Жаһанданудың қазіргі заман теориялары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Жаһанданудың қазіргі заман теориялары 2
Рональд Робертсонның мәденицентрлік теориясы 4
Энтони Гидденстің жаһандасу теориясы 5
Эммануил Валлерстайнның әлем-жүйе теориясы 6
Мануэль Кастельс: информационалды экономика және ғаламдану процесі 8

Жаһанданудың қазіргі заман теориялары

Жаһандану теориясын бейнелеу мен сараптамастан бұрын, “жаһандану”
термині мен жаһандану процесі арасында айқындылықтың жоқ екендігін атап өту
қажет. Бұрын “жаһандану” ұғымы ғылымда дүние жүзілік тарихтың орнығуы (К.
Маркс), әлемдік жалпы адамзаттық өркениет (М.С. Горбачев, Ю.А. Замошкин),
әлем-жүйе (И. Валлерстайн) секілді терминдермен көрсетілді, жаһанданудың
қазіргі таңда кең түрде қарастырылуына қарамастан, бұл ұғымға қатысты
біржақтылық жоқ. Кейбір зерттеушілер глобализацияны ХХғ. соңғы он
жылдарындағы әлеуметтік трансформацияның жаңа типі ретінде бейнелейді.
Басқалары жаһандануды бірлік жолында адамзаттың өткен бүкіл қадамдары деп
түсінеді. Үшіншілер жаһандануды тұтас әлемді қалыптастырушы процестердің
барлығы деп ұғынады. Келіспеушіліктер глобализация процесі мен ұғымдарын
түсінуде ғана емес. Бүгінгі таңда ең пікірталас тудырушы мәселе, бұл
жаһанданудың шегі. Оның қоғамның мәдени және саяси подсистемаларын қамту
қабілеттілігінде. Осыған байланысты бірнеше пікір бар. Мысалы, саяси ғылым
саласындағы танымал американдық профессор Самуэль Хантингтонның пікірінше,
экономика мен ақпарат саласындағы жақындасу, мәдени алшақтықты ушықтырып,
бұл ғаламдық және жергілікті деңгейдегі конфликтілерге әкеліп соғуы мүмкін.
Басқа политолог, Иммануил Валерстайн, универсалды қолында және оның
локальды көрінісінде болатын, ғаламдық және локальды мәдениеттер
арасындағы диалектиканың бар екендігіне көңіл аударады. Батыс ғылымында
өзге де сценарийлер орын алған. Мысалы, У. Ганнерс бойынша, гомогенизация
сценарий (мәдени унификация), сатурация сценариі – бөтен, ең алдымен батыс
мәдениетімен қанығу, “перифершілік коррупция” сценариі, яғни батыстық емес
аймақтарда батыс мәдениетінің құлдырауы және оның сол жерлерде бұрмалануы,
диалог және алмасу жолымен біртұтас мәдениеттің “пісіп жетілу сценариі”
ықтимал. Алайда басым жағдайларда жаһандану деп біртұтас технологиялық,
ақпараттық және қаржы нарығының қалыптасуын ұғынады, онда ешқандай шекара
жоқ және әлем біркелкі болады.
Кедергі болатын басқа жайт, бұл ғаламдылық социологиясының зерттеу
пәні – дербес қоғамдар немесе жалпы адамзат қауымдастығы, осылардың
қайсысы деген мәселе.
Социологияда глобализацияны феномен және ұғым ретінде қарастыру тағы
басқа сұрақ тудырады – батыстық қазіргі заман қалған барлық әлемге үйлесе
ме? Жаһандану сыншылары одан қазіргі заман батысын батыстық емес елдер мен
мәдениеттерге еріксіз түрде енгізу элементін көреді. Үшінші әлем
елдеріндегі модернизация процесін сараптау көрсеткендей, жаһандану бүкіл
әлем дамуының әмбебап және ортақ моделі болып табылмайды.
Ақырында, жаһандану социологиялық тәсілдерді өзгерте ме? Э.Тирикьяни
сияқты қазіргі замандық зерттеушілер социологиядағы классикалық
социологиялық парадигмаларды постклассикалық пен постмодернистікке
алмастыру қажет деп тұжырымдайды.
