Ағартушылық ғасырының мәдениеті (XVIII ғ. )

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Ағартушылық ғасырының мәдениеті (XVIII ғ.)

XVIII ғ, Еуропалық мәдениет — XVII г. мәдениетінің заңды жалғасы
болумен қатар, өзінің түрі, мазмұны және мәні ерекше мәдениет. XVII ғ.
рационализмнің қалыптасу кезеңі болса, ал XVIII ғ. Ағартушылық ғасырына
айналды. Бұл дәуірдің ұлы ағартушы — гуманистері: Вольтер мен Руссо
(Франция), Гете мен Шиллер (Германия), Юм (Англия), Ломоносов пен Радищев
(Ресей) және т.б. адамзат баласының теңдігін батыл қолдап, құлдық пен
деспотизмге қарсы бітіспес күреске шақырды. Қоғамдық сананың жаңа сатыға
көтерілуі, протестанизм идеяларының кеңінен таралуы, жаратылыстану
ғылымдарының қарқынды дамуы, ғылымға бұрын-соңды болып көрмеген
қызығушылықтың пайда болуы және т.б. — осылардың бәрі де жаңа ғасырға тән
белгілер еді. XVIII ғ. құдайға, қоғамға, мемлекетке, тіпті адамның өзіне
деген көзқарастар өзгеріп, жаңа арнаға түсті.
XVIII ғ. Франция мемлекеті Еуропаның рухани өмірінің негізгі ошағына
айналды. Француз халқының философиясында, әдебиетінде, өнерінде және т.б.
жаңа леп, соны бағыттар аңғарыла бастады. Осы уақытқа дейін өздерін
Францияның қарсыласымыз деп есептеп келген Испания, Германия, Польша,
Ресей, тіпті Англия сияқты өркениетті елдер француз мәдениетін мойындауға
мәжбүр болды.
Қоғамдық өмірдің қарама-қайшылықтары шиеленіскен Францияда
ағартушылық идеологиясы 1789—1793 ж. ұлы француз революциясының, ал одан
кейін бүкіл Еуропаны жайлаған реформаторлық қозғалыстың теориялық және
рухани алғышарттарына айналды. Шындығын айтсақ, бүгінгі заманның ең
өркениетті елдерінің бірі Америка Құрама Штаттары да ағартушылық
идеяларының негізінде қалыптасып, іргелі мемлекетке айналды.
Франциядағы саяси революция, АҚШ-тағы тәуелсіздік жолындағы күрес және
Англиядағы өнеркәсіп төңкерісі Реформация кезеңінен басталып, ұзаққа
созылған жалпы Еуропалық дамудың тарихи қорытындысын шығарды. Ол қорытынды
— қоғамның жаңа түрі — өнеркәсіп өркениетінің қалыптасуы болды. Бұл
кезеңде феодалдық қоғам мен шаруашылықтың натуралдық жүйесі ғана емес, сол
қоғамға лайықталып қалыптасқан қоғамдық сана да күйзеліске ұшырады.
Моральдық кризис қоғамдағы білімді адамдарды да қамтыды. Қоғамда өз орнын
таба алмаушылар санының көбеюіне, халықтың қараңғылығы мен сауатсыздығына,
халықтың қайыршылығы мен құқықсыздығына, қала люмпендерінің азғындауына
қарсы тұрар күш — мәдениет болды. Ол қоғамда жасампаздық пен шығармашылық
рөл атқарды. Ал мәдениеттің өркендеп дамуы қоғамдық-саяси және әлеуметтік
өзгерістерге тікелей байланысгы болды.
Өнеркәсіп саласында, қоғамның базистік құрылымында мануфактурадан
күрделі технологияға көшу, шикізаттың жаңа түрлері мен энергия көздерін
игеру және т.б. шаралар жүзеге асырылды
Ғылым саласында, бұрын механика-математика сияқты ғылым салалары
үстемдік еткен болса, енді оның қатарына физика, гсография, биология және
т.б. ғылымдар қосылды. Ендігі жерде табиғатта, қоғамда болып жатқан
түбегейлі өзгерістер ғалымдар назарынан тыс қалмады. Қоғамдық ғылымдар
саласында, әсіресе философия ерскше бедеенділік танытты. Философтар
қоғамдық өмірге сын көзбен қарап, терең философиялық пайымдаулар жасады.
Олардың сынының негізгі объектісі — қоғамдық (мемлекеттік) құрылыс және сол
құрылыстың идеологиясы — дін болды.
