалдырған Анхарсисті (Анарысты) айтуға болады. Тарих атасы Геродот Анарысты Қара теңіздің солт. Жағалауын жайлаған тайпалардан шыққаны жөнінде айтады. Оның айтуына қарағанда, ол өнер білімге құмар, өз Отанының

әдет ғұрпын жетік білген, дүниенің сырын білмекке ұмтылған атақты адам болса керек. Біздің жыл санауымыздың 1-ші ғасырында өмір сүріп, ел басқарған атақты Майқы би бабамыз Анарыстың өсиеттері деп ел билеудің жолдарын айтып отырады екен, деген аңыз халық жадында сақталған.

Диоген Лаэртий деген көне грек заманындағы атақты философия тарихшысы Анахарсистің Афинадағы Солон патшаға алғашқы келіп танысып дос болғаны жөнінде мынандай аңызды келтіреді. «Қиырдағы скиф қаласынан ілім іздеп, ақыл зердемді сынатып қайту үшін Солонға келіп тұрмын. Көңілі қаласа достыққа жараймын, пейілі түссе қонағы боламын», деп Солонның қызметшісінен сәлем айтады. Сонда Солон: «Есі бар ер досты өз елінен іздейді», депті. Анахарсис мүдірместен: «Солон дәл қазір өз Отанында. Ендеше, өз елінің төрінде отырып неліктен досына дос қоспасқа», деп жауап қайтарыпты. Ұтымды айтылған сөздің ойлы астарына риза болған Солон Анахарсисті құшақ жая қарсы алып, бір бірінеи дос болып кетіпті.

Бізді таңғалдыратын мәселе Анахарсис ХХғ. Пайда болған экзистенциализм философиясында қойылған кейбір мәселелерді сол кезде ақ сезініп, тебіренген.

Анахарсис грек елінен тәлім тәрбие алып, өз еліне қайта оралып, сондағы игерген білімін өз еліне қолдануға тырысады. Бірақ, оның реформаторлық идеялары қалың бұқараның қолдауын таппай, ақырында оны көре алмаған біреудің қанды жебесінен қазаға ұшырайды.

Философиялық ой пікір бүкіл дүние жүзілік деңгейде б. з. д. 7-5ғғ. Пайда бола бастаған кезде, біздің бабаларымыз да аса кемеңгер дана тұлғаны Анарысты тудырды.

Орта ғасырдағы Отандық философия. Жоғарыда айтып өткеніміздей, біздің бабалар көшпенділік мал шаруашылығымен қатар «Жібек жолы» мен Сырдарияның т. б өзен суларының бойында қалалар орнатып, егін егіп, қолөнерді дамытып, сауда саттықпен айналысқан. Сонымен қатар, әрине, мәдениет пен философия да биік деңгейге көтерілген.

Орта ғасырдағы Отандық философияның айқын жұлдызы ол Аристотельден кейінгі «Екінші ұстаз » аталған дан бабамыз әл Фараби. Біз оның шығармашылық жолын «араб философиясына» арналған тарауда талдаған болатынбыз, өйткені ол түріктермен қатар арабтардың да рухани атасы болып табылады. Сонымен қатар, Орта ғасырларда басқа да көрнекті тұлғалар өмір сүріп өздерінің тамаша ойларын халыққа сыйлаған.

Орта ғасырлардағы Отандық философияның бастауын ғалымдар УІІ ғасырда өмір сүрген Қорқыт атаның шығармашылық жолына апарып тірейді және ол заңды да. Тарихи деректер мен халық шежіресі бойынша, Қорқыт УІІ ғасырда Сыр бойында өмір сүрген батыр атақты атын асқан күйші, қобызшы, аңыз кейіпкері. «Қорқыт ата кітабы» түркі тектес халықтардың ежелгі тарихын, өмір салтын, әдет ғұрпын, ақындық дәстүрін танытатын эпикалық тарихи мұра. Оның ішінде 12 түрлі дастан бар және оның әрқайсысы өзінше аяқталған шығарма. Бұл шығармалардың түп тамыры, шамасы, сонау көне замандарда пайда болған мифологияға кетеді, сондықтан, олардың құндылығы да, міне, осында. Мысалы, Дерсе хан жөніндегі аңыздар әйелінің кеңесі бойынша, хан қарапайым халыққа садақа үлестіріп, ата бабасының аруағына сыйынып, тәңірден бала тілеп алады. Ол бала дәу бұқаны жұдырықпен ұрып жыққаны үшін Бұқаш аталып кетеді. Мұндай желіс қазақ дастандарында көп кездеседі.

«Қорқыт ата кітабындағы» төбекөз өзінің іс әрекеті, ой мақсаты, қатыгездігі жағынан «Одиссей» жырының үрейлі кейіпкерін еске түсіреді.

Кітаптың бесінші тарауындағы «Тоқа баласы Ержүрек Домру туралы жырда» ажалмен күресу, өлместік мәселесі талданады.

Жалпы алғанда, «Қорқыт ата кітабындағы» көтерілген әлеуметтік мәселелерге келетін болсақ олар: халықтың бірлігін сақтау, әлеуметтік әділеттілікті жақтау, жер мер суды ақылмен пайдалану, қылмыскерлермен заңды жолмен күресу, әдет ғұрыпты сақтау, елді жаулардан сақтау т. с. с. Халықтың жадында қалған аңыздар бойынша, Қорқыт ата өмірінің соңғы кезінде қобызын тартып, неше түрлі әуендер шығарған. Табиғаттың тылсым күштерін, адам жанының көңіл күйлерін, сезімін ұлы бабамыз қобыз сарынымен жеткізе білген. Ол өлгенде оның артында шығарған күйлері қалады. «Қорөыт күйлері» осы уақытқы дейін ойналады.

Сонымен, Қорқыт атаның қалдырған терең философиялық ойлары (ел қорғау, ар намыс, бірлік үшін күресу, ізгі ниетте болу, ұлағатты іс әрекеттеріңмен халықтың рухында қалып, өлместік дәрежесіне көтерілу, т. с. с. ) ұрпақтан ұрпаққа рухани мұра болып қала беретініне біз кәміл сенеміз.

Орта ғасырлардағы Отандық философияда ерекше орын алатын, бүкіл Дүниежүзілік ағарған қауымға мәлім тұлға Жүсіп Хас Хаджиб Баласағұн (1017-1083ж. ж. ) . Баласағұн қаласында дүниеге келген, ол сол кездегі Қараханид мемлекетінің сауда, қолөнер, мәдениеті дамыған басты қалаларының бірі болған.

Негізгі еңбегі «Құтадғу Білік» (Құтты Білік) - алғашқы түркі тілінде жазылған мәдени эстетикалық, философиялық дастан. Онда қазіргі түркі тілдес халықтардың Орта ғасырлардағы тарихы, қоғамдық саяси өмірі, ғылым мен әдебиеті, әдет ғұрпы жалпы алғанда мәдениеті жөнінде қыруар мол деректер бар туынды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.