Адам табиғаттың тамаша туындысы (Әл-Фараби дүниетанымындағы адам мәселесі)

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Кіріспе 2
Адам табиғаттың тамаша туындысы 3
(Әл-Фараби дүниетанымындағы адам мәселесі) 3
әл Ғазали мен ибн Араби, Яссауи философиясындағы адам туралы ойлары 9
Қорытынды 11
Әдебиеттер 12

Кіріспе

Жан-жақты жетілген адам мәселесі бүгінгі күн тұрғысынан алып
қарағанда өзінің маңыздылығын жоймаған өзекті мәселелердің бірі болып
табылады. Әлеуметтік идеал, жан-жақты жетілген мәселесі, әсіресе Шығыс
философиясында терең түп тамыры бар және кең философиялық талдау жасап, осы
ілімдермен көпшілікті таныстыру, оның тиімді жақтары, бүгінгі күн талабына
сәйкес келетін жақтарын қазіргі заманның жан-жақты жетілген адамын
тәрбиелеуге кеңінен пайдаланудың бүгінгі күнде әрі теориялық, әрі
тәжірибелік маңызы бар деп айтуға болады.
Ұлттық қазақ философиясында осы мәселе жалпы Шығыс философиясы
шеңберінде қарастырылып, адамды этика, адамгершілік мәселесі тұрғысынан
қарай отырып, сонымен қатар білімділікке, парасаттылыққа да ерекше назар
аударылып отырылды. “Қазақтың” немесе “түркі тілдес халықтарының конфуциі”
деген атаққа ие болған Ж.Баласағұн Конфуций сияқты адам мен адам, адам мен
мемлекет ара-қатанысы, әсіресе мемлекетті басқару мәселесіне көбірек көңіл
бөлуіне байланысты, жан-жақты жетілген адам мәселесіне осы тұрғыдан
қарастырады. Әл-Фараби бұл мәселені “идеалдық қоғам”, осы “идеалдық
қоғамды” басқару тұрғысынан қарастырады. Әл-Фараби бақыт мәселесіне, ең
алдымен адамның осы дүниеде бақытты өмір сүруінің жолдарын іздеуге өзінің
философиясын бағыттады. Сонымен қатар, әрбір жеке адамның жетілуінде ақыл-
ойдың, парасаттылық пен білімнің рөлін ерекше жоғары бағалады.
Отандық философияда жан-жақты жетілген адам ілімін неғұрлым толық және
жоғары дәрежеде дамытқан Абай болып табылады. Абай осы мәселе бойынша Батыс
және Шығыс философиясын зерттеу арқылы “толық адам” ілімін өте ауқымды
мәселе ретінде қарап, оны жан-жақты биологиялық, әлеуметтік, философиялық,
этикалық және эстетикалық қырларынан қарастырады. Абай жеке адамның
қалыптасуында әдептілік пен адамгершілік, сыпайлық пен әдемілік
принциптерінің өте үлкен рөл атқаратындығын ерекше атап өтті. Сонымен
қатар, білім мен білімділіктің маңыздылығын терең түсіне білді, қаза
жастарын әдептілік пен адамгершілікті, білім мен ақыл-ойды, ізгілік пен
шындықты өмірлерінің негізгі принциптері деп қарауға шақырады. Абай қазақ
халқына әр уақытта “адам бол!”, өмірінің аяғына дейін адамдық қасиетінді
жоғалттпа, аяққа баспа деп үйретті. Шәкәрім де Ұлы Абай философиясының
дәстүрін әрі қарай жалғастырып, жеке адамның жетілуінде ар-ұжданның рөлі
ерекше екендігін жан-жақты негіздеуге тырысты.