Әлеуметтік қайшылықтар бұрын-соңды болып көрмегсн дәрежеде шиеленісіп,
таптық қайшылықтар асқынған Францияда дінді (католиктік) сынау радикалдық,
атеистік тұрғыдан жүргізілді. Гольбахтың пікірінше, дін — барып тұрған
өтірік пен сандырақ, сондықтан дінді жоймайынша феодалдардың деспотизмінен
құтылып, зорлық-зомбылықты жою мүмкін емес. Ағылшын философы Юм мен неміс
философы Канттың көзқарастары мұндай рационализмнен алшақ болғандығына
қарамастан олар да феодалдық идеологияны қатал сынға алды. Олар қоғамдық
мораль мен адам тұлғасы діннен тәуелсіз болу керек деп жариялады.
Революция отаны Францияда да Ағартушылық идеялары біртектес болған жоқ
олар реформизмнен (XVIII ғ. бірінші жартысы) бастап, ашық революциялық
қимылдарға (XVIII ғ. 60— 80 ж.) дейін нағыз эволюцияны басынан кешірді.
Егер ағартушылардың аға буынының өкілдері — Монтескье мен Вольтер
конституциялық-монархиялық құрылыс орныққан көршілес Англияның үлгісімен
феодалдық ағымды біртіндеп буржуазияландыру идеясын ұсынса, феодалдық
құрылысқа жан-тәнімен қарсы келесі ұрпақтың өкілдері — Д. Дидро
(1713—1784). Қ Гельвеций (1715—1771) П. Гольбах (1723—1789) басқаша көңіл-
күйде болды. Олар помещиктік меншік пен сословиелік артықшылықтарды мүлде
жойып, деспоттық өкіметті құлатуға шақырды.
XVIII ғ. ортасына қарай Еуропаның ірі мемлекеттерінде король өкіметі
феодалдық үстемдікке қарсы күресте үшінші сословиены өзінің одақтасы деп
санамады, ал оның есесіне король өкіметі шіркеумен және дворяндармен
ынтымақтастығын одан әрі нығайтып, оларды осы бір тарихи кезеңде өзіне
одақтас етті. Ескі қоғамның барлық саяси күштері бұрынғы алауыздықтарын
уақытша болса да ұмытып, халық толқуларына күресте бірігіп күш көрсетті. Өз
халқына қарсы бітіспес соғыс жариялаған абсолютті режимнің тағылық
әрекеттері мәдениет саласына да ойысты. Қоғамға жат пиғылда жазылды деп
танылған еңбектер отқа жағылды, ал ол еңбектердің авторлары түрмеге
қамалды. Бірақ, еркіндік пен бостандық рухына қарсы небір сұрқия шаралар
қолданылса да, ол өз шарасынан төгіліп жатты. Өйткені, заманның рухы, оның
тынысы мәдениет пен өнердің барлық салаларында да кеңінен көрініс тапты.
Бах, Гете, Моцарт, Свифт және т.б. дарын иелері сол бір қилы заманда
туындаған творчестволық шабыт иелері болды. Олар өз замандастарымен де,
болашақ ұрпақтың өкілдерімен де Мәңгілік өнер тілімен тілдесті олардың
шығармаларының халық жүрегінен терең орын тапқаны соншалық, бұл ұлы
туындыларды өнердегі қалыптасқан стильдер қатарына жатқызуға болмайтын
сияқты.