Халықаралық социологтар Ассоциациясының президенті А.Мартинеллидің
пайымдауынша, жаһандану технология, қаржы, ақпарат саласындағы ғаламдық
тәуелсіздік пен қоғамдардың, саясат пен мәдениеттің тұрақты бөлінуі
арасындағы қарама-қайшылық шиеленісін өршітеді. Жаһандану басқарудың жаңа
формаларын талап етеді. Мартинелли қазіргі заман жаһандану процесін
реттеудің үш негізгі преспективаларын атайды: ынтымақтастық этосымен бірге
халықаралық мемлекеттік ұйымдардың либералды интернационализмі; ұлтаралық
бірлестіктердің жаңа әлеуметтік қозғалысының радикалды республикалық рухы;
мульти-азаматтылықтың космополиттік жобасы.
Ғаламдық әлемді қазіргі замандық социологиялық зерттеу
ерекшеліктерінің бірі, модернизация теориясының (бәріміз білетіндей, соңғы
бірнеше он жылда үстемдік еткен) бас тартып, салыстырмалы интернационалды
саяси экономияның жаңа мектебінің пайда болуы, өйткені салыстырмалы
ғаламдық әлемдік әлем құрылысы мен тәртібін түсінуге мүмкіндік береді.
Салыстырмалы-тарихи тәсіл елдерді, ұлттар және басқа субъектілерді
сараптауда барабар. Жаһандық социология алдына қойған басты мәселелер, бұл
ғаламдық әлеуметтік қатынастар аренасында кімдер негізгі субъекті болып
табылады, және осыған байланысты мемлекет пен оның құрылымдарының рөлі
қандай?
Жаһандық социология анализінің тағы бір пәні – бұл әлемдік нарық пен
геосаяси құрылымдар сараптамасы. Бұл аспект қазіргі замандық социологиялық
еңбектерде көбінесе ғаламдық процестерді тауар алмасу мен циркуляциясына
келіп тірегендігі үшін жиі сыналады.
Жалпы, жаһандану туралы дискуссияларды төрт дискурсқа шоғырландыруға
болады: аймақтық немесе өркениеттік; академиялық; идеологиялық; және
жыныстық ерекшеліктер мәселесін қозғайтын дискурс.
Аймақтың немесе өркениеттік дискурсқа, жаһандануға басты көңіл
бөлінбейтін дискурстар жатады. Бұл жерде келесідей мәселе көтеріліп отыр,
үшінші әлемнің көптеген елдерінде ең алдымен нақты өркениеттер мен
мәдениеттердің ерекшелігін ескеретін жеке оригиналды концепция жасау
қажеттілігі белсенді түрде талқыланады. Жаһандану теоретиктерінің өздері
Үшінші әлем елдерін сараптау мен бейнелеудің осы елдер ғалымдарының осы
тектес ұмтылыстарын локальды теориялар мен концепциялар деп анықтайды.
Сонымен бірге жоғары дамыған елдер авторларының социологиялық
концепцияларында антиглобализация концепциялары жиі ұшырасады. Мысалы,
француз интеллектуалдары мен Германияның кейбір социологиялық мектептері
жаһандануды француз және неміс қоғамдарына төніп тұрған қауіп деп
есептейді. Орталық Европа мен Латын Америкасы елдерінің глобализацияға
деген сенімсіздігі мен қауіптенуі жоғары. Академиялық дискурстарда әдетте
глобализация белгілі бір ғылым шеңберінде қарастырылады жаһандану
анализінің ең жарқын мысалы, оның экономикалық дисциплина шеңберінде
зерттелуі болып табылады, осы тектес тәсілді экономикалық дамудың ерекше
версиясы бар Иммануил Валлерстайн ұсынды. Жаһанданудың идеологиялық
дискурстары әдетте оған қарсы шығудан, немесе оны қолдаудан тұрады.
Жаһандану жақтастары оны капитализмнің бүкіл әлем бойынша жеңісті жорығы
ретінде суреттейді. Жаһандану қарсыластары одан әлемнің батыстық емес
аймақтарында Әлемдік Валюталық Қор, Дүниежүзілік Банк немесе Әлемдік Сауда
Ұйымы сияқты ұйымдар үстемдігінің орнығуын көреді.
