Әлемде қол жеткен тәжірибелерді пайдалана отырып әйелдердің қоғамның саяси өміріндегі белсенділігінің қажеттілігі мен мүмкіндігін айқындау
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ. ӘЙЕЛ САЯСАТ СУБЪЕКТІСІ 8
(Шет ел тәжірибесі). 8
§1. Әйелдердің саяси қатысуының теориялық негіздері. 8
§ 2. Батыс Еуропа және Скандинавия елдерінде әйелдердің саяси қатысуы. 11
§3 ТМД елдерінде әйелдердің саяси қатысуы. 16
§4. Орта Азия мемлекеттеріндегі әйелдердің саяси рөлі. 19
ІІ ТАРАУ. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЙЕЛДЕРДІҢ САЯСИ ҚАТЫСУЫ. 22
§1. Сайлауға қатысу және сайлауға түсу. 23
§2. Үкіметтің саясатын қалыптастыруға және оны жүзеге асыруға қатысу. 27
§3. Үкіметтік емес ұйымдар мен ассоциациялар қызметіне қатысу. 31
Қорытынды. 37
Деректемелер. 39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 40
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның өзінің тәуелсіздігін
алып, егеменді мемлекетке айналуы еліміздегі демократиялық өзгерістердің
саяси негізі болып табылады. Тоталитарлық тәртіп құрсауынан шыққан еліміз
үшін либералды – демократиялық тәртіпке өту күрделі де, қарама-қайшылыққа
толы қайта - құрулар арқылы жүзеге асуда.
Мінеки, осы демократиялық қайта- құруларда халықтың саяси қатысуының
мәні зор. Себебі, “демократия” дегеніміздің өзі халық билігін білдіреді.
1995 жылы 30 тамызда қабылданған Конституция бойынша “Мемлекеттік
биліктің бірден-бір бастауы – халық” [1]. Мемелекеттік билік шынымен, яғни
іс жүзінде халықтың басқаруға, халықпен таңдалған, әрі халық үшін қызмет
жасайтын халықтық билікке айналуы үшін, халықтың саяси белсенділігі қоғам
дамуының анықтаушы, әрі шешуші факторына айналуы қажет.
Сонымен, адамдардың саяси қатысуы дегеніміз азаматтардың өз
мүдделеріне сай шешімдер мен іс- әрекеттер қабылдату мақсатында өкіметке
ықпал ету жолындағы белсенділігі.
Демократиялық, азаматтық және саяси институттар өзінен - өзі жұмыс
істеп кете алмайды. Олар қазіргі заман қоғамының сұрақтарына жауап қайтара
алатын әлеуметтік, экономикалық, саяси бағыттардан терең хабары бар
адамдарға мұқтаж. Қазіргі заманғы мемлекеттерге қоғамдық істерге белсенді
қатысатын, өздерінің құқықтарын пайдалана алатын және өздерінің ұлттық,
мемлекеттік бірлестіктің мүшесі ретіндегі міндеттерін орындай алатын
азаматтар қажет.
Қазіргі кезде демократиялық жүйелерде әр түрлі топтарда ұйымдасқан
мүдделер қозғалысына байланысты саяси қатысудың мәні зор. Осындай ірі
әлеуметтік топтардың бірі әйелдер болып табылады.
Біріншіден, әйелдер қоғамда айрықша орны бар әлеуметтік бірлестік
немесе әлеуметтанушылардың айтуы бойынша әйелдер социумын құрайды. Оны тек
жыныс белгісі ғана емес, сонымен бірге олардың әлеуметтік қатынас
жүйесіндегі белгілі жағдайы біріктіреді. әйелдердің көптеген халықаралық
құжаттарда да, сонымен қатар, біздің елдің заңында да бекітілген өздерінің
құқықтары, міндеттері, мүдделері бар.
Екіншіден, әйелдер саяси күштің дәстүрлі объектісі ғана емес, сонымен
бірге субъектісі, қозғаушысы да. Әйел социумы жалпы елдің саяси өміріне кең
ауқымды мүмкіндігін ғана емес, нақты саяси жағдайға да ықпал ете алады.
Үшіншіден, әйелдер біртіндеп бұрынғыдан әлдеқайда анық әлеуметтік
мәртебеге ие болуда. Ол әйелдердің жалпы қоғамдағы, өндірістегі, басқару
мекемелеріндегі орнын бекіте бастады.
Әйелдердің саяси процестерге қатысуы қазіргі заман әлеміндегі олардың
нақты тең құқықтық жағдайын қамтамасыз ету жолындағы ең күрделі күресіне
жатады. Әйелдердің саясатқа қатысуын жергілікті, аймақтық, жалпы ұлттық
билік деңгейлеріндегі саяси шешімдердің қабылдану процесіне әсер ету
мақсатында әйелдердің өз еркімен жүзеге асыратын мақсатты бағыттағы әрекеті
деп түсінуге болады. Қазіргі уақытта Қазақстанда мемлекеттік статкомитеттің
дерегі бойынша халықтың 51.4%-8 миллионнан астамын әйелдер құрайды. Әйелдер
ортасында пайда болатын процестерді зерттеу, әйелдер сияқты көп санды
әлеуметтік бірлестіктің мүдделерін талдап біліп және саяси тәжірибеде
ескеруге, әйел белсенділігі дамуының мүмкін бағыттарын алдын-ала білуге
мүмкіндік береді.
Демократиялық қайта құрулар процесін жүзеге асырып жатқан Қазақстан
мемлекетінің дамуы үшін бұл іске әйелдерді кең ауқымда жұмылдырмай мүмкін
емес дүние. Әйелдерді саясатқа тарту проблемалары тек әйел мәселелерінің
құрамдас бөлігі ғана емес, сонымен қатар оның мемлекеттік деңгейде маңызы
зор. 1998 жылдың желтоқсанында өткен Қазақстан әйелдерінің ІІ Форумында
Президент Н.Ә.Назарбаев былай деді: “Әйелдердің егемен Қазақстанның қазіргі
даму кезеңінде саясатқа ұмтылуы елдегі демократия негізін кеңейтуге маңызды
мүмкіндік береді және барлық қоғам қолдайтын шешім дайындап, жүзеге асыруға
қосымша жағдай жасайды” [2].
Әйелдердің саяси қатысуы мәселесімен айналысудың өзектілігі
әйелдердің орны тек от басын сақтаушы және бала тәрбиелеуші, бар нәрседе
еркектерге тәуелді деген керіағар пікірді қайта қарау қажеттілігімен де
түсіндіріледі. Біздің қоғамда әзірге кең көлемді қолдау көрмей жүрген
феминисткалар қозғалысына қатынастың өзін қайта ой елегінен өткізу қоғам
өміріне әйелдердің де қатысуын реттеу керек қажеттілігі болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әйел мәселелерін зерттеп білу деңгейі АҚШ
зерттеу бағдарламаларының маңызды бөлігі болып табылады. 70-ші жылдардан
бастап және одан әрі әйел мәселелері бойынша оқу курстары, мыңнан астам
колледждер мен университеттерде жүзеге асуда. Осы ұйымдардың 600-ден
астамында күрделілігі әртүрлі ауқымдағы бағдарламалар және
университеттердің жоғарғы курс студенттері мен аспиранттары үшін мамандану
ұсынылады. 1983-ші жылдан бастап АҚШ-тың білім министрлігі үнемі әйел
мәселелері бойынша ғылым салаларындағы зерттеулер үшін ғылым дәрежесін
алғандар туралы хабарлап отырады. Жыл сайын әйел мәселелері бойынша
көптеген докторлық диссертациялар қорғалып отырады [3].
Бұл проблемалар бірқатар халықаралық құжаттарда: БҰҰ-ның “Әйелдерге
байланысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы” Ковенциясында,
Найробиялық “1986-2000 жылдар кезеңіндегі әйелдер жағдайын жақсарту
саласындағы сәулетті болашақ әрекетінің стратегиясында”, 1995 жылғы
“Теңдік, даму, бейбітшілік мүддесіндегі әрекет” ұранымен өткен ІV
Бүкіләлемдік әйелдердің Пекин конференциясының материалдарында қойылып жүр.
Шет елдердегі әйел мәселелері бойынша зерттеулер әйелдер қозғалысының
көтерілу толқынында олардың идеологиясы мен тәжірибесін ой елегінен
өткізуге тырысумен байланысты пайда болғанын атап өту қажет.
Республикада гендерлік мәселелерді зерттеу жүйесін шартты түрде екі
кезеңге бөлуге болады: Кеңестік кезең және Кеңестік дәуірден кейінгі
Қазақстанның тәуелсіздік жағдайындағы кезең.
Кеңестік кезеңді қарастырғанда, әйел қозғалысында “пролетарлық бағыт”
деп аталатын бағыттың болғанын атап өту керек. Сол кезеңде әйелдер
мәселелерін зерттеудің негізін қалаушылары және оның бастаушылары И.
Арманд, И.А. Коллонтай, Н.К. Крупская, К. Цеткин, Қазақстанда А. Оразбаева
және т.б. болды. Негізінен бұл тек партия ұйымдары ісіне және “жоғарыдан”
басқарылатын әйелдер ұйымдарында әйелдердің қатысуын кеңінен дәріптеген,
“әйел сұрақтарына” таптық тұрғыдан келу еді.
Қуғын-сүргін кезеңінде және соғыс алдындағы кезеңдерде әйел
мәселелері жөніндегі зерттеулер тоқтатылды, оған қызығушылық тек соғыс
кезеңінде қайта дамыды. Бұл КСРО-да, сонымен бірге Қазақстанда да әйел
интеллегенциясының аса таңдаулы өкілдерінің қудалануға түсуімен байланысты
құбылыстар болып табылады. Әйел мәселелеріне арналған осы кезеңдегі
жұмыстарға негізінен әйел – еңбекші “стахановшы” Полина Виноградова сияқты
үлгілердің кейіпін суреттеп насихаттау тән.
В.И. Лениннің белгілі “аспазшылар да мемлекетті басқара алады”, - деп
аталатын тезисінің негізінде барлық Кеңес үлгілерінің құрамына көбіне-көп
таза форманы көрсету мақсатында тура “станоктан” әйелдер енгізілді.
Әйелдердің фашистерге қарсы күреске белсене қатысуы әйел тақырыбына
қызығушылықтың өсуіне мүмкіндік туғызды. Осы кезеңдегі еңбектерге
әйелдердің шаруашылыққа және жалпы мәдени құрылысқа қатысулары кеңінен
зерттелді. Бірақ бұл кезеңде “әйел мәселесі” тек таптық тұрғыдан берілді
және тек партия өміріне қатысу контексінде қарастырылды.
Халықаралық әйелдер қозғалысының дамуы және соғыс кезеңінен кейін
әлемде феминизмнің қарқынды дамуы әйелдердің жағдайын елде де және шет елде
де зерттеу қажеттілігіне еріксіз көндірді. 70-80 – ші жылдар бойы бұл
тақырып белсенді зерттелді. Зерттеулердің үлкен бөлігі әйел сұрақтарының
мазмұнды жақтарына арналды, яғни жұмысқа орналастыру, отбасы тұғырын
нығайту, жасампаздық белсенділігін арттыру сияқты. Зерттеушілер ішінде Т.Ж.
Тасырованың, Д. Сабурованың, О.М. Ходаковскаяның еңбектерін атап өтуге
болады.
Аталған еңбектердің құндылығы - қоғамдағы әйел жағдайы мәселелерінің
шешілуінің тарихи жағдайларын талдауы болып саналады. Бұнда әйел
сұрақтарына мәселелер ретінде анықтама беріледі.
Әйел сұрақтарының әр түрлі бағыттары Л.И. Цыганкованың, Н.А.
Четверикованың, Д.М. Абусаидованың, Н.Н. Семке, В.Н. Лупановтың, К.А.
Ғалиевтың және О.М. Вовенко еңбектерінде зерттелген. Бұл зерттеушілердің
еңбектерінің құндылығы сол ғылыми айналысқа айтарлықтай эмпирикалық
материалдарды енгізгені болып табылады. Авторлардың аса көп көңіл
бөлгендері әйелдердің қоғамдағы орнын, әлеуметтік ролін дәстүрлі түсінуді
бейнелейтін, олардың еңбектегі және от басындағы қатынастары.
КСРО ыдырағаннан соң және Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланғаннан
кейінгі жылдары әйел тақырыбын зерттеуде жаңа салалар пайда бола бастады.
Қазақстандағы феминизм мәселелерін зерттеуге айтарлықтай зор үлес
қосқан С. Шакированың жұмысын және қоғамды демократияландыру жағдайындағы
әйелдердің саяси қатысу мәселесі жөніндегі Г.А. Алтынбекованың, Қазақстан
Республикасындағы әйелдердің әлеуметтік – ролдік функциясының өзгеруі және
олардың саяси мінез-құлыққа әсері туралы М.А. Мекебаеваның жұмысын айтса да
болады [4]. Әсіресе, Г.А. Алтынбекованың әйелдердің тікелей саяси қатысу
мәселесін талдауға байланысты еңбегі аса бағалы.
Әйел сұрақтарына, нақтырақ айтсақ, демократия жағдайындағы әйел
қозғалысы мәселесіне Е.П.Хмелеускенің қазіргі уақыттағы көзқарасы маңызды
болып көрінеді.
Тағы бір атап айтатын жайт, біздің республикадағы әйелдер қозғалысының
барысын зерттеу нәтижесі әйел санасымен мінез- құлқында пәрменді
өзгерістердің және айтарлықтай жағымды ілгері жылжудың бар екендігін
байқатады. Сонымен қатар, бұл әйел тақырыбын зерттеуде жаңа кезеңнің
басталғанын, оны жүзеге асырудың өзектілігі мен мақсатқа сәйкес екендігін
білдіреді.
Қоғамның құрылымдық өзгерісі тұсындағы әйел жағдайының әлеуметтік –
саяси жағын “әйел мәселелерінің” мәнін және қазіргі әлеуметтік жағдай мен
үйлестіре отырып оларды шешу жолдарын зерттеу жеткіліксіз деңгейде болып
саналады. Әйелді қоғам дамуындағы дербес субъект ретінде қарастыру және өз
ерекшелігі бар және көптеген басқа сұрақтарды талдау өзінің шешімін күтіп
тұрған мәселелер.
Зерттеудің мақсаты. Жұмыстың негізгі мақсаты әлемде қол жеткен
тәжірибелерді пайдалана отырып әйелдердің қоғамның саяси өміріндегі
белсенділігінің қажеттілігі мен мүмкіндігін айқындау болып саналады.
Зерттеудің міндеттері:
- Әйелдердің саяси процестерге қатысуында әлеуметтік-экономикалық
бөгеттерді зерттеу және сипаттау;
- Шет елдердегі әйелдердің саяси қатысуын салыстырмалы түрде зерттеу;
- Саяси шешімдерді дайындау мен қабылдауға әйелдердің қатысуындағы
заңға сәйкес құқық пен нақты мүмкіндіктердің тәсілдері мен
бағыттарын бағалау;
- Парламенттегі әйелдердің қатысу деңгейін көрсету;
- Үкімет саясатын қалыптастыруда және оны жүзеге асырудағы әйелдердің
алатын орны мен рөлін сипаттау;
- Үкіметтік емес ұйымдар мен ассоциациялардағы және саяси партияларда
әйелдер қатысуының қазіргі деңгейін сипаттау.