Бірақ, осы жағдайға қарап XVIII ғ. мәдениеті мен өнерінің өзіндік
ерекшеліктері, дәлірек айтқанда өзіне ғана тән көркемдік стильдері мүлде
болмаған екен деген ұғым туып қалмау керек. Өнер саласында біртектес
стильдер (романдық және готикалық стильдер) қалыптасқан өткен тарихи
кезеңдерге қарағанда бұл дәуір өнері өзіндік бет-бейнесімен өзіндік
сипатымен ерекшеленді. Жаңа заман стильдері — заман талабынан туған мәдени
қажеттілік болып саналады. Солардың бірі — мәдениет саласындағы ескі
дәстүрлер (готика) мен демократиялық еркін ойлау идеяларын өзара ұштастыра
білген өнердегі мүлде жаңа стилъ — барокко бағыты болды. Барокко — астарлы,
әдептен тыс деген мағына береді. Оның әлеуметтік негізі — абсолютизм
дәуіріндегі дворяндық мәдениет. Барокко — халықаралық құбылыс, ол әсіресе
Италияда, Испанияда, Францияда, Германияда кең қанат жайды. Осы дәуірдің
күрделі қоғамдық шиеленістері барокко өнеріне өз әсерін тигізбей қойған
жоқ. Сондықтан да болар, аталған елдердегі қалыптасқан саяси-әлеуметтік
жағдайлар адамдардың сана-сезіміне ғана емес, сонымен бірге осы бір өнер
саласының қалыптасын дамуына да ерекше ықпал етті. Барокко стилі әсіресе
сәулет өнері саласында айқын көрінді, осы стилъде зәулім сарайлар мен парк
ансамбльдері салынды. Олар тарихи кезеңнің куәгері, еуропа мәдениетінің
баға жетпес ескерткішіне айналды. Шындығында да, Ағартушылық дәуірінде
парктер мен бақтар — философиялық әңгімелер мен ой-толғаныстарының негізгі
орталықтары болды. Олар — табиғат пен адамның, тіпті адамдардың қарым-
қатынастарының өзара үндестік табуына себепкер болатын қасиетті орынға
айналды. Парктер мен бау-бақшалар композициясын музейлер мен театрлар сурет
галереялары мен кітапханалар, ғибадатханалар және т б. мәдени ошақтар одан
әрі түрлендіре түсті.
XVIII ғ. бароккомен қатар Батыс Еуропа өнерінде кеңінен тараған
стильдердің бірі рококо болды. Ол сарай зиялылары мәдениетімен тікелей
байланыста қалыптасты. Рококо эстетикасының басты ұраны — Өнер — рахаттану
құралы. Бұл ұран сол бір кезеңдегі ертеңгісін ойламайтын аристократтардың
(ақсүйектердің) дүниеге көзқарастарын дәлме-дәл көрсетеді. Бізден соң не
болса да мейлі деген Людовик ХҮ-нің ұраны да осы дәуірде шыққан.
Бірақ, Еуропа халқы болашақтан топан суды немесе селді емес, түбегейлі
өзгерістерді, мәдени жаңғыруларды күтті. Халық сенімі бұл орайда ақталды
десек қателеспейміз, өйткені ғасырдың бел ортасына қарай Франция, одан
кейін бүкіл Еуропа елдері Ағартушылық идеялары рухының аясында өмір сүрді.
Вольтер мен Руссо күрес туларын көтерді. Бірақ, бұл екі ақыл-ой алыптарының
алдарына қойған мақсаттары мен бағдарламаларында айтарлықтай айырмашылықтар
болды, өйткені олар ескі қоғамдық құрылысқа қарсы екі орталықтың,
әлеуметтік өмірдің шиеленіскен жағдайындағы қарсы полюстің өкілдері
болатын. Екі ғұлама да бір уақытта, 1778 жылы қайтыс болды, бірақ
тіршілікте бірін-бірі аяусыз сынаумен өтті. Женевалық философтың плебейлік
демократизмі Вольтердің жүрегін айнытты, тіпті Руссоны өркениеттің
жетістіктері мен рахатынан бас тартып, адамның алғашқы табиғи жағдайына
көшу қажеттігі жайындағы пікір де ешқандай қанағаттырмады. Ал Руссо болса
өз тарапынан замандасының қарапайымдылыққа байланысты өркөкіректігін
жақтырмады. Бірақ, тарихи кезең бұл қарама-қайшылықтарды жуып-шайып
жіберді, өйткені олар күні өтіп бара жатқан қоғамдық құрылысты, оның
идеологиясын қай тұрғыдан сынаса да, қалай сынаса да — ортақ іс үшін бір
мақсат үшін сынады, ортақ мақсат үшін күресті, сондықтан да бұл екі дананың
екеуі де ағартушылық заманының ұлылары болып қала береді.
Олай болса, қоғамды қайта құру жолындағы күрестің бұл аристократиялық
және демократиялық жолдары — прогресс жолындағы мәдени қозғалыстың екі
бағыты десек қателеспейтін шығармыз деп ойлаймыз.
Вольтердің жолы — рухани және әлеуметтік революцияларды жоғарыдан
жасау жолы, бұл жол — Вольтердің ізін қуушылардың романтизм мен еркіндікке
ұмтылу жолы. 1825 жылы Рессй топырағында болған декабристер қозғалысы да
осы идеялар жолындағы патриоттық күрес болды. Еуропалық және орыс
әдебиетінде Чайльд Гарольд, Карл Моор, Чацкий мен Дубровский сияқты
аристократтық толқулар батырларының бейнелерінің тамаша сомдалуы да осы бір
ағымның әсерінен болса керек.