Қазақстандық социология ғылымы үшін жаһандану теориясының өзектілігі
неде? Ең алдымен ол тәжірибелік маңызға ие. Жаңа заман әлеміндегі
посткеңестік мемлекеттердің мүмкіндіктері мен болашағын бағалау үшін әлем-
жүйе анализіне бет бұру көп жағынан келгенде жемісті болып табылады. Бұл
тәсіл жиырма жыл бұрын, дәстүрлі түрде әлеуметтік өзгерістер анализін
мемлекет деңгейінде құрып, сол себепті халықаралық және кейбір ішкі
“эндогенді” процестерді ұғынуды шектейтін теориялар алдындағы артықшылығын
көрсетті. Жаһандану теорияларының кейбіреулерін егәжей-тегжейлі қарастырып
өтейік.

Рональд Робертсонның мәденицентрлік теориясы

Жаһанданудың ең танымал теорияларының бірі Рональд Робертсонның (АҚШ)
мәденицентрлік концепциясы болып табылады. Робертсон алғашқылардың бірі
болып “глобализация” терминін қолдана бастады. Робертсонның басты
постулаты, мемлекеттердің халықаралық жүйесі Толкотт Парсонстың атақты AGІL
схемасы шеңберінде бейнелене алады дегенге келіп саяды. Робертсон
теориясының мәденицентрлік мынадан көрінеді, мемлекеттер интеграциясының
басты бағытын мәдени подсистеманың орнығуы деп есептеуінде.
Робертсон қазіргі заман әлемі жаһандануының келесі стадияларын
көрсетеді: А фазасы немесе дүниеге келу фазасы, ол XV-XVІІІ ғ. деп
даталанады. Ғаламдық әлемнің шығуына Европа діни тұтастығының бұзылуы,
бүкіл планеталық әлем картасының пайда болуы, астрономиядағы гемоцентрлік
жүйе және адамзат туралы алғашқы мәліметтер. Б фазасында ғаламдық жүйе
дүниеге келеді (1750-1850). Бұл кезеңде халықаралық дипломатия жүйесі
орнығып, адамзаттылық ұғымы түпкілікті қалыптасады, мәдени релятивизация
жүреді: халықаралық көрмелердің пайда болуы, европалық емес елдерге енген
халықаралық коммуникация жүйесі дүниеге келеді. В фазасы ғаламдық әлемнің
шарықтау фазасы ретінде түсіндіріледі (1875-1925). Бұл кезеңде әлемді төрт
экономикалық, саяси, әлеуметтік және мәдени подсистемалар ретінде ұғыну
артикуляцияланады және ортақ күнтізбе қабылдау іске асады. Алғашқы
халықаралық сайыстар (Олимпиадалар) мен мәдени фестивальдар
институционализацияланады. Г фазасы гегемония үшін күрес фазасы (1925-
1969) ретінде. Бұл екінші дүниежүзілік және “қырғи-қабақ” соғыстар кезеңі,
әлемдік саяси-құқықтық жүйенің қалыптасу кезеңі Робертсон адам құқықтарын
қорғау саясатының қалыптасу мәселесіне зор көңіл бөледі. Бұл кезең сонымен
бірге “үшінші әлем” тақырыбының пайда болуымен маңызды. Және, соңғысы, Д
фазасы – белгісіздік фазасы (1969 ж. – осы кезге дейін). Сыртқы кеңістікті
зерттеу кезеңі, бұл жерде косомтың зерттеулер, адам құқықтары туралы
халықаралық пікірталастардың шығуы және постматериалистік құндылықтарды
насихаттайтын дискурстардың таралуы туралы сөз болып отыр. Ғаламдық
феминистік және экологиялық қозғалыстардың пайда болу фазасы, шын мәніндегі
жаһандық масс-медиа, космостық коммуникациялар дүниеге келеді. Халықаралық
қатынастар күрделене түседі.