Зерттеудің барысында қолданылған әдістер. Жұмысты орындау барысында
диалектикалық, тарихи талдау, статистикалық талдау, салыстырмалы талдау
және әлеуметтік талдау әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу барысында халықаралық құқық құжаттары
пайдаланылды, оның ішінде БҰҰ Жарғысы, Адам құқығының Жалпыға бірдей
мәлімдемесі, Найробиялық “1986-2000 жылдар кезеңіндегі әйелдер жағдайын
жақсарту саласындағы сәулетті болашақ әрекетінің стратегиясы”, әйелдер
жағдайы туралы – 4-ші жалпы әлемдік Пекин іс-әрекет Платформасы, Қазақстан
Республикасының әйелдердің жағдайын жақсарту туралы мемлекеттік саясатының
Тұжырымдамасы, Қазақстанда БҰҰ өкілеттілігінің жанында “Гендер и развитие”
деген атпен ұдайы шығып тұратын әйел бюросының жұмыстары, 1993 жылғы
“Женщина и свобода” деп аталатын Халықаралық конференцияның және 1997 жылғы
“Состояние и перспективы развития гендерных исследований в Казахстане” деп
аталатын Республикалық конференцияның материалдары, 2001 жылы 30 қазанда
“Проблемы гендера в контексте трансформации Казахстанского общества” деген
атпен Қазақ Мемлекеттік Қыздар педагогикалық институтында өткен дөңгелек
стол материалдары, Феминистік Лига бастауымен шығып тұратын “Отчет о
положений женщин в Республике Казахстан” журналы материалдары кеңінен
қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық тірегі мемлекеттік статистика Агенттігінің,
Отбасы, әйел және демографиялық саясат сұрақтары бойынша Ұлттық Комиссияның
статистикалық мәліметтері, Қазақстандағы әйелдер жағдайы туралы Есеп беру
мен Қазақстандағы БҰҰ Өкілдігінің жанындағы “Гендер және даму” Бюросының
мәліметтері, әйел, отбасы және демографиялық жағдай мәселелері бойынша
Кеңестің мәліметтері болып саналады.
І ТАРАУ. ӘЙЕЛ САЯСАТ СУБЪЕКТІСІ
(Шет ел тәжірибесі).
§1. Әйелдердің саяси қатысуының теориялық негіздері.
Адамдардың саясатқа қатысуы – олардың өз мүдделеріне жетуі мен қоғамда
көзге түсуі құралдарының бірі ретінде қызмет атқарады. М.Каазе (ГФР) пікірі
бойынша “саяси қатысу” деп әртүрлі деңгейдегі саяси жүйелердің шешім
қабылдауына әсер ету мақсатында азаматтардың өз еркімен жүзеге асыратын кез
- келген іс-әрекеті түсініледі. Саясатқа қатысу ең алдымен мақсатқа
бағытталған жете түсінілген әрекет деп аңғарылады.
Саяси қатысу ХХ ғасырдың 50-ші жылдарына дейін әлеуметтану мен
саясаттану ғылымдарында көбінесе сайлау және басқаруға қатысу ретінде
жүйеленіп баяндалып келді. Қазіргі уақытта әртүрлі бағыттағы
саясаттанушылардың көпшілігі саяси қатысуды әлдеқайда кеңейтілген қалыпта
қарастырады және қоғам мүшелерінің қолданудағы саяси қатынастар мен билік
құрылымына таратылуы ретінде анықтайды. Мәселен, Американ әлеуметтанушысы
Х.Макклоски саяси қатысу “ол өз еркімен, сол арқылы қоғам мүшелерінің
басқарушыларды сайлауға және тура немесе жанамалы түрде мемлекеттік
саясатты қалыптастыруға араласуы”,- деп анықтайды.
Саяси әрекеттің объективті сипаттамасы және адамның саясатты өз
тұрғысынан ұғынуы, ондағы өзінің орнын түсінуі, қатысу деңгейлері мен
үлгілерін төмендегідей бөліп көрсетуге негіз болады:
1. Адамның жоғары белсенділігін қажет етпейтін саяси жүйеден, оның
институттары мен өкілдерінен шығатын импульске жауап ретінде саясатқа
анда-санда қатысуы;
2. Өкілдіктің делегатқа берілуіне байланысты іс-әрекет: сайлауға,
референдумдарға және тағы да басқаларға қатысу;
3. Саяси және оған жақын қоғамдық ұйымдар: партиялар, кәсіподақ, жастардың
саяси бірлестіктері және т.с.с. қатысу;
4. Бұқаралық ақпарат құралдарын қоса есептегендегі мемлекет институттары
шеңберінде саяси қызмет атқару;
5. Кәсіби басшылық етуші саяси – идеологиялық қызмет;
6. Нақты саяси жүйені түбегейлі қайта құруға бағытталған институциялықтан
тыс саяси қозғалыстар мен әрекеттерге қатысу.
Саяси қатысу орныққан саяси тәртіпке байланысты болады. Айталық,
демократиялық қоғамда бұл қатысу – жалпыға бірдей, тәуелсіз, ынталы және
азаматтардың маңызды мүдделерін қозғайтын мәселелерді шешуге ұтымды. Бұлар
олар үшін мақсатқа жетудің, өзін көрсетудің және өзін танытудың қажеттігін
жүзеге асырудың, азаматтық сезімін білдірудің құралы. Осындай қатысу
демократиялық мемлекетте құқықтық нормалар мен атқару тәртібін, сонымен
қатар қоғамның әртүрлі топтары арасында мынандай қатысу ресурстарының:
ақша, білім, шешім қабылдаудың тұтқаларын білу, бос уақыт, БАҚ сияқты
біршама біркелкі таралуын қамтамасыз етеді. Демократиялық қоғам келіспеу
мен наразылық білдірудің мынандай нысандарына: митингі, демонстрация, пикет
қою, ереуіл, арнаулы өтініш жолдау сияқтыларға рұхсат етеді [5].
Азаматтардың саясатқа қатысу жағдайын дұрыс түсіну үшін, ең алдымен
азаматтардың жеке зейіні жетіп, ұғыну қасиетін және оның әлеуметтік
төңірегін жағдай ретінде саяси қатысуды жеңілдететін немесе ауырлататын
немесе өз алдына әрекет ететін фактор еместігін есте ұстаған абзал.
Сонымен, саяси қатысу- бұл кейбір ерекшеліктерді қоспағанда, ұжымдық
мақсатқа бағытталған институционалдық құрылымдардың, нақты саяси
оқиғалардың, топтық немесе жеке қасиеттердің өзара кешенді байланысына
негізделген әлеуметтік мінез-құлық.
Көптеген елдерде жүргізілген кең көлемді социологиялық зерттеулер
әйелдердің еркектермен салыстырғанда саяси белсенділігінің төмен екендігін
байқатты. Алайда, қатысу дәрежесіне жыныс ерекшелігінің өзгешелігі елеулі
әсер етуі мүмкін. Мәселен, әлеуметтік болмысында дәстүрлік үлгідегі
сипаттар жоғарғы деңгейде сақталған қоғамдарда әйелдердің саясатқа қатысуы
әлдеқайда төмен. Дәл осыны әлеуметтік – экономикалық дамуы желеу қалған
қоғамдар туралы да айтуға болады. Шындығында да осындай қоғамдарда саяси
өмірге қатысу үшін нақты мүмкіндіктерді иемденуде еркектер мен әйелдер
арасында осыған қоса қажетті білім мен тәжірибе алудағы алшақтық
айтарлықтай үлкен болып отыр.
Кез - келген қоғамда әйелдердің “табиғи” орны туралы белгілі көзқарас
қалыптасқаны көпшілікке аян. Модернизациялануы төмен қоғамдарда әйелдерге
саяси қимылға қатысудан алысырақ, жат болып кету сияқты әлеуметтік орны
белгіленген. Зерттеулер көрсеткеніндей, тіпті білім деңгейі ескерілгеннен
кейін де қатысудағы алшақтық сақталынады. Әйелдердің білім деңгейі
өскенімен қатысудағы алшақтықтың сақталуының нақты себебі әйелдердің саяси
белсенділігі туралы көпшілік тұрғындар қабыл алған стереотиптердің әрекет
ету өміршеңдігі.
Әйелдердің саяси белсенділігін төмендететін тағы бір фактор - әлеуметтік
болмыста заңдылыққа айналған қоғамдағы жетекші орын туралы жұртшылық пікірі
– бұл еркек орны. Бұндай жағдай әсіресе әлеуметтік орын бөлу тарапында аса
“дәстүрлік” қоғамға тән [6].
1970-ші жылдары батыс зерттеушілерінің тақырыбы КСРО-дағы әйелдер
жағдайы, соның ішінде олардың саяси әрекеті болды. Америка және Еуропа
зерттеушілерінің КСРО-ға алғашқылардың бірі болып жыныс теңдігін жариялаған
ел болғандықтан назары бағытталған еді. Дегенмен, мұнда да арнайы
мәлімдемегеніне қарамастан әйелдер өмір тәжірибесінде шешім қабылдау
сфераларынан шығарылып, мүмкіндіктері шектеліп отырылды. Кеңестік қоғамдағы
әйелдердің саяси маргиналдығы, бір жағынан қатысуға құштарлықтың аздығымен,
ал екіншіден – кемсітушілікпен түсіндірілді.
КСРО-да әйелдер қоғамдық өндірісте жұмыс істеді және жеке сала
қызметінде негізгі міндеттерді орындады. Олардың саяси қатысу мүмкіндігі
шектеулі болды. Саясатта әйелдер көпшілік жағдайда денсаулық, білім,
әлеуметтік қамсыздандыру, жеңіл өнеркәсіп салалары үшін жауапты болды.
Дегенмен, мынаны да жоққа шығаруға болмайды, 20-шы жылдары әйелдерді
қоғамдық өмірге тарту міндеттері, олардың саяси әрекетке қатысуы шапшаң
қарқынмен шешілді. Халық қалаулыларының жиналыстарында әйелдер тарапынан
жасалған ұсыныстар идеялық қолдау тауып және оны жүзеге асыру мақсатында
мемлекет әрекеті тұрғысына аударылды. Әйелдердің қоғамдық әрекетіне
мүмкіндік беретін тұтқалар да жасалынды. Бұнда әйел бөлімдері мен әйел
кеңестерінің үлкен еңбегі болды. Сонымен қатар мынаны да атап өткен орынды,
кеңес дәуірінде дамыған елдермен салыстырғанда әйелдердің әлеуметтік
өкілдіктерінің көрсеткіштері айтарлықтай жоғары болды – білімділік өсу
қарқыны әйелдерде еркектерге қарағанда жоғары болды.
1930 жылы “Әйел мәселесі” шешілген болып есептелді, сол себепті ол
партия саясаты, оның ұйымдық құрылымдарынан және ғылыми зерттеулерден ғайып
болды. “Қоғамдағы әйелдердің саяси орны” туралы қамқорлық биліктің өкілетті
мекемелеріне әйелдердің қатысуы квота жүйесіне байланысты көрініс тауып
отырды. Мәселен, 1980-1985 жж. КСРО Жоғарғы Кеңесіндегі әйелдер үлесі –
32.8%, одақтас республикалардың Жоғарғы Кеңестерінде (соның ішінде
Қазақстанда) – 36.2%, автономиялық республикаларда – 40.3%, өлкелік,
облыстық, аудандық, поселкелік және ауылдық кеңестерде - 50% болды [7].
Бұл квоталар әйелдердің елдегі саяси өміріндегі шынайы жағдайын көрсете
алмады, солай бола тұрса да, төменгі, жергілікті деңгейлерде әйелдердің
белсенділігі айтарлықтай болды, олардың өкілдері жергілікті билік
мекемелерінде жоғары болды.
1989 ж. және 1990 ж. квотасыз өткен сайлаулар нәтижесінде әйелдер
толығымен ұтылды. Бұл ең алдымен олардың саяси белсенділігінің және
ұйымдасуының төмендігіне байланысты болды.
Қазақстандағы әйелдердің саяси қатысу мәселесіне келетін болсақ,
Қазақстанда әйелдердің көбіне жуық сауатсыз болды. Сондықтан бізде
әйелдерді саяси және қоғамдық өмірге қатысуға икемдеу қоғамда қалыптасқан
сауатсыздықты жоюдан басталды. Жергілікті партиялық ұйымдарда әйел
бөлімдері құрылды [8]. Осының нәтижесінде қысқа мерзім ішінде елде жоғары
оқу орындары және техникумдар саны өсті. Жыл сайын республикада онда оқитын
әйелдер саны да өсті. Мәселен, 1927-1928жж. институтта 82 әйел оқыды, оның
24-і қазақ әйелдері, ал 1928-1929жж. 90 әйел, оның ішінде 31 қазақ әйелі
білім алды [9].
Әйтсе де саясат ауданында ерлермен тең құқыққа ие болса да, Кеңестік
биліктің алғашқы жылдарында әйелдер сайлау науқандарында шамалы қатысты.
Дәл осы кезеңде қазақ әйелдерін саяси тәрбиелеуде 1925 ж. 5 мамырда Сара
Есованың бастауымен құрылған әйелдер журналы “Әйел теңдігі” үлкен рөл
атқарды [10].
1917 ж. әйелдер дауыс беру құқына ие болды. Осы кезеңнен бастап
әйелдерді саяси өмірге тарту коммунистік идеологияның негізгі принципіне
айналды. Кеңес билігі тұсында қоғамдағы әйелдің мәртебесіне қатысты екі
идеология өмір сүрді. Оның бірі нормативті документтерде, заң күші бар
актілерде болса, екіншісі шынайы өмірде болды. Шынында да социализм
әйелдердің әлеуметтік - құқықтық теңсіздігін жойып, шын мәніндегі теңдікті
орнатпады.
Әйелдердің жоғарғы мемлекеттік лауазымдардағы өкілеттілігінің болмауы ХХ
ғ. соңындағы күнделікті құбылыс болып қала берді.
§ 2. Батыс Еуропа және Скандинавия елдерінде әйелдердің саяси қатысуы.
Қоғамның демократиялануы мемлекетіміздің қоғамдық өміріндегі саяси
және экономикалық өзгерістер әйелдердің қоғамда алатын орны мен роліне
қатысты көне көзқарасты түбегейлі өзгертті.
Әйел статусын түсінудің маңызды көзі – оның саяси және экономикалық
өмірге қатысуынан немесе оның меншікті бақылаудағы ролі мен өзінің
нәтижелерінен көрінеді. Ал бұл өз кезегінде қоғамдағы билік жүйесіне
тәуелді. Жалпы дін, құқық және саяси институттар патриархалдық құрылымның
қолдаушылары мен кепілдері болды. Тек америкалық суфражисткалар (сайлау
құқы; Америка мен Англияда әйелдерге сайлау құқын беру үшін құрылған
қозғалыс) мен ХІX ғ. және ХІX ғ. аяғы мен ХX ғ. басында Берта фон Зуттнер,
Клара Цеткин, Роза Люксембург, Инесса Арманд, Вирджиния Вульф, Симон де
Бовуар және Бетти Фриданның есімдерімен ХX ғ. әйелге деген көзқарас
өзгерді, сонымен бірге адамдардың менталитеті де өзгерді [11].