Вольтерге қарағанда Руссоның ілімі мен идеяларының тағдыры әрі
күрделі, әрі ерекше. Олардан француз революциясының бостандық, теңдік,
туысқандық жайындағы өмірлік ұрандар туындады. Бірақ, өкінішке ораи
бостандық пен теңдікті желеу етіп якобші диктатурасы өз бағдарламасында
жаппай қырып-жою теориясын жақтап шықты. Жан Жак Руссо алғашқы өнеркәсіп
революциясының қарсаңында ғалымдар мен саясатшылар адамзаттың болашағы үшін
жауапты екендігін, адамның табиғатты игеруге байланысты іс-әрекеттеріне
бақылау орнату қажеттігін мәлімдеген болатын. Бірақ, өкінішке орай бұл
мәлімдемелер мүлде ескерілмей, бұл дәуірдегі еуропалықтардың басқыншылық
әрекеттері кездейсоқтық сипатынан айрылып саналы түрде жүзеге асырыла
бастады. Мысалы, АҚШ-тың шығысында Еуропадан қоныс аударғандар жергілікті
халықты ата қонысынан ығыстырып, жаңа жерлерді зорлықпен басып алды.
Африка, Азия құрылықтарының бірқатар мемлекеттері де жыртқыштықпен тоналды.
Британ өкіметі шалғайда орналасқан бесінші континентті (Австралия)
қылмыскерлердің жазаларын өтеу орталығына айналдырды.
Ал Еуропалық мемлекеттердің өз араларындағы әскери қақтығыстарға
келетін болсақ, мұнда жағдай мүлде басқаша болды. Олар соғыс жағдайында бір-
бірін тең деп санады, тіпті шиеленіскен сәттердің өзінде де тиісті
келісімдерге келіп отырды (жеңіске жеткен мемлекет тұтқындарды құлға
айналдыра алмады, соғыс қимылдарына тек арнайы әскерлер ғана қатыстырылды
және т.б.). Бірақ, Франция, Англия, Португалия, Испания сияқты Еуропа
мемлекеттері еуропалық емес немесе христиандық дүниеге жатпайтын елдер
үшін ешбір заң да, ешбір нормада есепке алынбады. Олар түземдіктермен
саудаласып не болмаса бәтуаға келіп жатудың ешбір қажеттігі жоқ шама
келгенше оларды бағындырып қана коймай, қырып-жоя беру керек деп санады.
Бұл қанды саясаттың құрбандығына Үндістан сияқты көптеген өркениетті
елдердің ұшырағандығы тарихтан белгілі.
Орын алған осындай келеңсіз жағдайларға қарамастан Еуропадағы
Ағартушылық дәуірі — дүниежүзілік мәдениет тарихындағы ең жарқын
кезеңдердің бірі болды. Ағартушылық идеяларының нәтижесінде пайда болған
мәдени өзгерістерді сол дәуірдегі адамдарының өздері де мақтаныш етті.
Ғасыр ақыны аталған Гетенің өзі де осы бір тарихи кезеңдегі уақиғаларды
шаттана жырлады. Ағартушылық дәуірі — Еуропаның рухани дамуындағы ұлы
бетбұрыс кезеңі болды. Ол қоғамдық өмірдің барлық саласына (қоғамдық-саяси,
мәдени және т.б.) айтарлықтай әсерін тигізді. Утопияның алтын ғасыры деп
аталатын бұл дәуірдің мәдени мұрасы өзінің жан-жақтылығымен жанрлар мен
стильдердің көптігімен оптимистік сарынымен және адамзаттың ақыл-ойына
деген шынайы сенімімен осы уақытқа дейін таң қалдырып келеді.

АҒАРТУШЫЛЫҚ ФИЛОСОФИЯСЫ ЖӘНЕ ФРАНЦУЗ МАТЕРИАЛИЗМІ

XVII—XVIII ғасырларда алғашында Англияда, содан соң Францияда,
кейіннен Германияда феодалдық қоғам идеологиясына қарсы, адамның ақыл-ой
бостандығы үшін күресте ағартушылық деп аталатын кең ауқымды философиялық
ағым пайда болды. Оған Дж. Локк пен басқа да материалистердің философиясы
үлкен әсер етті. Ағылшын ағартушысы Дж. Толанд (1670—1722), француз
ағартушылары Гассенди (1592 — 1655), Монтескье (1689—1755), Вольтер
(1694—1778), Кондильяк ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.