Энтони Гидденстің жаһандасу теориясы

Энтони Гидденс – теретикалық социология мәселелерін зерттеуге зор үлес
қосқан, қазіргі замандағы ірі социологтардың бірі.
Гидденс Р. Робертсон секілді жаһандықты модерндік жобаның бір бөлігі
деп тұжырымдап, оның басты үш ерекшеліктерін ажыратады:
1) уақыт пен кеңістік трансформациясы, оны ол іс-әрекеттің белгілі
бір кеңістікке бекітіліп қойылуының әлсеруі және әлемдік
масштабтағы оқиғалардың синхронизациясы ретінде түсінеді, бұл
жерде ғаламдық коммуникацияның пайда болуы туралы айтылып тұр;
2) әлеуметтік институттардың локалдардан жырақ (“орындар”) іске
асуы “нәтижелі” болып шықса, тек үлкен жүйелер ғана өзгермейді,
сондай-ақ әлеуметтік тәжірибенің локалды және тіпті жеке
контекстілерінің трансформациясы жүзеге асады, бұл конфликті мен
әлеуметтік стратификацияның жаңа жүйелерін тудыратын көптеген
қарама-қайшылықты процесстерді білдіреді. Басқа сөзбен айтқанда,
Гидденс Валлерстайнға қарағанда, жаһандасуы таза экономикалық
процесс және феномен ретінде анықтамайды;
3) әлеуметтік білім рефлексивтілігі, практикалық білімге бетбұрыс
өседі. Қазіргі заман рефлексивті қоғамның өзін Гидденс жүрісін
жылдамдата түсуші арба бейнесінде көреді.
Барлық қазіргі замандық институттар әмбебаптылық жағына қарай
өзгереді: капитализм, индустриализм, қадағалау, күштеу құралдарын
монополизациялау, еңбектің халықаралық бөлінісі, әлемдік әскери тәртіптің
қалыптасуы. Жаһандасу тек қана әлемдік капиталистік жүйені экспансиялау мен
мәдени біртектіліктің орнығуынан ғана тұрмайды. Әрине, Гидденс,
стандартизация тенденциясын көрсетеді, әсіресе, модификация формасындағы,
себебі капиталистік өндіріс пен бөлу қазіргі заман институттарының басты
компоненттерін қалыптастырады.
Энтони Гидденстің жаһандасу теориясындағы басты аспектіге модерннің
жергілікті әдет-ғұрып пен дәстүрге тигізетін ықпалына, жергілікті және
ғаламдық диалектикасына назар аудару қажет. Гидденс бойынша, индивидтің
таңдау мүмкіндігі жоқ әлеуметтік мәжбүрлеу жағдайы іс-әрекетпен ешқандай
ортақ нәрсесі жоқ. Таңдаудың болмауы, әрекет оған жауап ретінде
алмастырылғандығын білдірмейді. Агенттілік тікелей немесе жанаша түрде
құрылымның бір бөлігі болуы мүмкін. Периферийдегі іс-әрекет әлем-жүйені
ұстап тұруға өмірлік маңызы бар. Гидденс индивидтерді, өзінің салдарлары
бойынша ғаламдық болып табылатын әлеуметтік ықпалдың өткізгіштері ретінде
көрсетеді. Дәл осы сарында жергілікті трансформация мәселесі, кеңістік пен
уақыттағы байланыстардың кеңеюі ретінде ұғынылатын жаһандасудың бір
бөлігіне айналды.
Сонымен, біз Энтони Гидденстің жаһандасу теориясы, мысалы,
Валлерстайнның әлем жүйелік анализі теориясына қарағанда, жоғарғы деңгейде
индивидуалды агенттілікті баса көрсетеді.

Эммануил Валлерстайнның әлем-жүйе теориясы

Әлем жүйелік анализ теориясын талдауды әлем жүйелік анализдің басты
постулаттарын сараптаудан бастаған тиімді болады:
1. Әлем-жүйелік перспектива, “ұлттық мемлекет” уақытта “дамитын”,
“салыстырмалы түрде автономды “қоғам” екендігін теріске шығарады.
2. Ұзаққа созылғандық - әлемдік жүйенің, басы, жалғасы, соңы бар
уақыттық корреляты.