Шет елдердегі әйелдердің саяси қатысу тәжірибесін айтпастан бұрын,
феминизм тарихына тоқталып өтетін болсақ, феминизм сонау ХVІІ ғ. бастау
алады. Алғашқы феминистердің бірі фракциялық М.Ван Шурман (1607-1678)
әйелдердің ғылыми білімін қолдаса, оның ізін қуушы англиялық Б.Мэкин
әйелдерге арналған оқу кестесінің бағдарламасын да жасады.
М. Кавендиш (1623 – 1673 жж.) ерлердің арасында өзін мойындату үшін
күресті. Белгілі ағылшын жазушысы М.Астелл егер барлық ерлер еркін болып
туылса, онда бар әйел қалайша құл болып туылады деп жазды.
1744 жылы Англияда Э.Хэйвудтың бастамасымен мерзімді периодикалық
журнал “Female spectator” шыға бастады. Журнал 1775-1783 жж. тәуелсіздік
үшін соғыс кезеңінде феминизм кең таралған Солтүстік Америкада өте көрнекті
болды.
Француз феминизмінің дамуы Ұлы Француз революциясы уақытына сәйкес.
Оның теоретикалық негізі О. Де Гуж (1792) жасаған “Әйел мен азаматшаның
құқы туралы Декларация”, сонымен қатар Т. фон Гиппельдің “Әйелдердің
азаматтық құқын жақсарту” туралы еңбегі және М. Уолтстоункрафтың “Әйел
құқықтарының бекітілуі” сияқты еңбектер болды.
ХІX ғ. ІІ-ші жартысы – ХХ ғ. басында феминистік ұйымдар көптеген
елдерде пайда бола бастады. Бұл қозғалыстар алғашқы кезеңде тек әйелдердің
эмансипация мәселелерін ғана қарастырды. Екінші дүние жүзілік соғыстан
кейін оның мәні өзгерді. Негізгі талаптары тең сайлау құқы, теңсіздіктің
барлық түрлерін жою, жыныстардың әлеуметтік теңдігі принципін жүзеге асыру,
патриархалдыққа, қысым көрсетуге, зорлық - зомбылыққа, антигуманды саясатқа
негізделген адамзаттық қасиеттерді және билік институттарын өзгерту болды.
Жаңа феминистік қозғалыстар біртекті емес. Мысалы, жұмысшы
қозғалысына жақын бағыт. Ол әйелдерді қанаудың әлеуметтік түп-тамырын
анықтауға ұмтылады (социалистік феминизм). АҚШ, Франция, Германияда іштей
дамыған радикалды феминизм “патриархалды мәдениетті” ащы сынға алады.
Радикалды феминизм әйелдердің табиғи әлсіздігі, яғни сол себептен олардың
шығармашылықпен және тағы да басқа қоғамдық істермен айналысуына кедергі
келтіретін әлеуметтік теңсіздікті жою үшін күресті.
Феминизм әйелдер қозғалысының белсенді болуына жағдай жасады. Бүгінде
әйелдер қозғалысы Батыс елдері мен АҚШ-та солшыл демократиялық күштердің
қолдауына ие. 80-ші жылдан бері түгелге жуық саяси партиялар осы
қозғалысқа, оның мәселелеріне терең мән беріп, әйелдерді саясатқа тарта
бастады. Солшыл үкімет әлеуметтік заңдарды әйелдердің пайдасына шешуде.
Сонымен, феминизм дегеніміз, әйелдердің қаналуы және олардың ерлерге
тәуелділігімен байланысты біртұтас теория. Екіншіден, барлық әйелдерді
ерлердің басымдылығынан және қанауынан босатуға тырысатын әлеуметтік -
саяси теория және практика. Үшіншіден, гендерлі – таптық жүйе мен
стратегиялық конфронтациядан тұратын әлеуметтік қозғалыс.
Соңғы мәліметтерге сүйенетін болсақ, Батыстың көптеген елдерінде
әйелдің қоғамның саяси өмірінде беделі біршама көтерілген. Мысалы, Норвегия
жұмысшы партиясы әйелдерге аппараттың барлық звеноларында 40% квота беруге
шешім қабылдады. Осыған байланысты Норвегия парламентінің депутаттарының
арасында НЖП – нан 42.2% әйелдер сайланған. Министрлер кабинетінің 9-ы
әйелдер үлесінде (1992 ж. көрсеткіштер бойынша). Швецияда риксдаг
депутаттарының 114-і әйел адамдар. Италия парламентінде 1000 сенатор мен
депутаттардың 101-і әйел. В. Финнбогадоттир үшінші кезекті мезгілде
Исландияның президенті болып сайланған [12]. Грецияда парламенттегі әйелдер
өкілі мүлдем аз. Француз әйелдерінің 56.9% - і қоғамдық секторда жұмысшы
күшінің мүддесін білдіреді, бірақ 7% қана жоғары лауазымды қызметкерлер.
Тек 4 әйел – 88 ұлттық масштабтағы университеттердің президенттері және 109
префектураның бесеуінде ғана олар биліктің өкілетті өкілі болып табылады.
Француз премьер – министрі Лионель Жоспэн реформалар жүргізу нәтижесінде
әйелдерді маңызды министрлік лауазымдарға тағайындады. Мәселен, әділет
министрі Элизабет Гюго, ал Мартин Обри денсаулық сақтау және еңбек министрі
қызметін атқарды. Франция сонымен қатар онда әйел премъер-министр болуымен
ерекшеленеді. Ол 1992 жылы 11 ай мерзім ғана билік еткен Эдит Крессон болды
[13].
Германияда “үкіметтік емес” ұйымдар термині бірнеше он жылдықтар
бұрын пайда болған. Саясаттанушылар осы ұйымдардың қызметтерін зерттеп,
олардың негізгі мынандай түрлерін көрсетеді:
1. Экономика саласындағы ұйымдасқан мүдделер.
2. Әлеуметтік салада ұйымдасқан мүдделер.
3. Еркін уақыт өткізу және демалыс саласында ұйымдасқан мүдделер.
4. Қоғамдық-саяси салада ұйымдасқан мүдделер.
Жалпы Германиядағы әйелдердің саяси белсенділігін төмендегі кестеден
көруге болады [14].
Кесте 1
қызмет түрі Батыс Германия Шығыс Германия
1. Сайлауға қатысу 87% 74%
2. Жұмыс орнында, таныстарының 81 84
арасында өз ойын айту.
3. Жиналыстар мен қоғамдық пікір -45 49
таластарға қатысу.
4. Саяси партиялардағы белсенді 18 11
мүше
5. Сайлау кезінде үміткерге 15 15
көмекші ретінде қатысу.
6. Үкіметтік емес ұйымдардағы 41 30
қызмет.
7. Шерулерге қатысу. 8 10
8. Қарсылық ретінде ғимараттар мен3 2
әкімшілік орындарды басып алу.
Еуропада Еуропалық одақтастағы үкіметтік емес әйелдер қозғалысы
қызмет атқарады. Ол Еуропалық әйелдер лоббиы (ЕЛЖ) деп аталады.
ЕӘЛ – белсенді 2700 әйелдер ұйымдарының қызметін үйлестіреді және
Еуропа елдерінде қысым көрсету (лоббирование) арқылы әйелдердің мәртебесін
жақсартуға тырысады. ЕӘЛ еуропалық дәрежеде белсенді рөл атқарады және
еуропа саясатына қатысты нақты позициялар ұстанады.
ЕӘЛ Еуропалық және Халықаралық дәрежеде әйелдердің мүддесін қолдайды.
Оның негізгі пункттары төмендегідей:
а) шешуші позицияларда әйелдер санының көбеюі;
ә) әйелдерге қатысты ерлердің зорлық-зомбылығына қарсы күрес;
б) барлық саяси сфераларда әйелдердің құқы мен перспективаларын
интеграциялау.
ЕӘЛ әйелдердің еуропалық ұйымдарда, әсіресе Еуропалық Парламентте
санын көбейтуге тырысады, олардың негізгі ұсынысы – Еуропалық одақ елдері
еуропалық сайлауға ер - үміткерлер мен әйел - үміткерлердің тепе-тең
мөлшерде болуын ұсынады [15].
АҚШ-та іскерлік шеңберіндегі тең мүмкіндіктер мәселесі 1972 жылы
қабылданған Заң бойынша және Картердің осыған сәйкес жарлықтарымен
реттеледі (1978-1979 жж.).
Еңбек етуші әйелдер, отбасы, ана және бала, әйелдердің іскерлік
белсенділігін арттыру сияқты мәселелерге қатысты федералдық бағдарламаларды
қолдау Б. Клинтон әкімшілігінің ішкі саясатының басым бағыттарының бірі
болды. Осыған байланысты Б.Клинтон әкімгершілігі әйел – басқарушылар көп
әкімгершілік болды. Бұл жағынан американың саяси қатаң және күрделі
қоғамының өзі үлгі алуға тұрарлық. АҚШ-тың бұрынғы Президенті Б. Клинтон
оның 14 адамнан тұратын кабинеті “Америка сияқты, яғни қоғамның этникалық,
нәсілдік және жыныстық мозаикасын көрсетуі қажет” деп ашық айтты. Арнайы
күш салудың арқасында кабинетке 4 қара американдық, 2 испан нәсілі, 3 әйел
және 2 әйел кабинет мүшелеріне тепе-тең қызметтерді атқарды. Сонымен қатар,
Клинтон Жарлығы бойынша 1920 жылы Еңбек министрлігінің жанынан құрылған
әйелдер ісі Басқармасының қызметі белсендіріле түсті [16].
Скандинавия елдерінде де әйелдің қоғамның саяси өмірінде беделі
біршама көтерілген. Мәселен, Швецияда 80-ші жылдардың басынан тең
құқықтылық мемлекеттік саясаттың негізгі компоненттерінің бірі. Оның заңды
негізі 1991 жылы қабылданған (1994 жылы өзгерістер енгізілген) “Тең
құқықтылық” туралы Заң болып табылады. Бұл заң әйелдердің кәсіпкерлікке,
еңбек жағдайына және қызметтік өсу мүмкіндігіне негізделген.
70-ші жылдардың басында әйелдер қозғалысын белсендіру Швеция
парламенті мен саяси партияларында әйелдер өкілдерінің біршама өсуіне
әкелді. Осылайша, 1980-1994 жж. аралығында әйел – парламентарилер саны 25%
-тен 40%- ке дейін жетті. 48%-і басқарушы социал-демократиялық партия
фракциясының құрамында болды.
Қоғамды басқаруда әйелдер рөлінің көтерілуінің кезекті және күрделі
кезеңі – бұл атқарушы билікте жетекші дәрежеде жыныстардың тең
өкілеттілігіне қол жеткізу. Осы мақсатта 1998 жылы арнайы үкіметтік
бағдарлама қабылданды. Ол мынандай мәселелерді қарастырады:
1. Парламент алдында әйелдердің мемлекеттік басқару органдарындағы
жағдайы туралы жүйелі статистикалық есеп беру;
2. Әйелдердің пропорционалды өкілеттіліктерінің жоғарылауындағы кезеңдік
бағыттар (30% - 1992ж., 1995ж. - 40% және 1998 ж. - 50%);
3. Осы мақсаттарға жету үшін арнайы шараларды: тең құқықтылық жөніндегі
министр тарапынан үкіметтік тағайындауларды бақылау, әйелдердің
үкіметтік емес ұйымдарына мемлекеттік қаржыдай көмек және т.б. жүзеге
асыру.
Үкіметтік бағдарлама қабылданған кезеңнен бастап “жоғарғы” билік
эшалондарында әйелдер саны күрт өскен және 1995 жылы үкіметтің 50%-ін
(қазіргі кабинеттегі 22 министрдің 11-і министрлер орынбасарлары
дәрежесіндегі әйелдер) әйелдер құрады. Жалпы 1995 жылы әйелдер мемлекеттік
қызметкерлердің жартысын құрады, 20%-ке жуығы жетекші және жоғары лауазымды
қызмет атқарды.
Финляндияда әйелдер мен ерлер теңдігі 1986 жылы қабылданған Заң
аясында реттеледі. Аталған заңға сәйкес, лауазымды тұлғалар әйелдер мен
ерлер тең құқықтылығын мақсатты және жоспарлы түрде дамытуға міндетті.
Заң бойынша мемлекеттік комитеттерде, жиындық және т.б. осыған сәйкес
органдарда, сонымен қатар жергілікті билік органдарында (сайланбалылардан
басқа) ерлермен қатар әйелдер де сайлануы керек. Атап айтқанда, 40%-ке
жуығы әйелдер үлесінде болуы керек.
Мақсатты саясаттың нәтижесінде соңғы жылдары Финляндияның қоғамдық -
саяси өмірінде әйелдердің рөлі біршама өскен. Мысалы, қазіргі парламенттің
құрамында 200 орынның 67-і әйелдер үлесінде, сонымен бірге парламенттің
төрағасы және екі вице-төрағалар да әйелдер. Үкіметте 18 министрліктің 6-ын
әйелдер басқарады, яғни олар сыртқы істер министрлігі, қорғаныс, көлік
министрліктері сияқты министрліктерді басқарады. 1994 ж. қараша айындағы
деректер бойынша, мемлекеттік қызметкерлер арасында 41% әйелдер үлесінде
[17].
Австрияда әйелдердің мемлекеттік істерді басқаруға қатысуы мемлекеттік
құрылымның демократиялық моделінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
1985-1995 жж. аралығында тең құқықтылыққа байланысты мемлекеттік қызметтегі
әйелдерге көмектесу бағдарламасы, әйелдер мен ерлерге тең қарым-қатынас
туралы Заң және т.б. көптеген заң актілері қабылданған. Дәл қазіргі уақытта
Австрия федералдық үкіметінің мүшелерінің 30%-ін әйелдер құрайды. Әйелдер
министрліктерде де қызмет атқаруда. Бірақ мемлекеттік қызметтердің 25-30%-і
ғана әйелдерге тиесілі.
Нидерланды үкіметі әйелдердің шешім қабылдау процесіне қатысуын
көтеруге бағытталған кадрлық саясат жүргізуде. Бұл саясаттың негізгі
мақсаттары – биліктің сайланбалы органдарында әйелдердің өкілеттілігін 30%-
ке жеткізу; әйелдердің жетекші-басқарушы лауазымдарда, сонымен бірге жоғары
және орта министрлік құрылымдарында әйелдердің санын көбейтуге қол жеткізу.
Үкімет жүргізген саясат нәтижесінде әйелдер 14 министрлік шенінің 4-
не, 15 мемлекеттік хатшылықтың 5-не ие.
Канада да федералдық үкімет жұмысқа қабылдағанда және қызметте
көтерілуіне әйелдерге тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін арнайы саясат
жүргізуде. 1986 жылы алғашқы рет осы саясатқа сәйкес заң қабылданды. 1995
жылы Жаңа Заң қабылданды [18].
Жоғарыда көрсетілген елдер толық тең құқықтылық жолында оң нәтижелерге
қол жеткізген елдер болып табылады. Гендерлік теңдікке бет бұрған елдердің
ішінде Норвегия, Швеция және Финляндияны лидер деп атауға болады. Алайда,
қазіргі кезде гендерлі дисбаланс сақталып қалған мемлекеттер де баршылық.
