Қазақ даласындағы саяси ой-пікірлер туралы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Алматы Экономика және Статистика Академияның Институты

Мамандығы:
Қаржы

МӘНЖАЗБА

Тақырыбы: Қазақ даласындағы саяси ой-пікірлер

Тәні: Саясаттану

АҚТОБЕ 2006 ж.

ЖОСПАР

I. Қазақ даласындағы саяси ой-пікірлер.
II. Ұлы ойшыл - Әл Фараби
III. Қазақ халқының саяси санасының дамуына алғашқы зиялылар тобының зор
ықпалдығы

Казак халқынын. рухани мұрасы да саяси ой-пікірлерге бай. Онын ішінде ең
шоктығы биігі ислам фәлсафасының негізін салушылардың бірі — біздің қандас
бабамыз ұлы ойшыл әл-Фараби.
Қазақтың бірінші фәлсафашысы, әлеуметтанушысы, математигі, физигі,
астрономы, ботанигі, логика және тіл маманы, музыказертгеушісі Әбу
НасырМүхаммедиби Тарханал-Фараби 870— 950 жылдары өмір кешті. Ол Арыс
өзенінің Сырдарияға күяр жерінде орналасқан Фараб (кейінгі Отырар)
каласында туды. Жасында сонда оку-тәрбие алып, кейін Бұхара, Александрия,
Каир, Дамаск, Бағдат қалаларында тұрып, білімін уштап, қызмет атқарды. Оны
әріптестері көзі тірісінде-ак "екінші Аристотель" деп атаған болатын.
Бабамыз ғылымнын сан саласы бойынша 160-тан астам трактаттар жазып, артына
мол мұра қалдырды. Саясаттануға байланысты "Рақымды қала тұрғындарының
көзқарастары туралы", "Азаматтық саясат", "Бақытқа жету жолдары", "Саясат
туралы" деген еңбектері бар.
Ұлы ойшыл "Рақымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы" деген саяси
трактатында мемлекетті адамдардың өз кажетін бірлесіп қоғамдык жолмен
жақсылап қанағаттандыру үшін жасаған ұйымы деп білді. Оның пайда болуына
тіршілік үшін күрес айтарлықтай ықпал етеді. Сондықтан адамдарды бір-біріне
көмектестіріп, барлық жұрттың жақсы тұрмысына қам жеп, қамкорлық жасаған
мемлекет қана өз міндетін атқара алады.
Әл Фарабидың ойынша қоғамдағы барлық қиыншылықты женетін, бакытка
жеткізетін - ақыл-парасат, адамның ақыл-ойы. Сондықтан адам аянбай, тынбай
ғылымды, білімді игеруі керек.
Әл-Фараби басқаруды қайырлы және қайырсыз етіп екіге бөледі. Кайырлы,
білімді, мәдениетті басқару халыкты бақытқа бастайды, олардың іс-әрекетін,
ерік-касиетін осы жолға бағыттайды. Ол үшін басқару заң күшіне, игі
тежірибеге негізделуі тиіс. Ал кайырымсыз, надан басқаруда теріс әрекеттер
мен жаман қасиеттер бой алады. Сондықтан ол надан адам басқарған,
озбырлыкка сүйенген, кайырымсыз, қатал мемлекеттік тәртіпті өткір сынайды.
Ол мінсіз мемлекетті уагыздайды.
Әл-Фараби алғашқылардың бірі болып адамды ардактап, ас-кақтатты. Оның
айтуында, адам бақытты болуға лайықты, сол бақытын ол табуға тиіс. Оған