Адам табиғаттың тамаша туындысы

(Әл-Фараби дүниетанымындағы адам мәселесі)

Тарихи түп-тамырларымызға шегінер болсақ Шығыс философиясы адамды
тірі табиғаттың, ғарыштың бір бөлшегі деп оларды өзара тығыз байланыста
қарастыратыны белгілі. Бұған дәлел - Әл-Фарабидің адам мен табиғат
құбылыстарының жасырын сырын ашуға, оны түсінуге күш салғандағы Қайырымды
қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактатында тыныштық пен бейбітшілікке
негізделген білімді әкім билеген идеал қауім кодексін ұсынды. Адамның ішкі
дүниесін аша білу, түйсік, сезімге әсер ету білімділікті талап етеді, -
деген пікірді жариялады.
Адамды ай астындағы әлем дамуының жоғарғы сатысы ретінде қарастыра
отырып, ойшыл адам жанның бөлшектері мен күштері (қабілеттері) туралы
ілімді дамытады. Адам табиғаттың тамаша туындысы бола отырып, әртүрлі
күштер мен қабілеттерді иеленеді: мысалы, қуат беруші күш, елестеуші
күш, парасатты немесе ойлаушы күш, қозғаушы күш, талпынушы немесе
толықтандырушы күш. Осы аталған күштердің әрқайсысына анықтама бере
отырып, әл-Фараби адамның анатомиясы, физиологиясы, психологиясы туралы
көзқарастарын дамытады.
Әл-Фараби адамзат болмысының жекеше қырларын қарастыра да келіп,
адам өмірінің мақсаты шынайы бақытқа жету, ендеше ол бақыттың не екенін
біліп алып, оны өзінің мақсатына айналдырып, соған қарай қадам басуы қажет
деп айтты. Әл-Фарабише пайымдасақ, жалпы құрылым мен болмыстың мәнің,
қоғамның әлеуметтік бейнесін, жеке адамның рухани өмірі жете білмей бақытқа
жетуге болмайды. Біз бақытқа өзімізге әсемдік тән болғанда ғана тән,
ендеше бұдан бақытқа тек философия өнері арқылы ғана жетеміз деген
қорытынды шығарамыз.
Әл-Фараби өзі өмір сүрген тарихи дәуірде үстемдік еткен дүниетаным
мен қасаң мұсылмандық идеология шеңберінде - өзінің қоғам, мемлекет және
саясат туралы тұғырнамасында өз заманынан озды, дәлірек айтсақ,
замандастарынан әлдеқайда ілгері кетті, қоғамның кемшіліктерін сынай
отырып, ондағы қайта құрылым сұраныстарын алдыға жылжытты. Отырарлық ойшыл
ұсынған қайырымды және қайырымсыз қалалар мен мемлекет туралы теория сол
кездегі өмір сүріп, үстемдік еткен ресми саяси жүйеге туралап атылған оқ
іспетті болатын. Оның идеялары бүгінгі Қазақстандағы әлеуметтік-саяси
ахуалдан туындайтын мәселелермен үндес. Бұны айтып отырған себебім жылдар
бойы коммунизм жұмағына жетеміз деп жүріп өз халқымыздың шынайы жұмаққа
жетелей алатын аса құнды бағалы мұраларын жоғалтып алдық. Бұдан былайғы
уақыттағы әр адамның рухани өрлеу – осы құндылықтарды қайтадан тірілту,
жаңғырту ісімен жапсарлас болуы лазым, рухани дәстүр адамды қайта
түлетеді.
Қоғам мен адам мәселесіндегі Фарабидің идеялық және азаматтық
мақсатын қарастыру ондағы адамзат туралы мәселесінің анықтайтын үш негізгі
бөлімді бөліп қарауға мүмкіншілік жасайды: жалпы рационалистік мақсат
өмірді түсінудің эвдемониялық принципті, сонымен бірге ақыл-ой мен мінез-
құлықтың өзара байланысы онтологиялық, гносеологиялық, әлеуметтік және