§3 ТМД елдерінде әйелдердің саяси қатысуы.
ТМД елдеріндегі әйелдердің саясатқа қатысу процесіне тоқталып өтетін
болсақ, дәл ТМД-ның құрамына кіретін елдерде өтпелі кезең салдары әйелдерге
де өз әсерін тигізбей қоймады. Мәселен, Әзірбайжанда нарықтық экономикаға
өту әйелдердің жағдайының күрт төмендеуіне әкелді. Елдегі бұл жағдай қарулы
қақтығыстар, күрт экономикалық құлдырау және ұлттық-мәдени қайта қалыптасу
дағдарыстарымен онан әрі тереңдеуде.
Саяси жоспарда жаңа экономикалық жүйеге өту және “жаңа саяси
құрылымның” пайда болуы нәтижесінде елеулі теңсіздік пайда болды. 1988-1992
жж. дағдарыс кезеңінде көптеген Әзірбайжан әйелдері тәуелсіздік үшін
күресте жергілікті, сонымен қатар мемлекеттік дәрежеде белсенді қатысты.
Әйелдер өтпелі кезеңнің алғашқы сатыларында саяси өмірге белсенді
қатысқандарымен, олар шешім қабылдайтын саяси органдар мен құрылымдарда
көзге көп түсе қоймады. Коммунистер билік басынан аластатылғаннан кейін
маңызды басқармалық және әкімшілік қызметтегі әйелдер ерлермен ауыстырылды.
Бұл тенденциялар Әзірбайжан үкіметінде бүгінге дейін өз жалғасын табуда.
Кеңестік саяси құрылым мен сол кездегі жүйе кезеңінде әйелдер квотасы
үкіметтік органдарда көп болды. Әрине, билік Коммунистік партияның Орталық
комитеті мен саяси бюроның қолында болды, бірақ партияның шешіміне
байланысты тағайындалғанына қарамастан әйелдердің саяси органдарға қатысуы
- әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейтуге және әйелдерге қоғамның
дұрыс қатынасын қалыптастыруға зор әсер етті.
Бұрынғы кезеңге қарағанда парламент депутаты болған әйелдер саны 1985
жылғы 40%-тен 1994 жылы 6%-ке азайып кеткен, яғни парламентте тек 3 әйел
ғана. Оның үстіне Жоғарғы Кеңес кезінде қызмет еткен әйелдер құқы жөніндегі
комиссия 1993 жылы жойылған. Осыған қарамастан, кейбір әйелдер оны қайта
құруға тырысуда.
Сонымен, ұлттық экономикаға кең қатысқанымен, әйелдер шешім
қабылдаумен байланысты басқару дәрежелерінде және лауазымдарында өте аз.
Өндірістік өнеркәсіпте қызмет ететін әйелдер негізінен тәжірибені керек
етпейтін төмен ақылы қатардағы қызметті атқарады. Мұның себептері неде?
Бірінші және негізгі себебі – бұл Әзірбайжан әйелдері мен ерлері арасында
кең тараған көзқарас, яғни үй шаруасы және балаларды тәрбиелеу – бұл тек
әйелдің міндеті. Өкініштісі сол, бұл пікір Азия елдері немесе Дамыған
елдердің өзінде де кең тараған сенім болып табылады. Екіншіден, білімді
әйелдер санының төмендеуінде. Мысалы, 1989 жылы орта мектепте оқығандардың
48%-і қыздар болса, жоғары оқу орындарында әйелдер көп, бірақ ерлермен тең
емес. 1991 жылы университет түлектерінің 38%-і әйелдер болды. Қазір
Әзербайжанда ақысыз және кемсітушіліксіз бастауыш білім күрделі қиыншылықты
басынан кешіруде.
Екі әйел: білім министрі – кабинеттегі жалғыз министр әйел және
президент әкімшілігінің гуманитарлық мәселелер жөніндегі директор білім
реформасын жүзеге асыруда маңызды рөлге ие [19].
Осы мәселеге байланысты Ресей жағадайына үңілетін болсақ, соңғы
жылдардағы өзгерістер мұнда маңыздырақ екені даусыз. Әйелдер бұқаралық
қоғамдық компаниялардың ықпалды күші болды, олар өздерінің құқықтары және
мүдделерін қорғау мақсатында бірқатар қозғалыстар мен ұйымдар тіркеді.
Бірақ та мұнда да өзге елдердегідей негізгі мақсатқа әлі қол жеткізе қойған
жоқ.
Ресейде әйелдер дауыс беру құқына 1917 жылы қол жеткізді.
Бұрынғы КСРО-ның номенклатуралық есептерінде биліктің сайланбалы
органдарында әйел өкілеттіліктері жоғары дәрежені қамтамасыз етті.
Этникалық, әлеуметтік – професионалды топтар сияқты әйелдер Кеңес құрамында
пропорционалды болды. Бірақ олардың шынайы билігі Кеңестік билігі сияқты
номиналды болып қала берді.
Соңғы жылдардағы өзгерістер номенклатуралық жүйені жойып, сайлау
процесіне азаматтардың көбірек және инициативті қатысуына мүмкіндіктер
тудырды. 1989-1990 жж. сайлау нәтижесін қорытындылайтын болсақ, жоғарыдағы
айтылған мүмкіндіктерді ең алдымен ерлер пайдаланды. Ресей Федерациясының
Жоғары Кеңесінде әйелдер 5.4%-ті құрады (1063 депутаттың 57 –сі) [20]. Бұл
басқы елдердегі парламенттегі әйелдердің үлесімен салыстырғанда өте төмен
көрсеткіш. Швецияда, мысалы, риксдагтың 350 депутатының 77-сі әйелдер
үлесінде (22%).
Ресей Федерациясының Жоғары Кеңесінің депутат - әйелдердің бәрінің
Жоғары білімі және мамандықтарына қарамастан (14 дәрігер, 6 заңгер, 6
мұғалім және жоғары оқу орынның мұғалімдері) олардың парламент
органдарындағы статусы төмен болып қала берген. Тек екі әйел президиум
құрамына енген: З.А. Корнилова – РФ құрамына енетін республикалар,
автономиялық облыстар, округтер және аз санды Халықаралық әлеуметтік және
экономикалық дамуы мәселелері бойынша ұлттардың Кеңесі комиссиясының
төрайымы және М.М. Назметдинова – Жоғарғы Кеңестің әйел, отбасы, ана және
баланы қорғау жөніндегі комитеттің төрайымы.
Әйел – депутаттар Жоғарғы Кеңестің барлық комитеттері мен
комиссияларына кірді, бірақ не хатшылық, не әкімшілік міндеттерді ғана
орындады. Ал заң шығару процесіне әйелдер мардымсыз қатысты. Бұған мысал
ретінде парламент документтеріне сәйкес заңдар мен конституцияға өзгеріс
енгізу графасында әйел адамның аты-жөнінің болмауын айта кету керек. Бірақ
мұнда бір айта кететін жайт, әйел- депутаттардың саяси белсенділігі өте
жоғары болған.
Осылайша, егер Ресейде парламентаризм күшейіп келе жатқан саяси
институт ретінде маманданса, ал парламентте әйелдердің бекітілуі әзірге
төменгі сатыда. Бұл Ресей зерттеушілерінің пікірі.
Әйелдер туралы ұрандарға қарамастан, мемлекетті басқару КСРО-да
әрқашан ерлердің қолында болды. Бұл жағдай бүгінде осындай күйде.
Федералды үкіметте 1994 жылға дейін 310 ерге 1 әйел министрден келді –
Э.А. Памфилова. Министр немесе орынбасар сияқты жоғары лауазымды рангтағы
тек Т.М. Регент және Е.А. Гаерды айтуға болады. Президенттік құрылымда екі
әйел болды. Жоғарғы басқару аппаратында, дипломатиялық корпуста (елші
дәрежесінде), үкіметтік емес құрылымдар жетекшісі арасында бірде-бір әйел
жоқ [21].
Ресейде демократияландыру процестері мен нарықтық қатынастарды орнату
әлеуметтік трансформацияның гендерлік бағдарламасы, яғни әлеуметтік
жыныстар арасындағы қатынастар құрылымының өзгеруі сияқты бағдарламалардан
тұрады.
Қоғамның саяси сферасының өзегруін 1990-1991 жылдар аралығында заң
шығару билігінде әйелдердің ресми өкілеттілігінің азаюы және әйелдердің
саяси қатысуы контексінің өзгеруінен көруге болады.
Егер батыс қоғамында демократияның дамуы әйелдердің саясатқа
қатысуының кеңеюімен және әйелдердің қоғамның барлық сферасына толық құқылы
қатысуына байланыысты келеңсіз стереотиптердің жойылуымен ерекшеленсе, ал
Ресейде мүның бәрі керісінше белең алды [22].
Бүгінде Ресей саяси сахнасындағы жаңа партиялар бағдарламасында
әйелдер мәселесі немесе әйел-үміткерлер мәселесі әлі көтеріле қойған жоқ.
25 саяси партияның тек бесеуінің ғана қазіргі платформасында әйелдер
мәселесі орын алған. Әйтсе де саяси және әлеуметтік сфераларда әйелдердің
ықпалын көтеру үшін 1993 жылы қазан айында "Женщины России" деп аталатын
жаңа саяси партия қалыптасты. Бұл партияның негізгі мақсаты - әйелдердің
шешім қабылдауға қатысуын жүзеге асыру болды [23].
Украинада бұрнағы жүйеде парламенттегі және жергілікті органдарда
әйелдер саны жоғары болды. Мәселен жергілікті үкіметте 50%, ал Жоғарғы
Кеңесте 30% шамасында. Алайда мұнда да өзге елдегідей (Ресей т.б.) бұл
көрсеткіштер әйелдердің қоғамдағы рөлін шынайы көрсетпеді. Олардың үлесін
жасанды түрде Коммунистік партия қалыптастырып отырады. Өтпелі кезеңдегі
бірнеше үміткердің еркін сайлау мүмкіндігі бұл жағдайды өзгертті. Әйелдер
білім, медицина және басқару сияқты облыстарда алдыңғы қатардағы рөлге ие.
Ал министрлер кабинетінде бірде-бір әйел жоқ, тек 6 әйел министрлер
орынбасары қызметін атқарады [24].
Сонымен, ТМД елдерінде гендерлік теңдікті шешу, әйелдердің саясатқа
қатысу мәселелерін шешудің алғашқы қадамдары жасалынуда.
§4. Орта Азия мемлекеттеріндегі әйелдердің саяси рөлі.
Орталық Азия Республикаларында әйелдердің жағдайы ерлермен
салыстырғанда жоғары. Бірақ өтпелі кезеңге дейінгі теңдігі төмендеуде.
Жалпы мұсылман елдеріндегі әйелдер мәселесін көтергенде қоғам
санасында терең сіңген әйелдерді ең біріншіден, отбасының қорғанышы
ретіндегі рөлі туралы дәстүрлі түсінікті естен шығармауымыз керек. Шынында,
Құран және Шариат сияқты мұсылман құқының каноникалық деректемелерінде
әйелдердің белгілі бір әлеуметтік құқықтары мен міндеттерін мойындайды
[25].
Азия елдерінде басқа елдегідей жыныстар теңдігі қоғамның саяси,
экономикалық, әлеуметтік өмірінің өзекті мәселелерінің бірі.
Пекин Іс-әрекет платформасына сәйкес, мемлекетті саяси басқару адамның
құқы мен еркінің орындалуына негізделуі керек және де барлық азаматтардың
жасына қарамастан қоғамның барлық топтарының теңдігі принципін қосуы керек.
Әйелдер мен ерлер арасындағы теңдікке жетуге бағытталған Қырғызстан
үкіметінің қабылдаған стратегиясы Қырғызстан Республикасы Президентінің
1996 жылды "әйелдер жылы" деп жариялауымен жүзеге асырылды.
Қырғызстанда бұрынғы Кеңестік Одақ Республикаларындағыдай 90-шы
жылдарға дейін шешім қабылдау процестерінде 30%-тік квота әйелдердің
үлесінде болды.Өтпелі кезең уақытында әйелдер билік органдарындағы өздеріне
тиесілі 33% - тік квотасын жоғалтып алды. Бұл әйелдердің сайланбалы
құрылымдардағы өкілеттіліктерінің күрт төмендеуіне әкелді. Мәселен, 1999
жылы қазан айындағы сайлауда әйелдер екі палатада депутаттық корпустың 4%-
ін ғана құрады. Сонымен қатар әйелдердің билік құрылымдарындағы және
биліктің жоғарғы эшалондарындағы үлесі төмендеуде. Биліктің басқару
органдарындағы жетекшілері арасында әйелдер 145, ал құрылымдық бөліністер,
департаменттер, басқаруда - 23% , бөліністер мен секторларда - 36% . Соңғы
сайлауға дейін Жоғарғы Кеңестің екі палатасында 105 депутаттың 4-і ғана
әйел адам болды, яғни 4-ақ %. Жоғары Кеңестегі әйелдердің өкілеттілігі
салыстырмалы түрде төмендегідей: 1994-8%, 1996ж. -5%- ке жуық, 2000-6%- ке
жуық. Осыған байланысты Қырғызстан әйелдерінің үкіметтік емес ұйымдарының
мүшелерінің ойынша әйелдердің билік органдарына қатысуын көтеру үшін
уақытша 33%- тік квотаны қайта енгізу керек.
“Пекинннен Нью-Йоркқа дейін 1995-2000” (1999ж.) есебінде Қырғызстан
Республикасындағы әйелдердің жағдайы туралы мұнда соңғы 10 жылда әйелдер
биліктен алшақтап кеткендігін ашық мойындайды.
2000 жылы 27 мамырда өткен сайлауда 5 әйел-депутат сайланып, қызмет
етуде. Ресми деректерге сүйенсек, билік органдары мен басқару органдарында
– 13.6% әйелдер, үкімет тағайындаған лауазымдарда тек 5% әйелдер. Министр,
әкім әйел мүлдем жоқ.
Сонымен, Қырғызстанда соңғы кезде екі жақты процесс жүрді деп айтуға
болады. Бір жағынан Пекин іс-әрекет платформасын орындау шеңберінде
әйелдердің қоғамдық өмірге қатысуына саяси қолдау жасалынса, екінші жағынан
әйелдердің билік органдарына қатысуы дәстүрлі қамтамасыз етілмеуде [26].
Өзбекстанда шешім қабылдау үрдісінде әйелдердің мәртебесін көтеру үшін
бірнеше қадамдар жасалынды. 1995 жылы наурызда қабылданған Өзбекстан
Республикасының мемлекеттік және қоғамдық құрылымындағы әйелдердің рөлін
көтеру шаралары туралы Президент Жарлығымен барлық дәрежедегі атқарушы
билік органдарындағы әйелдердің санын көбейту үшін квота белгіленді. Осы
жарлыққа сәйкес атқарушы билік органдарында әйелдер әкімшілік басшысы
орынбасары қызметтеріне тағайындалып, әлеуметтік сфера жағдайына жауап
береді.
Әйелдер сонымен бірге Парламент төрағасы орынбасары, еңбекті қорғау
және халықты әлеуметтік қорғау саласы бойынша Парламент комитеті төрағасы
қызметтерін атқарады.