өзінің іс-әрекетінін, жұмысының, тынымсыз ізденуі мен оқу-үйрену
нәтижесінде жетуғе болады. Ал адам жақсы да дұрыс басқарылатын коғамда ғана
шын мәнінде бакытты өмір сүре алады деді.
Ұлы дана халыктар достығын насихаттады. "Бақытқа жету жолында барлық
халық бір-біріне көмектесетін болса, жер беті түгелімен берекеге толады"
деген сөздері тап бүгінгі күнге сәйкес келіп түрғандай ғой
Бабамыздың "Ғылымды топтастыру жәке анықтау туралы кітап" деген еңбегін
дүние жүзі ғалымдары жоғары бағалады. XI— XII ғасырларда ол көне грек,
латын жөне т.б.тілдерге аударылып әлемге аян болды. Батыстың кейінгі
зерттеушілері бұл трактатты орта ғасырдағы ғылымның энциклопедиясы деп
атады.
Әл-Фарабидың бай мұрасы Шығыс халықтарының саяси санасын жетілдіріп, сан
ғасырлар бойы ғылымнын әртүрлі салаларын дамытуға игі әсерін тигізді.
Жусіп Хасхаджиб Баласагуни (1021—1075) — аты әлемге әйгілі ақын,
фәлсафашы, коғам кайраткері болған. Оның өмірбаяны туралы деректер аз.
Жүсіп туралы мағлұматтарды біз онын негізгі еңбегі "Құтадғу білік"
("Бақытқа жеткізуші білік", кейбіреулер "Бақытгылық жәйлі ілім" деп те
аударып жүр) дастанынан білеміз.. Бұл еңбектің ерекшелігі — ол сол кездегі
ресми араб тілінде емес, өзінің ана тілі — түрік тілінде жазылғандығы. Ол.
біріншіден, араб, парсы тілдерін жете білетін Жүсіптің өз еліне, өз тіліне
деген сүйіспеншілігін, ұлтжандылығын білдірсе, екіншіден, сол кезде Орта
Азияда билік күрған қарахандықтар әулетіне (династиясына) түсінікті болу
үшін жазылса керек.
Жүсіп дәуірінде карахандыктардың жеке өлке билеушілері өзара билікке
таласып бастары қосылмады. Сондықтан "Қүтадғу білікте" мемлекетті
орталықтандыру, онын бірлігі, мемлекетті баскару мәселелеріне басым көніл
бөлінген. Ол — тек саяси трактат қана емес, онда өмірдің мән-мағынасына,
адамның тағдыры, оның коғамдағы орны мең рөлі, халықтың мінез-кұлкы, салт-
санасы, әдет-ғүрпы және т. с. с. туралы кәзкарастар жинакталған үлкен
шығарма. Ол шындыққа, бақытқа жетудін адамгершілік жолдарын іздейді.
Әділет, ақыл, рақымдылықты жырлайды. Өмірде әділ занды, еркіндікті ансайды.
Қазак халкынын ірі ойшылдарының біріне Кожа Ахмет Йассауи (1093—1157)
жатады. Оныңбасты шығармасы "Диуани Хикмет" ("Даналық кітабы"). Ол
еңбегінде әділдікті, имандылыкты, шыншылдыкты, мейірімділікті жырлайды.
"Ғаріп пақыр, жетшдердің көңілін көтер,
Қамқоріиы боя, жаныңды да пида етер ", — деп қара халыктын қамкоршысы
болуға, адамгершілікке шакырады.
"Көңіл бөлмей дуниеге адамдықтан кешіңдер,
Хақты суйген адал құлдар халайықпен бір болар ", - деп адал басшы
халқымен бір болып, сонын тілегін тілеу керектігін баса айтады.