3. Қазіргі замандық әлем-жүйе бүкіл жер шарын алып жатыр және әлемдік
капиталистік экономика болып табылады.
Көп жағынан Ф. Брадель идеяларына сүйенген Валлерстайн, бұрын негізсіз
түрде социологтар елемеген, “ішкі” және “сыртқы” факторлардың бағыныштылы
мен өзара тәуелділі қатынастарын анағұрлым айқын жасады.
Валлерстайн өзінің әлем жүйе анализі теориясында әлемдік капиталистік
экономиканың негізгі сипаттарын өңдеді:
1. Капиталдық үздіксіз жинақталуы – оның қозғаушы күші.
2. Капиталдың жиналуы, центр-периферия сызығының бөлінуіне сәйкес
кеңістікте жіктелген
3. Құрылымды түрде жартылай периферия тіршілік етеді.
4. Ақысы төленбеген еңбек, әлемдік капиталистік экономика өмірінде
үлкен рөл ойнайды.
5. Капиталистік әлем-жүйе халықаралық жүйемен өзара әрекеттеседі.
6. қазіргі әлемдік экономиканың қайнар көзі XVІ ғасырда жатыр.
7. Географиялық түрде ол Европада басталып, кейін бүкіл әлемге
тарады.
8. Дербес мемлекеттер гегемонистер болады.
9. Мемлекеттер, этникалық топтар мен шаруашылықтар ұдайы пайда болады
және қайта жаңғырады.
10. Жүйені бір мезгілде күйзелтіп және қолдап отыратын антижүйелік
қозғалыстар болады.
11. Нәсілшілдік пен жыныстылық фундаменталды, ұйымдастырушы және
тәртіпке келтіруші принциптер болып табылады.
12. Әлем-жүйе өмірі орта мерзімді циклдың ритмдармен, сондай-ақ ұзақ
уақытты ғасырлық үрдістермен белгіленген. Жаһандасу анализінің ең
маңызды қағидалары ретінде Валлерстайн келесілерді көрсетеді:
1) Глобализация процесі модернизациямен бір мезгілде жүреді. Оған
мемлекеттер арасындағы интернационалды байланыстардың “экономикалық
жүйелеу процесі” мен сананың ғаламдық мәдениетінің пайда болуы
кіреді.
2) Жаһандалуға планетада бар барлық индивидуалды байланыстардың жүйелі
өзара әрекеті кіреді.
3) Кеңістік тарылып, уақыттық айырмашылықтар азайды. Ғаламдық
өзгерістерге кеңістіктің феноменологиялық элиминайиясы мен уақыттың
жалпылануы кіреді.
4) Планетаны мекендеушілер әлемде деген біртұтас “рефлексивті”
бағдарын өңдеді.
5) Әмбебаптылық пен саяси бейтараптық енді ескірді.
6) Тәуекел мен сенім ғаламдық деңгейде кеңейді
7) Жаһандау - әлеуметтік өмірдің, әлеуметтік жүйенің прогрессивті
мәдениеттендірілуінің аспектісі. Ғаламдық мәдениет туралы мәселе
көтерілгенде, евро-американдық әлем өз мәдениетін қалған әлемге
еріксіз түрде енгізетіндігі туралы тағы да бір рет айтудың еш
қажеттілігі жоқ. Бірақ, Валлерстайн жаһандасуды басқаша түсінеді,
ол оны жаңа ғаламдық мәдениеттің пайда болуы, әрбір нақты
мәдениеттерде жаңа әлеуметтік контекстінің шығуы ретінде ұғынады.
Валлерстайни мәдени координаттар жүйесі ретінде анықтайтын
геомәдениет ұғымын енгізеді, әлем-жүйе осы тұста қызмет етеді.