Өзбекстанда 1994 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ. ӘЙЕЛ САЯСАТ СУБЪЕКТІСІ 8
(Шет ел тәжірибесі). 8
§1. Әйелдердің саяси қатысуының теориялық негіздері. 8
§ 2. Батыс Еуропа және Скандинавия елдерінде әйелдердің саяси қатысуы. 11
§3 ТМД елдерінде әйелдердің саяси қатысуы. 16
§4. Орта Азия мемлекеттеріндегі әйелдердің саяси рөлі. 19
ІІ ТАРАУ. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЙЕЛДЕРДІҢ САЯСИ ҚАТЫСУЫ. 22
§1. Сайлауға қатысу және сайлауға түсу. 23
§2. Үкіметтің саясатын қалыптастыруға және оны жүзеге асыруға қатысу. 27
§3. Үкіметтік емес ұйымдар мен ассоциациялар қызметіне қатысу. 31
Қорытынды. 37
Деректемелер. 39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 40
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның өзінің тәуелсіздігін
алып, егеменді мемлекетке айналуы еліміздегі демократиялық өзгерістердің
саяси негізі болып табылады. Тоталитарлық тәртіп құрсауынан шыққан еліміз
үшін либералды – демократиялық тәртіпке өту күрделі де, қарама-қайшылыққа
толы қайта - құрулар арқылы жүзеге асуда.
Мінеки, осы демократиялық қайта- құруларда халықтың саяси қатысуының
мәні зор. Себебі, “демократия” дегеніміздің өзі халық билігін білдіреді.
1995 жылы 30 тамызда қабылданған Конституция бойынша “Мемлекеттік
биліктің бірден-бір бастауы – халық” [1]. Мемелекеттік билік шынымен, яғни
іс жүзінде халықтың басқаруға, халықпен таңдалған, әрі халық үшін қызмет
жасайтын халықтық билікке айналуы үшін, халықтың саяси белсенділігі қоғам
дамуының анықтаушы, әрі шешуші факторына айналуы қажет.
Сонымен, адамдардың саяси қатысуы дегеніміз азаматтардың өз
мүдделеріне сай шешімдер мен іс- әрекеттер қабылдату мақсатында өкіметке
ықпал ету жолындағы белсенділігі.
Демократиялық, азаматтық және саяси институттар өзінен - өзі жұмыс
істеп кете алмайды. Олар қазіргі заман қоғамының сұрақтарына жауап қайтара
алатын әлеуметтік, экономикалық, саяси бағыттардан терең хабары бар
адамдарға мұқтаж. Қазіргі заманғы мемлекеттерге қоғамдық істерге белсенді
қатысатын, өздерінің құқықтарын пайдалана алатын және өздерінің ұлттық,
мемлекеттік бірлестіктің мүшесі ретіндегі міндеттерін орындай алатын
азаматтар қажет.
Қазіргі кезде демократиялық жүйелерде әр түрлі топтарда ұйымдасқан
мүдделер қозғалысына байланысты саяси қатысудың мәні зор. Осындай ірі
әлеуметтік топтардың бірі әйелдер болып табылады.
Біріншіден, әйелдер қоғамда айрықша орны бар әлеуметтік бірлестік
немесе әлеуметтанушылардың айтуы бойынша әйелдер социумын құрайды. Оны тек
жыныс белгісі ғана емес, сонымен бірге олардың әлеуметтік қатынас
жүйесіндегі белгілі жағдайы біріктіреді. әйелдердің көптеген халықаралық
құжаттарда да, сонымен қатар, біздің елдің заңында да бекітілген өздерінің
құқықтары, міндеттері, мүдделері бар.
Екіншіден, әйелдер саяси күштің дәстүрлі объектісі ғана емес, сонымен
бірге субъектісі, қозғаушысы да. Әйел социумы жалпы елдің саяси өміріне кең
ауқымды мүмкіндігін ғана емес, нақты саяси жағдайға да ықпал ете алады.
Үшіншіден, әйелдер біртіндеп бұрынғыдан әлдеқайда анық әлеуметтік
мәртебеге ие болуда. Ол әйелдердің жалпы қоғамдағы, өндірістегі, басқару
мекемелеріндегі орнын бекіте бастады.
Әйелдердің саяси процестерге қатысуы қазіргі заман әлеміндегі олардың
нақты тең құқықтық жағдайын қамтамасыз ету жолындағы ең күрделі күресіне
жатады. Әйелдердің саясатқа қатысуын жергілікті, аймақтық, жалпы ұлттық
билік деңгейлеріндегі саяси шешімдердің қабылдану процесіне әсер ету
мақсатында әйелдердің өз еркімен жүзеге асыратын мақсатты бағыттағы әрекеті
деп түсінуге болады. Қазіргі уақытта Қазақстанда мемлекеттік статкомитеттің
дерегі бойынша халықтың 51.4%-8 миллионнан астамын әйелдер құрайды. Әйелдер
ортасында пайда болатын процестерді зерттеу, әйелдер сияқты көп санды
әлеуметтік бірлестіктің мүдделерін талдап біліп және саяси тәжірибеде
ескеруге, әйел белсенділігі дамуының мүмкін бағыттарын алдын-ала білуге
мүмкіндік береді.
Демократиялық қайта құрулар процесін жүзеге асырып жатқан Қазақстан
мемлекетінің дамуы үшін бұл іске әйелдерді кең ауқымда жұмылдырмай мүмкін
емес дүние. Әйелдерді саясатқа тарту проблемалары тек әйел мәселелерінің
құрамдас бөлігі ғана емес, сонымен қатар оның мемлекеттік деңгейде маңызы
зор. 1998 жылдың желтоқсанында өткен Қазақстан әйелдерінің ІІ Форумында
Президент Н.Ә.Назарбаев былай деді: “Әйелдердің егемен Қазақстанның қазіргі
даму кезеңінде саясатқа ұмтылуы елдегі демократия негізін кеңейтуге маңызды
мүмкіндік береді және барлық қоғам қолдайтын шешім дайындап, жүзеге асыруға
қосымша жағдай жасайды” [2].
Әйелдердің саяси қатысуы мәселесімен айналысудың өзектілігі
әйелдердің орны тек от басын сақтаушы және бала тәрбиелеуші, бар нәрседе
еркектерге тәуелді деген керіағар пікірді қайта қарау қажеттілігімен де
түсіндіріледі. Біздің қоғамда әзірге кең көлемді қолдау көрмей жүрген
феминисткалар қозғалысына қатынастың өзін қайта ой елегінен өткізу қоғам
өміріне әйелдердің де қатысуын реттеу керек қажеттілігі болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әйел мәселелерін зерттеп білу деңгейі АҚШ
зерттеу бағдарламаларының маңызды бөлігі болып табылады. 70-ші жылдардан
бастап және одан әрі әйел мәселелері бойынша оқу курстары, мыңнан астам
колледждер мен университеттерде жүзеге асуда. Осы ұйымдардың 600-ден
астамында күрделілігі әртүрлі ауқымдағы бағдарламалар және
университеттердің жоғарғы курс студенттері мен аспиранттары үшін мамандану
ұсынылады. 1983-ші жылдан бастап АҚШ-тың білім министрлігі үнемі әйел
мәселелері бойынша ғылым салаларындағы зерттеулер үшін ғылым дәрежесін
алғандар туралы хабарлап отырады. Жыл сайын әйел мәселелері бойынша
көптеген докторлық диссертациялар қорғалып отырады [3].
Бұл проблемалар бірқатар халықаралық құжаттарда: БҰҰ-ның “Әйелдерге
байланысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы” Ковенциясында,
Найробиялық “1986-2000 жылдар кезеңіндегі әйелдер жағдайын жақсарту
саласындағы сәулетті болашақ әрекетінің стратегиясында”, 1995 жылғы
“Теңдік, даму, бейбітшілік мүддесіндегі әрекет” ұранымен өткен ІV
Бүкіләлемдік әйелдердің Пекин конференциясының материалдарында қойылып жүр.
Шет елдердегі әйел мәселелері бойынша зерттеулер әйелдер қозғалысының
көтерілу толқынында олардың идеологиясы мен тәжірибесін ой елегінен
өткізуге тырысумен байланысты пайда болғанын атап өту қажет.
Республикада гендерлік мәселелерді зерттеу жүйесін шартты түрде екі
кезеңге бөлуге болады: Кеңестік кезең және Кеңестік дәуірден кейінгі
Қазақстанның тәуелсіздік жағдайындағы кезең.
Кеңестік кезеңді қарастырғанда, әйел қозғалысында “пролетарлық бағыт”
деп аталатын бағыттың болғанын атап өту керек. Сол кезеңде әйелдер
мәселелерін зерттеудің негізін қалаушылары және оның бастаушылары И.
Арманд, И.А. Коллонтай, Н.К. Крупская, К. Цеткин, Қазақстанда А. Оразбаева
және т.б. болды. Негізінен бұл тек партия ұйымдары ісіне және “жоғарыдан”
басқарылатын әйелдер ұйымдарында әйелдердің қатысуын кеңінен дәріптеген,
“әйел сұрақтарына” таптық тұрғыдан келу еді.
Қуғын-сүргін кезеңінде және соғыс алдындағы кезеңдерде әйел
мәселелері жөніндегі зерттеулер тоқтатылды, оған қызығушылық тек соғыс
кезеңінде қайта дамыды. Бұл КСРО-да, сонымен бірге Қазақстанда да әйел
интеллегенциясының аса таңдаулы өкілдерінің қудалануға түсуімен байланысты
құбылыстар болып табылады. Әйел мәселелеріне арналған осы кезеңдегі
жұмыстарға негізінен әйел – еңбекші “стахановшы” Полина Виноградова сияқты
үлгілердің кейіпін суреттеп насихаттау тән.
В.И. Лениннің белгілі “аспазшылар да мемлекетті басқара алады”, - деп
аталатын тезисінің негізінде барлық Кеңес үлгілерінің құрамына көбіне-көп
таза форманы көрсету мақсатында тура “станоктан” әйелдер енгізілді.
Әйелдердің фашистерге қарсы күреске белсене қатысуы әйел тақырыбына
қызығушылықтың өсуіне мүмкіндік туғызды. Осы кезеңдегі еңбектерге
әйелдердің шаруашылыққа және жалпы мәдени құрылысқа қатысулары кеңінен
зерттелді. Бірақ бұл кезеңде “әйел мәселесі” тек таптық тұрғыдан берілді
және тек партия өміріне қатысу контексінде қарастырылды.
Халықаралық әйелдер қозғалысының дамуы және соғыс кезеңінен кейін
әлемде феминизмнің қарқынды дамуы әйелдердің жағдайын елде де және шет елде
де зерттеу қажеттілігіне еріксіз көндірді. 70-80 – ші жылдар бойы бұл
тақырып белсенді зерттелді. Зерттеулердің үлкен бөлігі әйел сұрақтарының
мазмұнды жақтарына арналды, яғни жұмысқа орналастыру, отбасы тұғырын
нығайту, жасампаздық белсенділігін арттыру сияқты. Зерттеушілер ішінде Т.Ж.
Тасырованың, Д. Сабурованың, О.М. Ходаковскаяның еңбектерін атап өтуге
болады.
Аталған еңбектердің құндылығы - қоғамдағы әйел жағдайы мәселелерінің
шешілуінің тарихи жағдайларын талдауы болып саналады. Бұнда әйел
сұрақтарына мәселелер ретінде анықтама беріледі.
Әйел сұрақтарының әр түрлі бағыттары Л.И. Цыганкованың, Н.А.
Четверикованың, Д.М. Абусаидованың, Н.Н. Семке, В.Н. Лупановтың, К.А.
Ғалиевтың және О.М. Вовенко еңбектерінде зерттелген. Бұл зерттеушілердің
еңбектерінің құндылығы сол ғылыми айналысқа айтарлықтай эмпирикалық
материалдарды енгізгені болып табылады. Авторлардың аса көп көңіл
бөлгендері әйелдердің қоғамдағы орнын, әлеуметтік ролін дәстүрлі түсінуді
бейнелейтін, олардың еңбектегі және от басындағы қатынастары.
КСРО ыдырағаннан соң және Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланғаннан
кейінгі жылдары әйел тақырыбын зерттеуде жаңа салалар пайда бола бастады.
Қазақстандағы феминизм мәселелерін зерттеуге айтарлықтай зор үлес
қосқан С. Шакированың жұмысын және қоғамды демократияландыру жағдайындағы
әйелдердің саяси қатысу мәселесі жөніндегі Г.А. Алтынбекованың, Қазақстан
Республикасындағы әйелдердің әлеуметтік – ролдік функциясының өзгеруі және
олардың саяси мінез-құлыққа әсері туралы М.А. Мекебаеваның жұмысын айтса да
болады [4]. Әсіресе, Г.А. Алтынбекованың әйелдердің тікелей саяси қатысу
мәселесін талдауға байланысты еңбегі аса бағалы.
Әйел сұрақтарына, нақтырақ айтсақ, демократия жағдайындағы әйел
қозғалысы мәселесіне Е.П.Хмелеускенің қазіргі уақыттағы көзқарасы маңызды
болып көрінеді.
Тағы бір атап айтатын жайт, біздің республикадағы әйелдер қозғалысының
барысын зерттеу нәтижесі әйел санасымен мінез- құлқында пәрменді
өзгерістердің және айтарлықтай жағымды ілгері жылжудың бар екендігін
байқатады. Сонымен қатар, бұл әйел тақырыбын зерттеуде жаңа кезеңнің
басталғанын, оны жүзеге асырудың өзектілігі мен мақсатқа сәйкес екендігін
білдіреді.
Қоғамның құрылымдық өзгерісі тұсындағы әйел жағдайының әлеуметтік –
саяси жағын “әйел мәселелерінің” мәнін және қазіргі әлеуметтік жағдай мен
үйлестіре отырып оларды шешу жолдарын зерттеу жеткіліксіз деңгейде болып
саналады. Әйелді қоғам дамуындағы дербес субъект ретінде қарастыру және өз
ерекшелігі бар және көптеген басқа сұрақтарды талдау өзінің шешімін күтіп
тұрған мәселелер.
Зерттеудің мақсаты. Жұмыстың негізгі мақсаты әлемде қол жеткен
тәжірибелерді пайдалана отырып әйелдердің қоғамның саяси өміріндегі
белсенділігінің қажеттілігі мен мүмкіндігін айқындау болып саналады.
Зерттеудің міндеттері:
- Әйелдердің саяси процестерге қатысуында әлеуметтік-экономикалық
бөгеттерді зерттеу және сипаттау;
- Шет елдердегі әйелдердің саяси қатысуын салыстырмалы түрде зерттеу;
- Саяси шешімдерді дайындау мен қабылдауға әйелдердің қатысуындағы
заңға сәйкес құқық пен нақты мүмкіндіктердің тәсілдері мен
бағыттарын бағалау;
- Парламенттегі әйелдердің қатысу деңгейін көрсету;
- Үкімет саясатын қалыптастыруда және оны жүзеге асырудағы әйелдердің
алатын орны мен рөлін сипаттау;
- Үкіметтік емес ұйымдар мен ассоциациялардағы және саяси партияларда
әйелдер қатысуының қазіргі деңгейін сипаттау.