психологиялық сипаттағы мәселелер өзара тығыз байланыста болғандықтан, ал
кейде ол субъект пен объект, жалпылық пен жекелік, ақыл-ой мен ашылымдар,
құдайшылдық пен адамзаттық мәселелерімен де тоғысатындықтан және осы
мысалдар ойшылдың алдындағы ең алғаш ортағасырлық мұсылман дәуіріндегі адам
мен қоғам тұжырымдарына рационалистік жақындау болғандықтан ерекше
тоқталамыз.
Фараби адамға ең үлкен игілік адамзат болмысының мақсатымен мәні
ретіндегі саналы әрекетті түсіндірді.
Саналы қабілет – адамның табиғи қасиеті, ол әрбір жеке адамға
ерекше тән және барлық адамдарға жалпы. Осыған келісе отырып Фараби ежелгі
грек софистері сияқты тегі мен жынысына қарамастан адамдардың табиғи
теңсіздігі туралы қорытындыға келеді. Софистер барлық заттардың өлшемін
үнемі адамның өзінен,дүниелік-рухани бірлігінен іздесе, Фараби адам
болмысының мәнің іздеуге саналы әрекет жағдайымен шектеледі. Мұндай
шектеулік – иерархиялық қоғамдық құрылымды құдайшыл дүниеге көзқарас
тәртібі көрінісі ретінде қабылдаушы, соның ізінше адамдардың табиғи идеасы
үшін рух жағдаятында негіз іздеуші ортағасырлық ойшылдар үшін жайт.
Сондықтан да софистер де адамзат табиғи әлемі-қоршаған жарамдылықтың
қарсы тұруындағы бір мәнділік – зандар әлемінде - және де барлығының
өлшемі ретінде адам әрекет емес, әл-Фарабиде – барлық адамдар үшін ақыл-ой
жалпылығы нәтижесінде әлемге, ақылға қонымды таным субъектісі ретінде
болмыстың ғұдайшыл жағдайын енгізетін таным объектісіне қарсы болады,
барлық заттардың өлшемі ретінде адамзат ақыл-ой әрекет етеді.
Таным объектісі таным субъектісіне қарағанда алғашқылық мәнде.
Алайда адам ақыл-ойы әлемнен салыстырғанда белсенді бастама болып табылады:
Фарабидің түсінігінде адам ақыл-ойы субъстанциалды жеткіліксіз, сондықтан
да оның мәні – енжар, селқоз пайымдауда емес, әрекетте, тұрақтануда, дамуда
ақиқат табиғат пен кемел ақыл-ойға жақындаудауда деп түсінеміз. Құдайшыл
ақыл-ойы үнемі дамып, белсендігі өсіп, потенциядан шындыққа ауысып отырады.
Ақыл-ой кемелденуге, субстанцияға қол жеткізу үшін, потенцияда маныздылыққа
өтуге мүмкіншілік жасайтын басқа нәрсе қажет[1].
Қайырымдылыққа үйренуге бола ма? Фараби үшін осы мселе өте маңызды
болды. Қайырымдылыққа әртүрлі әдістермен білім алу арқылы, тәрбие арқылы
және сенім арқылы қол жеткізуге болады.Осылардың қолданылуына байланысты
Фараби адамдарды – халық, қалын жұртшылық және ғалымдар деп үшке бөледі.
Ғалымдар – ең анық дәлелдемелер дәнекерлігімен қайырымдылық қабылдаған
ерекше адамдар. Олар, Фарабидің айтуынша, - ақиқат білімнің жалғыз ғана
көзі, ал қалың жұртшылық – шығармашылық білімдерін баршаға мәлім пікірлер
арқылы расталатын біліммен шектеуге болатын адамдар. Көпшілік
қайырымдылықпен қарым-қатынас жасауда білімнің ақиқат мәнін қажет етпейді.
Фараби дүниетанымы өзінің барлық рационалистік сенімі жағынан
құдай идеясынан тәуелсіз емес дейтін болсақ, ондағы адам мәселесі де кез-
келген компонент жүйесіндегі: құдай-әлем ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.