Геомәдениет, онсыз бірде бір тарихи жүйе өмір сүре алмайтын
нормалар мен құндылықтарды тудырады. Осыған байланысты аудитория
алдына мынадай сұрақ қоюға болады: бұл жерде геомәдениеттегі
бірнеше мәдениеттер туралы немесе оның шеңберіндегі әр түрлі
мәдени саясаткерлер туралы сөз болып отыр ма? Валлерстайнның өзі
үшін либерализм, консерватизм, радикализм – бұл үш идеология емес,
консервативті және радикалды бағытталған бір семья болғанын атап
өту қажет. Ұлтшылдық пен интернационализм, әмбебаптылық пен саяси
бейтараптық арасындағы айырмашылықтар – модернизмнің тарихи
географиясының құрамдас бөлігі, капиталистік дамудың саяси және
интеллектуалды пейзаждарының тұрақты ерекшеліктері. Соған
қарамастан әлемнің біртұтастығы туралы постулат қазіргі заман
әлемінде болып жатқанды түсінуді жеңілдетпейді.
Валлерстайн үшін әлем-жүйе, ең алдымен, экономикалық жүйе екендігіне
қарамастан, әлем-жүйе теориясын бейнелеу мен сараптауда ол мәдениет пен
бірдейліктің ғаламдық аспектілеріне үлкен көңіл бөледі. Капиталистік
методология оларды тарихи байланыстыра отырып, мәдениет пен экономика
арасындағы өзара байланыс проблемасын өзінше шешеді. Капитализм мәдениетті
“экономизациялаудан” басталады. Әлем-жүйе қозғаушы қисыны капиталдың
жианқталуынан басталады. Экономика – модернның орталық бөлігі, ал
экономикалық адам – рационалды субъектінің ішкі мәні. Капитализм
құныдылықтар жүйесі болып табылады, ақша адамдарды бір қауымдастыққа
біріктіреді мәдени кодтар, ақша және тауар секілді, капитал циркуляциясына
енгізілген. Сондықтан мәдени формалар капиталды ұдайы өндірудің күнделікті
процесінде орныққан.
Жалпы, көріп отырғанымыздай, тарихи-социологиялық әлем жүйелік
интерпретациялар мәдени ерекшеліктерді назардан тыс қалдыра отырып, ең
бастысы экономикалық саланың рөлін гипостаздай отырып, осы саланы зерттеуге
шоғырланады. Кейбір жағдайларда экономикалық тұрғыдан анықталмаған
факторлар ескерілмейді. Сондықтан әлем жүйелік анализ, ғаламдық
өзгерістерді ұғынудың өркениеттік тәсілдеріне қарама-қайшы емес,
керісінше оларды толықтырады. Социологиядағы ең өзекті тақырыптардың бірі –
“құрылым-қызметкер” пікірталасында бұл тәсіл, тәуелсіз және оны барлық
деңгейде – индивидтен бастап халықаралық ұйымдарға дейін қамтитын, тарихи
жүйенің кесімді түрде жеке даму логикасы бар деп шешеді.
Сонымен, әлем жүйе орталығы дамыған елдер болып табылады, бұл
Валлерстайнды антропологтар жағынан сынауға осал жерін көрсетеді. Бұл жерде
Валлерстайнның ғаламдасу процесіндегі периферияны елемеуі туралы сөз болып
отыр. Валлерстайнның жаһандану процесі бүкіл әлемді қамтитындығы туралы;
периферия елдері әлем-жүйе ядросының елдеріне қарсы тұра алмайтындығы
туралы; біртіндеп әр түрлі елдер арасындағы мәдени айырмашылықтар
жойылатындығы туралы тұжырымдары сын үшін тағы да бір объектіні құрайды.
Сонымен бірге әлем-жүйе тәсілінің перспективасы, үлкен жүйеге кіретін
қауымдастықтар қалайша үлкен жүйелерден қорғанып, қызмет ететіндігін
зерттеу болып табылады.
Жалпы, Валлерстайнның әлем-жүйе теориясы мен Гидденс пен Робертсонның
жаһандасу теориялары арасында белгілі бір айырмашылықтар бар екендігін атап
өту қажет. Көріп отырғанымыздай, мысалы, Валлерстайн жаһандануды негізінен
экономикалық феномен ретінде түсінсе, Гидденс пен Робертсон ғаламдануды тек
экономикалық процестермен ғана ұқсастырмайды, оны өз анализдерінде
локализация, мәдениет пен барабар процестерімен байланыстырады.

Мануэль Кастельс: ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.