Зерттеудің барысында қолданылған әдістер. Жұмысты орындау барысында
диалектикалық, тарихи талдау, статистикалық талдау, салыстырмалы талдау
және әлеуметтік талдау әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу барысында халықаралық құқық құжаттары
пайдаланылды, оның ішінде БҰҰ Жарғысы, Адам құқығының Жалпыға бірдей
мәлімдемесі, Найробиялық “1986-2000 жылдар кезеңіндегі әйелдер жағдайын
жақсарту саласындағы сәулетті болашақ әрекетінің стратегиясы”, әйелдер
жағдайы туралы – 4-ші жалпы әлемдік Пекин іс-әрекет Платформасы, Қазақстан
Республикасының әйелдердің жағдайын жақсарту туралы мемлекеттік саясатының
Тұжырымдамасы, Қазақстанда БҰҰ өкілеттілігінің жанында “Гендер и развитие”
деген атпен ұдайы шығып тұратын әйел бюросының жұмыстары, 1993 жылғы
“Женщина и свобода” деп аталатын Халықаралық конференцияның және 1997 жылғы
“Состояние и перспективы развития гендерных исследований в Казахстане” деп
аталатын Республикалық конференцияның материалдары, 2001 жылы 30 қазанда
“Проблемы гендера в контексте трансформации Казахстанского общества” деген
атпен Қазақ Мемлекеттік Қыздар педагогикалық институтында өткен дөңгелек
стол материалдары, Феминистік Лига бастауымен шығып тұратын “Отчет о
положений женщин в Республике Казахстан” журналы материалдары кеңінен
қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық тірегі мемлекеттік статистика Агенттігінің,
Отбасы, әйел және демографиялық саясат сұрақтары бойынша Ұлттық Комиссияның
статистикалық мәліметтері, Қазақстандағы әйелдер жағдайы туралы Есеп беру
мен Қазақстандағы БҰҰ Өкілдігінің жанындағы “Гендер және даму” Бюросының
мәліметтері, әйел, отбасы және демографиялық жағдай мәселелері бойынша
Кеңестің мәліметтері болып саналады.
І ТАРАУ. ӘЙЕЛ САЯСАТ СУБЪЕКТІСІ
(Шет ел тәжірибесі).
§1. Әйелдердің саяси қатысуының теориялық негіздері.
Адамдардың саясатқа қатысуы – олардың өз мүдделеріне жетуі мен қоғамда
көзге түсуі құралдарының бірі ретінде қызмет атқарады. М.Каазе (ГФР) пікірі
бойынша “саяси қатысу” деп әртүрлі деңгейдегі саяси жүйелердің шешім
қабылдауына әсер ету мақсатында азаматтардың өз еркімен жүзеге асыратын кез
- келген іс-әрекеті түсініледі. Саясатқа қатысу ең алдымен мақсатқа
бағытталған жете түсінілген әрекет деп аңғарылады.
Саяси қатысу ХХ ғасырдың 50-ші жылдарына дейін әлеуметтану мен
саясаттану ғылымдарында көбінесе сайлау және басқаруға қатысу ретінде
жүйеленіп баяндалып келді. Қазіргі уақытта әртүрлі бағыттағы
саясаттанушылардың көпшілігі саяси қатысуды әлдеқайда кеңейтілген қалыпта
қарастырады және қоғам мүшелерінің қолданудағы саяси қатынастар мен билік
құрылымына таратылуы ретінде анықтайды. Мәселен, Американ әлеуметтанушысы
Х.Макклоски саяси қатысу “ол өз еркімен, сол арқылы қоғам мүшелерінің
басқарушыларды сайлауға және тура немесе жанамалы түрде мемлекеттік
саясатты қалыптастыруға араласуы”,- деп анықтайды.
Саяси әрекеттің объективті сипаттамасы және адамның саясатты өз
тұрғысынан ұғынуы, ондағы өзінің орнын түсінуі, қатысу деңгейлері мен
үлгілерін төмендегідей бөліп көрсетуге негіз болады:
1. Адамның жоғары белсенділігін қажет етпейтін саяси жүйеден, оның
институттары мен өкілдерінен шығатын импульске жауап ретінде саясатқа
анда-санда қатысуы;
2. Өкілдіктің делегатқа берілуіне байланысты іс-әрекет: сайлауға,
референдумдарға және тағы да басқаларға қатысу;
3. Саяси және оған жақын қоғамдық ұйымдар: партиялар, кәсіподақ, жастардың
саяси бірлестіктері және т.с.с. қатысу;
4. Бұқаралық ақпарат құралдарын қоса есептегендегі мемлекет институттары
шеңберінде саяси қызмет атқару;
5. Кәсіби басшылық етуші саяси – идеологиялық қызмет;
6. Нақты саяси жүйені түбегейлі қайта құруға бағытталған институциялықтан
тыс саяси қозғалыстар мен әрекеттерге қатысу.
Саяси қатысу орныққан саяси тәртіпке байланысты болады. Айталық,
демократиялық қоғамда бұл қатысу – жалпыға бірдей, тәуелсіз, ынталы және
азаматтардың маңызды мүдделерін қозғайтын мәселелерді шешуге ұтымды. Бұлар
олар үшін мақсатқа жетудің, өзін көрсетудің және өзін танытудың қажеттігін
жүзеге асырудың, азаматтық сезімін білдірудің құралы. Осындай қатысу
демократиялық мемлекетте құқықтық нормалар мен атқару тәртібін, сонымен
қатар қоғамның әртүрлі топтары арасында мынандай қатысу ресурстарының:
ақша, білім, шешім қабылдаудың тұтқаларын білу, бос уақыт, БАҚ сияқты
біршама біркелкі таралуын қамтамасыз етеді. Демократиялық қоғам келіспеу
мен наразылық білдірудің мынандай нысандарына: митингі, демонстрация, пикет
қою, ереуіл, арнаулы өтініш жолдау сияқтыларға рұхсат етеді [5].
Азаматтардың саясатқа қатысу жағдайын дұрыс түсіну үшін, ең алдымен
азаматтардың жеке зейіні жетіп, ұғыну қасиетін және оның әлеуметтік
төңірегін жағдай ретінде саяси қатысуды жеңілдететін немесе ауырлататын
немесе өз алдына әрекет ететін фактор еместігін есте ұстаған абзал.
Сонымен, саяси қатысу- бұл кейбір ерекшеліктерді қоспағанда, ұжымдық
мақсатқа бағытталған институционалдық құрылымдардың, нақты саяси
оқиғалардың, топтық немесе жеке қасиеттердің өзара кешенді байланысына
негізделген әлеуметтік мінез-құлық.
Көптеген елдерде жүргізілген кең көлемді социологиялық зерттеулер
әйелдердің еркектермен салыстырғанда саяси белсенділігінің төмен екендігін
байқатты. Алайда, қатысу дәрежесіне жыныс ерекшелігінің өзгешелігі елеулі
әсер етуі мүмкін. Мәселен, әлеуметтік болмысында дәстүрлік үлгідегі
сипаттар жоғарғы деңгейде сақталған қоғамдарда әйелдердің саясатқа қатысуы
әлдеқайда төмен. Дәл осыны әлеуметтік – экономикалық дамуы желеу қалған
қоғамдар туралы да айтуға болады. Шындығында да осындай қоғамдарда саяси
өмірге қатысу үшін нақты мүмкіндіктерді иемденуде еркектер мен әйелдер
арасында осыған қоса қажетті білім мен тәжірибе алудағы алшақтық
айтарлықтай үлкен болып отыр.
Кез - келген қоғамда әйелдердің “табиғи” орны туралы белгілі көзқарас
қалыптасқаны көпшілікке аян. Модернизациялануы төмен қоғамдарда әйелдерге
саяси қимылға қатысудан алысырақ, жат болып кету сияқты әлеуметтік орны
белгіленген. Зерттеулер көрсеткеніндей, тіпті білім деңгейі ескерілгеннен
кейін де қатысудағы алшақтық сақталынады. Әйелдердің білім деңгейі
өскенімен қатысудағы алшақтықтың сақталуының нақты себебі әйелдердің саяси
белсенділігі туралы көпшілік тұрғындар қабыл алған стереотиптердің әрекет
ету өміршеңдігі.
Әйелдердің саяси белсенділігін төмендететін тағы бір фактор - әлеуметтік
болмыста заңдылыққа айналған қоғамдағы жетекші орын туралы жұртшылық пікірі
– бұл еркек орны. Бұндай жағдай әсіресе әлеуметтік орын бөлу тарапында аса
“дәстүрлік” қоғамға тән [6].
1970-ші жылдары батыс зерттеушілерінің тақырыбы КСРО-дағы әйелдер
жағдайы, соның ішінде олардың саяси әрекеті болды. Америка және Еуропа
зерттеушілерінің КСРО-ға алғашқылардың бірі болып жыныс теңдігін жариялаған
ел болғандықтан назары бағытталған еді. Дегенмен, мұнда да арнайы
мәлімдемегеніне қарамастан әйелдер өмір тәжірибесінде шешім қабылдау
сфераларынан шығарылып, мүмкіндіктері шектеліп отырылды. Кеңестік қоғамдағы
әйелдердің саяси маргиналдығы, бір жағынан қатысуға құштарлықтың аздығымен,
ал екіншіден – кемсітушілікпен түсіндірілді.
КСРО-да әйелдер қоғамдық өндірісте жұмыс істеді және жеке сала
қызметінде негізгі міндеттерді орындады. Олардың саяси қатысу мүмкіндігі
шектеулі болды. Саясатта әйелдер көпшілік жағдайда денсаулық, білім,
әлеуметтік қамсыздандыру, жеңіл өнеркәсіп салалары үшін жауапты болды.
Дегенмен, мынаны да жоққа шығаруға болмайды, 20-шы жылдары әйелдерді
қоғамдық өмірге тарту міндеттері, олардың саяси әрекетке қатысуы шапшаң
қарқынмен шешілді. Халық қалаулыларының жиналыстарында әйелдер тарапынан
жасалған ұсыныстар идеялық қолдау тауып және оны жүзеге асыру мақсатында
мемлекет әрекеті тұрғысына аударылды. Әйелдердің қоғамдық әрекетіне
мүмкіндік беретін тұтқалар да жасалынды. Бұнда әйел бөлімдері мен әйел
кеңестерінің үлкен еңбегі болды. Сонымен қатар мынаны да атап өткен орынды,
кеңес дәуірінде дамыған елдермен салыстырғанда әйелдердің әлеуметтік
өкілдіктерінің көрсеткіштері айтарлықтай жоғары болды – білімділік өсу
қарқыны әйелдерде еркектерге қарағанда жоғары болды.
1930 жылы “Әйел мәселесі” шешілген болып есептелді, сол себепті ол
партия саясаты, оның ұйымдық құрылымдарынан және ғылыми зерттеулерден ғайып
болды. “Қоғамдағы әйелдердің саяси орны” туралы қамқорлық биліктің өкілетті
мекемелеріне әйелдердің қатысуы квота жүйесіне байланысты көрініс тауып
отырды. Мәселен, 1980-1985 жж. КСРО Жоғарғы Кеңесіндегі әйелдер үлесі –
32.8%, одақтас республикалардың Жоғарғы Кеңестерінде (соның ішінде
Қазақстанда) – 36.2%, автономиялық республикаларда – 40.3%, өлкелік,
облыстық, аудандық, поселкелік және ауылдық кеңестерде - 50% болды [7].
Бұл квоталар әйелдердің елдегі саяси өміріндегі шынайы жағдайын көрсете
алмады, солай бола тұрса да, төменгі, жергілікті деңгейлерде әйелдердің
белсенділігі айтарлықтай болды, олардың өкілдері жергілікті билік
мекемелерінде жоғары болды.
1989 ж. және 1990 ж. квотасыз өткен сайлаулар нәтижесінде әйелдер
толығымен ұтылды. Бұл ең алдымен олардың саяси белсенділігінің және
ұйымдасуының төмендігіне байланысты болды.
Қазақстандағы әйелдердің саяси қатысу мәселесіне келетін болсақ,
Қазақстанда әйелдердің көбіне жуық сауатсыз болды. Сондықтан бізде
әйелдерді саяси және қоғамдық өмірге қатысуға икемдеу қоғамда қалыптасқан
сауатсыздықты жоюдан басталды. Жергілікті партиялық ұйымдарда әйел
бөлімдері құрылды [8]. Осының нәтижесінде қысқа мерзім ішінде елде жоғары
оқу орындары және техникумдар саны өсті. Жыл сайын республикада онда оқитын
әйелдер саны да өсті. Мәселен, 1927-1928жж. институтта 82 әйел оқыды, оның
24-і қазақ әйелдері, ал 1928-1929жж. 90 әйел, оның ішінде 31 қазақ әйелі
білім алды [9].
Әйтсе де саясат ауданында ерлермен тең құқыққа ие болса да, Кеңестік
биліктің алғашқы жылдарында әйелдер сайлау науқандарында шамалы қатысты.
Дәл осы кезеңде қазақ әйелдерін саяси тәрбиелеуде 1925 ж. 5 мамырда Сара
Есованың бастауымен құрылған әйелдер журналы “Әйел теңдігі” үлкен рөл
атқарды [10].
1917 ж. әйелдер дауыс беру құқына ие болды. Осы кезеңнен бастап
әйелдерді саяси өмірге тарту коммунистік идеологияның негізгі принципіне
айналды. Кеңес билігі тұсында қоғамдағы әйелдің мәртебесіне қатысты екі
идеология өмір сүрді. Оның бірі нормативті документтерде, заң күші бар
актілерде болса, екіншісі шынайы өмірде болды. Шынында да социализм
әйелдердің әлеуметтік - құқықтық теңсіздігін жойып, шын мәніндегі теңдікті
орнатпады.
Әйелдердің жоғарғы мемлекеттік лауазымдардағы өкілеттілігінің болмауы ХХ
ғ. соңындағы күнделікті құбылыс болып қала берді.
§ 2. Батыс Еуропа және Скандинавия елдерінде әйелдердің саяси қатысуы.
Қоғамның демократиялануы мемлекетіміздің қоғамдық өміріндегі саяси
және экономикалық өзгерістер әйелдердің қоғамда алатын орны мен роліне
қатысты көне көзқарасты түбегейлі өзгертті.
Әйел статусын түсінудің маңызды көзі – оның саяси және экономикалық
өмірге қатысуынан немесе оның меншікті бақылаудағы ролі мен өзінің
нәтижелерінен көрінеді. Ал бұл өз кезегінде қоғамдағы билік жүйесіне
тәуелді. Жалпы дін, құқық және саяси институттар патриархалдық құрылымның
қолдаушылары мен кепілдері болды. Тек америкалық суфражисткалар (сайлау
құқы; Америка мен Англияда әйелдерге сайлау құқын беру үшін құрылған
қозғалыс) мен ХІX ғ. және ХІX ғ. аяғы мен ХX ғ. басында Берта фон Зуттнер,
Клара Цеткин, Роза Люксембург, Инесса Арманд, Вирджиния Вульф, Симон де
Бовуар және Бетти Фриданның есімдерімен ХX ғ. әйелге деген көзқарас
өзгерді, сонымен бірге адамдардың менталитеті де өзгерді [11].