"Ей.мусылчан, тагат қылсаң, танпагын,

Ғазиз жаның — аманаты Алланың.

Харамдықпен, уқ, жиган мал —жалганын,

Қарыш атты жылан қыяар малыңды ",
деп дүниекорлық, байлық соңына түспеуді, арамдықпен мал жимауды уағыздайды,
парақор әкімдердің о дүниеде тартар жазасын естеріне салады.
Қазақ халкының рухани мұрасында мәңгілік із қалдырғаң аты аңызға айналған
акьін, жырау Асанкайғы Сәбитұлы (XIV ғ. аяғы — XV ғ. басы). Ол алғашқы
казақхандары Керей мен Жәнібекке акылшы, жас мемлекеттің жалынды жаршысы,
ұраншысы болды. Оны Ш. Уәлиханов "көшпелілер философы" деп атаған. Хан мен
қарапайым халыктың арасында игілік үшін талас-тартыс, дау-жанжал туғанда,
оны ушыктырып, өрбітпей реттеудің жолын, “ымыраға келу” теориясын үсынған.
Ол еліне мәнгілік азык боларлык жері шүйгің, ырысы мол қоныс, сыртқы жаудан
қорған боларлық қолайлыжер — "Жерұйықты" ("Жиделібайсьш" депте айтады)
іздеген, халқының болашағын ойлаған. "Жерүйықтың" суы сүт, топырағы май,
тасы алтын, ағаш басы толған жеміс-жидек, жұт болмайтын, қайғы-қасіреттен
аулақ кұтты қоныс; ол едді жау алмайды, онда ел аласы, ру таласы жок,
жаугершілікті білмейді. Асанқайғының мүндай жерді іздеуі әйгілі утопиялык
социалистер Томас Мордың "Утопиясы" мен Т. Кампанелланың "Күн каласындағы"
саяси идеялармен үйлесіп, жымдасып жатыр.
Асанқайғы Жәнібек ханға арнауында:
"А й, хан, мен айтпасам білмейсің,
Айтқаныма көнбейсің.
Шабылып жатқан хадқың бар,
Аймагын көздеп көрмейсің.
Қымыз ішіп қызарып,
Мастанып, қызып терлейсің.
Өзіңнен басқа хан жоқтай
Елеуреп неге сөйлейсің ?!
Қорган салдың бепнет қып,
Қызметшің жатыр ішіп-жеп. ...
Оны неге білмейсің ?!"—
деп шабылып жатқан халқын ойламай, өз күнін күйттеп жатқанын,
кызметкерлердің елді талап ішіп-жеп жатқанын ханның бетіне басып, шенейді.
Қазақ халқының тарихында өшпес із қалдырған хандар да бар. Оларға Касым,
Есім хандар жатады. "Қасым ханның қасқа жолы ", "Есім ханның ескі жолы" деп
халык олар жасаған заң, тәртіптерді кепке дейін үмытпаған. Бірак өкінішке
орай, олар бізге дсйін жетпеді. Ал Тәуке ханның "Жеті жарғысы" негізінен
сақталған.
Жәңгірдің баласы Тәуке хан 1680 жылы таққа отырғанда қазақ хандығының
ішкі және сырткы саяси және экономикалық жағдайы ауыр еді. Рубасылар,
сұлтандар өзінше бөлек билегісі келді. Орта Азия билеушілерімен карым-
катынас тұрақсыз еді. Мұнын бәрі қазақ мемлекеттігінің тұтастығына, сырткы
шапкыншылыктан қорғануға нұксан келтірді Сондықтан хандық өкімет билігінің
беделін кетеріп, ақсүйектердің бөлініп, окшаулануын токтату, халыкты
біріктіру үшін Тәуке хан "Жеті жаргы " деп аталған казак әдет-ғүрып
заңдарының жиынтығын жасатгы. Онда қүқыктык тәртіп пен мемлекетгік
кұрылымнын негізгі принциптері айкын-далды. Атап айтканда, жер дауы, жесір
дауы, құн дауы, мал-мүлік дауы, үрлық-қарлык, айып-жаза, алым-салык және т.
б. каралады. "Жеті жарғы" нормалары каулаған дау-дамайларды тежеп, рулар
арасындағы тартыстарды бәсендетті, коғам ішіндеп ала ауыздык азайып, ел
бейбіт өмір сүрді.
Тәуке хан "Халык кеңесі" мен "Билер кенесін" тұракхы орган ретінде
қалыптастырып, рөлін арттырды. Өз кеңесінде халықтың өзекжарды мәселелерін:
көшқон, ел тыныштығы мен бірлігі, сыртқы жаудан корғану және т. с. с.
жүйелі түрде талқылап отырды.
Сайып келгенде, Тәуке хан қазақ қоғамына түбегейлі өзгерістер әкелген ірі
реформатор болды.
XIX ғасырдыңекінші жартысында қазақ даласында саяси идеология ретінде
ағартушылық кең өріс алды.
Бұл кезде қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы-демократ, саяхатшы, этнограф,
Орта Азияның, Қазакстанның, Батыс Қытайдың тарихы мен мәдениетін зерттеуші
Шоқан Уәлиханов(\$35—1865) өмірсүрді. Ол атақты Абылай ханның шөбересі еді.
Шоқан өз өмірінің негізгі мақсаты — халыққа қызмет ету, оның мақсат-
мүддесін патша ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.