Шет елдердегі әйелдердің саяси қатысу тәжірибесін айтпастан бұрын,
феминизм тарихына тоқталып өтетін болсақ, феминизм сонау ХVІІ ғ. бастау
алады. Алғашқы феминистердің бірі фракциялық М.Ван Шурман (1607-1678)
әйелдердің ғылыми білімін қолдаса, оның ізін қуушы англиялық Б.Мэкин
әйелдерге арналған оқу кестесінің бағдарламасын да жасады.
М. Кавендиш (1623 – 1673 жж.) ерлердің арасында өзін мойындату үшін
күресті. Белгілі ағылшын жазушысы М.Астелл егер барлық ерлер еркін болып
туылса, онда бар әйел қалайша құл болып туылады деп жазды.
1744 жылы Англияда Э.Хэйвудтың бастамасымен мерзімді периодикалық
журнал “Female spectator” шыға бастады. Журнал 1775-1783 жж. тәуелсіздік
үшін соғыс кезеңінде феминизм кең таралған Солтүстік Америкада өте көрнекті
болды.
Француз феминизмінің дамуы Ұлы Француз революциясы уақытына сәйкес.
Оның теоретикалық негізі О. Де Гуж (1792) жасаған “Әйел мен азаматшаның
құқы туралы Декларация”, сонымен қатар Т. фон Гиппельдің “Әйелдердің
азаматтық құқын жақсарту” туралы еңбегі және М. Уолтстоункрафтың “Әйел
құқықтарының бекітілуі” сияқты еңбектер болды.
ХІX ғ. ІІ-ші жартысы – ХХ ғ. басында феминистік ұйымдар көптеген
елдерде пайда бола бастады. Бұл қозғалыстар алғашқы кезеңде тек әйелдердің
эмансипация мәселелерін ғана қарастырды. Екінші дүние жүзілік соғыстан
кейін оның мәні өзгерді. Негізгі талаптары тең сайлау құқы, теңсіздіктің
барлық түрлерін жою, жыныстардың әлеуметтік теңдігі принципін жүзеге асыру,
патриархалдыққа, қысым көрсетуге, зорлық - зомбылыққа, антигуманды саясатқа
негізделген адамзаттық қасиеттерді және билік институттарын өзгерту болды.
Жаңа феминистік қозғалыстар біртекті емес. Мысалы, жұмысшы
қозғалысына жақын бағыт. Ол әйелдерді қанаудың әлеуметтік түп-тамырын
анықтауға ұмтылады (социалистік феминизм). АҚШ, Франция, Германияда іштей
дамыған радикалды феминизм “патриархалды мәдениетті” ащы сынға алады.
Радикалды феминизм әйелдердің табиғи әлсіздігі, яғни сол себептен олардың
шығармашылықпен және тағы да басқа қоғамдық істермен айналысуына кедергі
келтіретін әлеуметтік теңсіздікті жою үшін күресті.
Феминизм әйелдер қозғалысының белсенді болуына жағдай жасады. Бүгінде
әйелдер қозғалысы Батыс елдері мен АҚШ-та солшыл демократиялық күштердің
қолдауына ие. 80-ші жылдан бері түгелге жуық саяси партиялар осы
қозғалысқа, оның мәселелеріне терең мән беріп, әйелдерді саясатқа тарта
бастады. Солшыл үкімет әлеуметтік заңдарды әйелдердің пайдасына шешуде.
Сонымен, феминизм дегеніміз, әйелдердің қаналуы және олардың ерлерге
тәуелділігімен байланысты біртұтас теория. Екіншіден, барлық әйелдерді
ерлердің басымдылығынан және қанауынан босатуға тырысатын әлеуметтік -
саяси теория және практика. Үшіншіден, гендерлі – таптық жүйе мен
стратегиялық конфронтациядан тұратын әлеуметтік қозғалыс.
Соңғы мәліметтерге сүйенетін болсақ, Батыстың көптеген елдерінде
әйелдің қоғамның саяси өмірінде беделі біршама көтерілген. Мысалы, Норвегия
жұмысшы партиясы әйелдерге аппараттың барлық звеноларында 40% квота беруге
шешім қабылдады. Осыған байланысты Норвегия парламентінің депутаттарының
арасында НЖП – нан 42.2% әйелдер сайланған. Министрлер кабинетінің 9-ы
әйелдер үлесінде (1992 ж. көрсеткіштер бойынша). Швецияда риксдаг
депутаттарының 114-і әйел адамдар. Италия парламентінде 1000 сенатор мен
депутаттардың 101-і әйел. В. Финнбогадоттир үшінші кезекті мезгілде
Исландияның президенті болып сайланған [12]. Грецияда парламенттегі әйелдер
өкілі мүлдем аз. Француз әйелдерінің 56.9% - і қоғамдық секторда жұмысшы
күшінің мүддесін білдіреді, бірақ 7% қана жоғары лауазымды қызметкерлер.
Тек 4 әйел – 88 ұлттық масштабтағы университеттердің президенттері және 109
префектураның бесеуінде ғана олар биліктің өкілетті өкілі болып табылады.
Француз премьер – министрі Лионель Жоспэн реформалар жүргізу нәтижесінде
әйелдерді маңызды министрлік лауазымдарға тағайындады. Мәселен, әділет
министрі Элизабет Гюго, ал Мартин Обри денсаулық сақтау және еңбек министрі
қызметін атқарды. Франция сонымен қатар онда әйел премъер-министр болуымен
ерекшеленеді. Ол 1992 жылы 11 ай мерзім ғана билік еткен Эдит Крессон болды
[13].
Германияда “үкіметтік емес” ұйымдар термині бірнеше он жылдықтар
бұрын пайда болған. Саясаттанушылар осы ұйымдардың қызметтерін зерттеп,
олардың негізгі мынандай түрлерін көрсетеді:
1. Экономика саласындағы ұйымдасқан мүдделер.
2. Әлеуметтік салада ұйымдасқан мүдделер.
3. Еркін уақыт өткізу және демалыс саласында ұйымдасқан мүдделер.
4. Қоғамдық-саяси салада ұйымдасқан мүдделер.
Жалпы Германиядағы әйелдердің саяси белсенділігін төмендегі кестеден
көруге болады [14].
Кесте 1
қызмет түрі Батыс Германия Шығыс Германия
1. Сайлауға қатысу 87% 74%
2. Жұмыс орнында, таныстарының 81 84
арасында өз ойын айту.
3. Жиналыстар мен қоғамдық пікір -45 49
таластарға қатысу.
4. Саяси партиялардағы белсенді 18 11
мүше
5. Сайлау кезінде үміткерге 15 15
көмекші ретінде қатысу.
6. Үкіметтік емес ұйымдардағы 41 30
қызмет.
7. Шерулерге қатысу. 8 10
8. Қарсылық ретінде ғимараттар мен3 2
әкімшілік орындарды басып алу.
Еуропада Еуропалық одақтастағы үкіметтік емес әйелдер қозғалысы
қызмет атқарады. Ол Еуропалық әйелдер лоббиы (ЕЛЖ) деп аталады.
ЕӘЛ – белсенді 2700 әйелдер ұйымдарының қызметін үйлестіреді және
Еуропа елдерінде қысым көрсету (лоббирование) арқылы әйелдердің мәртебесін
жақсартуға тырысады. ЕӘЛ еуропалық дәрежеде белсенді рөл атқарады және
еуропа саясатына қатысты нақты позициялар ұстанады.
ЕӘЛ Еуропалық және Халықаралық дәрежеде әйелдердің мүддесін қолдайды.
Оның негізгі пункттары төмендегідей:
а) шешуші позицияларда әйелдер санының көбеюі;
ә) әйелдерге қатысты ерлердің зорлық-зомбылығына қарсы күрес;
б) барлық саяси сфераларда әйелдердің құқы мен перспективаларын
интеграциялау.
ЕӘЛ әйелдердің еуропалық ұйымдарда, әсіресе Еуропалық Парламентте
санын көбейтуге тырысады, олардың негізгі ұсынысы – Еуропалық одақ елдері
еуропалық сайлауға ер - үміткерлер мен әйел - үміткерлердің тепе-тең
мөлшерде болуын ұсынады [15].
АҚШ-та іскерлік шеңберіндегі тең мүмкіндіктер мәселесі 1972 жылы
қабылданған Заң бойынша және Картердің осыған сәйкес жарлықтарымен
реттеледі (1978-1979 жж.).
Еңбек етуші әйелдер, отбасы, ана және бала, әйелдердің іскерлік
белсенділігін арттыру сияқты мәселелерге қатысты федералдық бағдарламаларды
қолдау Б. Клинтон әкімшілігінің ішкі саясатының басым бағыттарының бірі
болды. Осыған байланысты Б.Клинтон әкімгершілігі әйел – басқарушылар көп
әкімгершілік болды. Бұл жағынан американың саяси қатаң және күрделі
қоғамының өзі үлгі алуға тұрарлық. АҚШ-тың бұрынғы Президенті Б. Клинтон
оның 14 адамнан тұратын кабинеті “Америка сияқты, яғни қоғамның этникалық,
нәсілдік және жыныстық мозаикасын көрсетуі қажет” деп ашық айтты. Арнайы
күш салудың арқасында кабинетке 4 қара американдық, 2 испан нәсілі, 3 әйел
және 2 әйел кабинет мүшелеріне тепе-тең қызметтерді атқарды. Сонымен қатар,
Клинтон Жарлығы бойынша 1920 жылы Еңбек министрлігінің жанынан құрылған
әйелдер ісі Басқармасының қызметі белсендіріле түсті [16].
Скандинавия елдерінде де әйелдің қоғамның саяси өмірінде беделі
біршама көтерілген. Мәселен, Швецияда 80-ші жылдардың басынан тең
құқықтылық мемлекеттік саясаттың негізгі компоненттерінің бірі. Оның заңды
негізі 1991 жылы қабылданған (1994 жылы өзгерістер енгізілген) “Тең
құқықтылық” туралы Заң болып табылады. Бұл заң әйелдердің кәсіпкерлікке,
еңбек жағдайына және қызметтік өсу мүмкіндігіне негізделген.
70-ші жылдардың басында әйелдер қозғалысын белсендіру Швеция
парламенті мен саяси партияларында әйелдер өкілдерінің біршама өсуіне
әкелді. Осылайша, 1980-1994 жж. аралығында әйел – парламентарилер саны 25%
-тен 40%- ке дейін жетті. 48%-і басқарушы социал-демократиялық партия
фракциясының құрамында болды.
Қоғамды басқаруда әйелдер рөлінің көтерілуінің кезекті және күрделі
кезеңі – бұл атқарушы билікте жетекші дәрежеде жыныстардың тең
өкілеттілігіне қол жеткізу. Осы мақсатта 1998 жылы арнайы үкіметтік
бағдарлама қабылданды. Ол мынандай мәселелерді қарастырады:
1. Парламент алдында әйелдердің мемлекеттік басқару органдарындағы
жағдайы туралы жүйелі статистикалық есеп беру;
2. Әйелдердің пропорционалды өкілеттіліктерінің жоғарылауындағы кезеңдік
бағыттар (30% - 1992ж., 1995ж. - 40% және 1998 ж. - 50%);
3. Осы мақсаттарға жету үшін арнайы шараларды: тең құқықтылық жөніндегі
министр тарапынан үкіметтік тағайындауларды бақылау, әйелдердің
үкіметтік емес ұйымдарына мемлекеттік қаржыдай көмек және т.б. жүзеге
асыру.
Үкіметтік бағдарлама қабылданған кезеңнен бастап “жоғарғы” билік
эшалондарында әйелдер саны күрт өскен және 1995 жылы үкіметтің 50%-ін
(қазіргі кабинеттегі 22 министрдің 11-і министрлер орынбасарлары
дәрежесіндегі әйелдер) әйелдер құрады. Жалпы 1995 жылы әйелдер мемлекеттік
қызметкерлердің жартысын құрады, 20%-ке жуығы жетекші және жоғары лауазымды
қызмет атқарды.
Финляндияда әйелдер мен ерлер теңдігі 1986 жылы қабылданған Заң
аясында реттеледі. Аталған заңға сәйкес, лауазымды тұлғалар әйелдер мен
ерлер тең құқықтылығын мақсатты және жоспарлы түрде дамытуға міндетті.
Заң бойынша мемлекеттік комитеттерде, жиындық және т.б. осыған сәйкес
органдарда, сонымен қатар жергілікті билік органдарында (сайланбалылардан
басқа) ерлермен қатар әйелдер де сайлануы керек. Атап айтқанда, 40%-ке
жуығы әйелдер үлесінде болуы керек.
Мақсатты саясаттың нәтижесінде соңғы жылдары Финляндияның қоғамдық -
саяси өмірінде әйелдердің рөлі біршама өскен. Мысалы, қазіргі парламенттің
құрамында 200 орынның 67-і әйелдер үлесінде, сонымен бірге парламенттің
төрағасы және екі вице-төрағалар да әйелдер. Үкіметте 18 министрліктің 6-ын
әйелдер басқарады, яғни олар сыртқы істер министрлігі, қорғаныс, көлік
министрліктері сияқты министрліктерді басқарады. 1994 ж. қараша айындағы
деректер бойынша, мемлекеттік қызметкерлер арасында 41% әйелдер үлесінде
[17].
Австрияда әйелдердің мемлекеттік істерді басқаруға қатысуы мемлекеттік
құрылымның демократиялық моделінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
1985-1995 жж. аралығында тең құқықтылыққа байланысты мемлекеттік қызметтегі
әйелдерге көмектесу бағдарламасы, әйелдер мен ерлерге тең қарым-қатынас
туралы Заң және т.б. көптеген заң актілері қабылданған. Дәл қазіргі уақытта
Австрия федералдық үкіметінің мүшелерінің 30%-ін әйелдер құрайды. Әйелдер
министрліктерде де қызмет атқаруда. Бірақ мемлекеттік қызметтердің 25-30%-і
ғана әйелдерге тиесілі.
Нидерланды үкіметі әйелдердің шешім қабылдау процесіне қатысуын
көтеруге бағытталған кадрлық саясат жүргізуде. Бұл саясаттың негізгі
мақсаттары – биліктің сайланбалы органдарында әйелдердің өкілеттілігін 30%-
ке жеткізу; әйелдердің жетекші-басқарушы лауазымдарда, сонымен бірге жоғары
және орта министрлік құрылымдарында әйелдердің санын көбейтуге қол жеткізу.
Үкімет жүргізген саясат нәтижесінде әйелдер 14 министрлік шенінің 4-
не, 15 мемлекеттік хатшылықтың 5-не ие.
Канада да федералдық үкімет жұмысқа қабылдағанда және қызметте
көтерілуіне әйелдерге тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін арнайы саясат
жүргізуде. 1986 жылы алғашқы рет осы саясатқа сәйкес заң қабылданды. 1995
жылы Жаңа Заң қабылданды [18].
Жоғарыда көрсетілген елдер толық тең құқықтылық жолында оң нәтижелерге
қол жеткізген елдер болып табылады. Гендерлік теңдікке бет бұрған елдердің
ішінде Норвегия, Швеция және Финляндияны лидер деп атауға болады. Алайда,
қазіргі кезде гендерлі дисбаланс сақталып қалған мемлекеттер де баршылық.
§3 ТМД елдерінде әйелдердің саяси қатысуы.
ТМД елдеріндегі әйелдердің саясатқа қатысу процесіне тоқталып өтетін
болсақ, дәл ТМД-ның құрамына кіретін елдерде өтпелі кезең салдары әйелдерге
де өз әсерін тигізбей қоймады. Мәселен, Әзірбайжанда нарықтық экономикаға
өту әйелдердің жағдайының күрт төмендеуіне әкелді. Елдегі бұл жағдай қарулы
қақтығыстар, күрт экономикалық құлдырау және ұлттық-мәдени қайта қалыптасу
дағдарыстарымен онан әрі тереңдеуде.
Саяси жоспарда жаңа экономикалық жүйеге өту және “жаңа саяси
құрылымның” пайда болуы нәтижесінде елеулі теңсіздік пайда болды. 1988-1992
жж. дағдарыс кезеңінде көптеген Әзірбайжан әйелдері тәуелсіздік үшін
күресте жергілікті, сонымен қатар мемлекеттік дәрежеде белсенді қатысты.
Әйелдер өтпелі кезеңнің алғашқы сатыларында саяси өмірге белсенді
қатысқандарымен, олар шешім қабылдайтын саяси органдар мен құрылымдарда
көзге көп түсе қоймады. Коммунистер билік басынан аластатылғаннан кейін
маңызды басқармалық және әкімшілік қызметтегі әйелдер ерлермен ауыстырылды.
Бұл тенденциялар Әзірбайжан үкіметінде бүгінге дейін өз жалғасын табуда.
Кеңестік саяси құрылым мен сол кездегі жүйе кезеңінде әйелдер квотасы
үкіметтік органдарда көп болды. Әрине, билік Коммунистік партияның Орталық
комитеті мен саяси бюроның қолында болды, бірақ партияның шешіміне
байланысты тағайындалғанына қарамастан әйелдердің саяси органдарға қатысуы
- әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейтуге және әйелдерге қоғамның
дұрыс қатынасын қалыптастыруға зор әсер етті.
Бұрынғы кезеңге қарағанда парламент депутаты болған әйелдер саны 1985
жылғы 40%-тен 1994 жылы 6%-ке азайып кеткен, яғни парламентте тек 3 әйел
ғана. Оның үстіне Жоғарғы Кеңес кезінде қызмет еткен әйелдер құқы жөніндегі
комиссия 1993 жылы жойылған. Осыған қарамастан, кейбір әйелдер оны қайта
құруға тырысуда.
Сонымен, ұлттық экономикаға кең қатысқанымен, әйелдер шешім
қабылдаумен байланысты басқару дәрежелерінде және лауазымдарында өте аз.
Өндірістік өнеркәсіпте қызмет ететін әйелдер негізінен тәжірибені керек
етпейтін төмен ақылы қатардағы қызметті атқарады. Мұның себептері неде?
Бірінші және негізгі себебі – бұл Әзірбайжан әйелдері мен ерлері арасында
кең тараған көзқарас, яғни үй шаруасы және балаларды тәрбиелеу – бұл тек
әйелдің міндеті. Өкініштісі сол, бұл пікір Азия елдері немесе Дамыған
елдердің өзінде де кең тараған сенім болып табылады. Екіншіден, білімді
әйелдер санының төмендеуінде. Мысалы, 1989 жылы орта мектепте оқығандардың
48%-і қыздар болса, жоғары оқу орындарында әйелдер көп, бірақ ерлермен тең
емес. 1991 жылы университет түлектерінің 38%-і әйелдер болды. Қазір
Әзербайжанда ақысыз және кемсітушіліксіз бастауыш білім күрделі қиыншылықты
басынан кешіруде.
Екі әйел: білім министрі – кабинеттегі жалғыз министр әйел және
президент әкімшілігінің гуманитарлық мәселелер жөніндегі директор білім
реформасын жүзеге асыруда маңызды рөлге ие [19].
Осы мәселеге байланысты Ресей жағадайына үңілетін болсақ, соңғы
жылдардағы өзгерістер мұнда маңыздырақ екені даусыз. Әйелдер бұқаралық
қоғамдық компаниялардың ықпалды күші болды, олар өздерінің құқықтары және
мүдделерін қорғау мақсатында бірқатар қозғалыстар мен ұйымдар тіркеді.
Бірақ та мұнда да өзге елдердегідей негізгі мақсатқа әлі қол жеткізе қойған
жоқ.
Ресейде әйелдер дауыс беру құқына 1917 жылы қол жеткізді.
Бұрынғы КСРО-ның номенклатуралық есептерінде биліктің сайланбалы
органдарында әйел өкілеттіліктері жоғары дәрежені қамтамасыз етті.
Этникалық, әлеуметтік – професионалды топтар сияқты әйелдер Кеңес құрамында
пропорционалды болды. Бірақ олардың шынайы билігі Кеңестік билігі сияқты
номиналды болып қала берді.
Соңғы жылдардағы өзгерістер номенклатуралық жүйені жойып, сайлау
процесіне азаматтардың көбірек және инициативті қатысуына мүмкіндіктер
тудырды. 1989-1990 жж. сайлау нәтижесін қорытындылайтын болсақ, жоғарыдағы
айтылған мүмкіндіктерді ең алдымен ерлер пайдаланды. Ресей Федерациясының
Жоғары Кеңесінде әйелдер 5.4%-ті құрады (1063 депутаттың 57 –сі) [20]. Бұл
басқы елдердегі парламенттегі әйелдердің үлесімен салыстырғанда өте төмен
көрсеткіш. Швецияда, мысалы, риксдагтың 350 депутатының 77-сі әйелдер
үлесінде (22%).
Ресей Федерациясының Жоғары Кеңесінің депутат - әйелдердің бәрінің
Жоғары білімі және мамандықтарына қарамастан (14 дәрігер, 6 заңгер, 6
мұғалім және жоғары оқу орынның мұғалімдері) олардың парламент
органдарындағы статусы төмен болып қала берген. Тек екі әйел президиум
құрамына енген: З.А. Корнилова – РФ құрамына енетін республикалар,
автономиялық облыстар, округтер және аз санды Халықаралық әлеуметтік және
экономикалық дамуы мәселелері бойынша ұлттардың Кеңесі комиссиясының
төрайымы және М.М. Назметдинова – Жоғарғы Кеңестің әйел, отбасы, ана және
баланы қорғау жөніндегі комитеттің төрайымы.
Әйел – депутаттар Жоғарғы Кеңестің барлық комитеттері мен
комиссияларына кірді, бірақ не хатшылық, не әкімшілік міндеттерді ғана
орындады. Ал заң шығару процесіне әйелдер мардымсыз қатысты. Бұған мысал
ретінде парламент документтеріне сәйкес заңдар мен конституцияға өзгеріс
енгізу графасында әйел адамның аты-жөнінің болмауын айта кету керек. Бірақ
мұнда бір айта кететін жайт, әйел- депутаттардың саяси белсенділігі өте
жоғары болған.
Осылайша, егер Ресейде парламентаризм күшейіп келе жатқан саяси
институт ретінде маманданса, ал парламентте әйелдердің бекітілуі әзірге
төменгі сатыда. Бұл Ресей зерттеушілерінің пікірі.
Әйелдер туралы ұрандарға қарамастан, мемлекетті басқару КСРО-да
әрқашан ерлердің қолында болды. Бұл жағдай бүгінде осындай күйде.
Федералды үкіметте 1994 жылға дейін 310 ерге 1 әйел министрден келді –
Э.А. Памфилова. Министр немесе орынбасар сияқты жоғары лауазымды рангтағы
тек Т.М. Регент және Е.А. Гаерды айтуға болады. Президенттік құрылымда екі
әйел болды. Жоғарғы басқару аппаратында, дипломатиялық корпуста (елші
дәрежесінде), үкіметтік емес құрылымдар жетекшісі арасында бірде-бір әйел
жоқ [21].
Ресейде демократияландыру процестері мен нарықтық қатынастарды орнату
әлеуметтік трансформацияның гендерлік бағдарламасы, яғни әлеуметтік
жыныстар арасындағы қатынастар құрылымының өзгеруі сияқты бағдарламалардан
тұрады.
Қоғамның саяси сферасының өзегруін 1990-1991 жылдар аралығында заң
шығару билігінде әйелдердің ресми өкілеттілігінің азаюы және әйелдердің
саяси қатысуы контексінің өзгеруінен көруге болады.
Егер батыс қоғамында демократияның дамуы әйелдердің саясатқа
қатысуының кеңеюімен және әйелдердің қоғамның барлық сферасына толық құқылы
қатысуына байланыысты келеңсіз стереотиптердің жойылуымен ерекшеленсе, ал
Ресейде мүның бәрі керісінше белең алды [22].
Бүгінде Ресей саяси сахнасындағы жаңа партиялар бағдарламасында
әйелдер мәселесі немесе әйел-үміткерлер мәселесі әлі көтеріле қойған жоқ.
25 саяси партияның тек бесеуінің ғана қазіргі платформасында әйелдер
мәселесі орын алған. Әйтсе де саяси және әлеуметтік сфераларда әйелдердің
ықпалын көтеру үшін 1993 жылы қазан айында "Женщины России" деп аталатын
жаңа саяси партия қалыптасты. Бұл партияның негізгі мақсаты - әйелдердің
шешім қабылдауға қатысуын жүзеге асыру болды [23].
Украинада бұрнағы жүйеде парламенттегі және жергілікті органдарда
әйелдер саны жоғары болды. Мәселен жергілікті үкіметте 50%, ал Жоғарғы
Кеңесте 30% шамасында. Алайда мұнда да өзге елдегідей (Ресей т.б.) бұл
көрсеткіштер әйелдердің қоғамдағы рөлін шынайы көрсетпеді. Олардың үлесін
жасанды түрде Коммунистік партия қалыптастырып отырады. Өтпелі кезеңдегі
бірнеше үміткердің еркін сайлау мүмкіндігі бұл жағдайды өзгертті. Әйелдер
білім, медицина және басқару сияқты облыстарда алдыңғы қатардағы рөлге ие.
Ал министрлер кабинетінде бірде-бір әйел жоқ, тек 6 әйел министрлер
орынбасары қызметін атқарады [24].
Сонымен, ТМД елдерінде гендерлік теңдікті шешу, әйелдердің саясатқа
қатысу мәселелерін шешудің алғашқы қадамдары жасалынуда.
§4. Орта Азия мемлекеттеріндегі әйелдердің саяси рөлі.
Орталық Азия Республикаларында әйелдердің жағдайы ерлермен
салыстырғанда жоғары. Бірақ өтпелі кезеңге дейінгі теңдігі төмендеуде.
Жалпы мұсылман елдеріндегі әйелдер мәселесін көтергенде қоғам
санасында терең сіңген әйелдерді ең біріншіден, отбасының қорғанышы
ретіндегі рөлі туралы дәстүрлі түсінікті естен шығармауымыз керек. Шынында,
Құран және Шариат сияқты мұсылман құқының каноникалық деректемелерінде
әйелдердің белгілі бір әлеуметтік құқықтары мен міндеттерін мойындайды
[25].
Азия елдерінде басқа елдегідей жыныстар теңдігі қоғамның саяси,
экономикалық, әлеуметтік өмірінің өзекті мәселелерінің бірі.
Пекин Іс-әрекет платформасына сәйкес, мемлекетті саяси басқару адамның
құқы мен еркінің орындалуына негізделуі керек және де барлық азаматтардың
жасына қарамастан қоғамның барлық топтарының теңдігі принципін қосуы керек.
Әйелдер мен ерлер арасындағы теңдікке жетуге бағытталған Қырғызстан
үкіметінің қабылдаған стратегиясы Қырғызстан Республикасы Президентінің
1996 жылды "әйелдер жылы" деп жариялауымен жүзеге асырылды.
Қырғызстанда бұрынғы Кеңестік Одақ Республикаларындағыдай 90-шы
жылдарға дейін шешім қабылдау процестерінде 30%-тік квота әйелдердің
үлесінде болды.Өтпелі кезең уақытында әйелдер билік органдарындағы өздеріне
тиесілі 33% - тік квотасын жоғалтып алды. Бұл әйелдердің сайланбалы
құрылымдардағы өкілеттіліктерінің күрт төмендеуіне әкелді. Мәселен, 1999
жылы қазан айындағы сайлауда әйелдер екі палатада депутаттық корпустың 4%-
ін ғана құрады. Сонымен қатар әйелдердің билік құрылымдарындағы және
биліктің жоғарғы эшалондарындағы үлесі төмендеуде. Биліктің басқару
органдарындағы жетекшілері арасында әйелдер 145, ал құрылымдық бөліністер,
департаменттер, басқаруда - 23% , бөліністер мен секторларда - 36% . Соңғы
сайлауға дейін Жоғарғы Кеңестің екі палатасында 105 депутаттың 4-і ғана
әйел адам болды, яғни 4-ақ %. Жоғары Кеңестегі әйелдердің өкілеттілігі
салыстырмалы түрде төмендегідей: 1994-8%, 1996ж. -5%- ке жуық, 2000-6%- ке
жуық. Осыған байланысты Қырғызстан әйелдерінің үкіметтік емес ұйымдарының
мүшелерінің ойынша әйелдердің билік органдарына қатысуын көтеру үшін
уақытша 33%- тік квотаны қайта енгізу керек.
“Пекинннен Нью-Йоркқа дейін 1995-2000” (1999ж.) есебінде Қырғызстан
Республикасындағы әйелдердің жағдайы туралы мұнда соңғы 10 жылда әйелдер
биліктен алшақтап кеткендігін ашық мойындайды.
2000 жылы 27 мамырда өткен сайлауда 5 әйел-депутат сайланып, қызмет
етуде. Ресми деректерге сүйенсек, билік органдары мен басқару органдарында
– 13.6% әйелдер, үкімет тағайындаған лауазымдарда тек 5% әйелдер. Министр,
әкім әйел мүлдем жоқ.
Сонымен, Қырғызстанда соңғы кезде екі жақты процесс жүрді деп айтуға
болады. Бір жағынан Пекин іс-әрекет платформасын орындау шеңберінде
әйелдердің қоғамдық өмірге қатысуына саяси қолдау жасалынса, екінші жағынан
әйелдердің билік органдарына қатысуы дәстүрлі қамтамасыз етілмеуде [26].
Өзбекстанда шешім қабылдау үрдісінде әйелдердің мәртебесін көтеру үшін
бірнеше қадамдар жасалынды. 1995 жылы наурызда қабылданған Өзбекстан
Республикасының мемлекеттік және қоғамдық құрылымындағы әйелдердің рөлін
көтеру шаралары туралы Президент Жарлығымен барлық дәрежедегі атқарушы
билік органдарындағы әйелдердің санын көбейту үшін квота белгіленді. Осы
жарлыққа сәйкес атқарушы билік органдарында әйелдер әкімшілік басшысы
орынбасары қызметтеріне тағайындалып, әлеуметтік сфера жағдайына жауап
береді.
Әйелдер сонымен бірге Парламент төрағасы орынбасары, еңбекті қорғау
және халықты әлеуметтік қорғау саласы бойынша Парламент комитеті төрағасы
қызметтерін атқарады.
Өзбекстанда 1994 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz