Ш. Уәлиханов- қазақ қоғамының саяси- әлеуметтік өзгерістеріне, саяси ойдың дамуына ықпал еткен ғалым

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе 3
Негізгі бөлім. 5
Ш. Уәлиханов- қазақ қоғамының саяси- әлеуметтік өзгерістеріне, саяси ойдың
дамуына ықпал еткен ғалым. 5
Қорытынды 10
Пайдаланған әдебиеттер 11

Кіріспе

ХІХ ғасырдың ІІ- жартысында Ресейдің Қазақстанды отарлауы толық
аяқталды. Атыраудан Алтайға, Солтүстік Қазақстаннан Тянь-Шянь тауына
дейінгі кең-байтақ өлке түгелдей Ресей империясының құрамына кірді.
Ресей өнеркәсібі үшін Қазақстан шікізат өндірудің бай көзі еді. Оның
үстіне, патша үкіметі Қазақстан жерін орыс шаруаларына қоныстандыруға
пайдалануды көздеді. Сол үшін алдымен қазақ аумағындағы өзінің өкімет
билігін нығайтуды қолына алды. Сөйтіп, 1868 ж. 21 қазанда қазақ даласын
басқару туралы “Уақытша ережені” енгізді. Бұл ереже бойынша қазақ елі бөліп
биленді, жер ресей мемлекетінің меншігіне айналды, қазақтар өз жерін тек
пайдаланушылар ғана болып саналды. Сондықтан, салық мөлшерлері белгіленді,
салық барлық үйге тең салынатын болды, бұл шаруаларға көптеген қиындықтар
әкелді.
Патша үкіметі ресми сайлау тәртібін кіргізгенмен, іс жүзінде оның
шарттарын сақтаған жоқ. Патша үкіметі өздеріне керек адамды ғана болыс,
старшын етіп сайлады. Ал солардан сүйеу тапқан болыстар бұқара халыққа
қиянат жасады. Әкімшілікке таласу- рулық қатынастарды одан бетер қоздырды.
Мұны патша үкіметі өз мақсатына пайдаланып отырды.
Бұл кезде халықтың жағдайын ойлап, оларға шын жаны ашыған сол кезде
өмір сүрген қазақтың ағартушы-ғалымдары болды. Олар халықты өнер-білімге,
оқуға шақырды. Сөйтіп, өз халқын феодалдық- патриархалдық ескіліктен бой
тартып, ілгері дамыған халықтың ізімен жүруге бағыттады. Мұндай
көзқарастарды ұстанғандар тобының басында қазақ халқының ағартушы-
демократтары- Абай, Шоқан, Ыбырай тұрды.
Шоқан- қазақтың ағартушы- ғалымы. Ол қазақ байларының озбырлығы мен
жалпы шығыс деспотизмін қатты сынға алды. Қазақ халқына білім беруді, оны
орыс мәдениетіне тартуды жақтады. Қалың халық бұқарасының мүддесін қорғады.
Ыбырай өзінің ағартушылық ойларын қазақ даласында мектеп ашу ісін
ұлғайту арқылы жүзеге асырды. Мектептерде пән негіздерін оқытуды, орыс
тілін үйретуді, сол арқылы орыс мәдениетін игерген жаңа ұрпақ тәрбиелеуді
көздеді. Өз еңбегінде Ыбырай жастарды жақсы мінезге тәрбиеледі, оларды өнер-
білімге шақырды.
Шоқан, Ыбырай, Абай да халықтың үстінен аяусыз үстемдік жүргізген,
оларды құлдықта ұстағысы келген патша әкімшілігінің саясатына қарсы
күресті.

Негізгі бөлім.

Ш. Уәлиханов- қазақ қоғамының саяси- әлеуметтік өзгерістеріне, саяси ойдың
дамуына ықпал еткен ғалым.

Қазақ халқының тағы бір аса көрнекті ғалымы, ойшыл- ағартушысы Шоқан
Уәлихановтың да есімі Қазақстанның саяси-құқықтық ой-пікірдің тарихында
ерекше аталады.Ол өз заманының жан-жақты білім алған оқымыстысы, саяхатшы,
қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік өзгерістеріне, саяси ойдың дамуына кең
көлемде шолу жасаған ғалым. Шоқан Уәлихановтың дүниетанымына, рухани
жетілуіне Омбы кадет корпусының прогрессшіл ниетті оқытушылары мен қазақ
даласына құғындалып келген ұлтшылдардың үлкен әсері болды. Шоқанның
қоғамдық-саяси көзқарасында демократияляқ бағыттың қалыптасуына 1859-
1861ж.ж аралығында Петербургте алған білімі мен заманының алдыңғы қатарлы
идеяларының жаршысы болған демократтармен танысуы игі ықпал етті. Ен даланы
еркін жайлап, көшпенді тұрмыс салтын ұстаған халықтың жайын, тұрмысын
салыстырып, өзге ел мәдениетімен таныстығы ұлғайған сайын елінің артта
қалғандығына көзі анық жетіп, оның болашақ тағдырын ойлады. Ресейдегі және
Европаның басқа да елдеріндегі саяси- әлеуметтік өзгерістерімен жақсы
таныс Шоқан патша үкіметі жүргізіп отырған отарлық саясаттың заңдылықтары
туралы ұсыныстарымен пікірлерін батыл білдіріп, жүргізіліп жатқан
өзгерістердің адам мүддесіне сәйкес келуі қажеттігін атап көрсетті. Ол
жалпы қазақ-орыс халықтары арасындағы байланыс арқылы, Ресейдің озық
мәдениетінің көмегімен сауатсыздықтан, саяси-әлеуметтік мешеуліктен арылып
өркениетті елдер қатарына қосылуды армандады. Шоқан шығармаларында халық
өмірінің ең бір маңызды мәлелерін көтеріп, өркениетті дамуы мен
демакратиялық билік жүесін қолдаушы, өмір сүрген әлеуметтік ортасының қатал
сыншысы болды.
Шоқан Уалихановтың саяси еңбектерінің бірі- “Сот реформасы жайында”
еңбегі. Ол қалың бұқара мен билік иелері өкілдерінің мақсат мүдделерінің
айырмашылығын тап басып, қазақ даласында жүргізілмекші реформаның
өзектілігі төңірегінде мәселе көтереді. Халыққа экономикалық және
әлеуметтік реформалардың пайдасын “саяси реформалар экономикалық істерді
жүзеге асыратын құрал ретінде көрінбек” деп және “адамның тұрмыс қажетін
өтейтін реформа ғана пайдалы да, ал бұл мақсатқа қандай да болсын кедергі
келтіретін реформа зиянды болып табылмақ” деп түсіндіреді. Шоқан реформа
жасауға асығыстыққа жол бермеуге, жергілікті халықтың әдет-ғұрпын,
ерекшелігін ескеруге шақырады. Жан-жақты талданып, қоғамдық , әлеуметтік
орта дами алатындай прогресс заңына негізделіп жасалған реформаның ғана
ұтымды болатынын ескертеді.
1822ж. Сібір қырғыздарының Жарғысын сынға алып, мұндай асығыс жасалған
реформалар халықты опат етеді және прогресс жолына кедергі келтіреді деп
есептеп, қазақ даласын басқару мен сот реформасы туралы өзінің жобасы мен
пікірін Ресей империясының отарлау әкімшілігіне ұсынады. Реформалар
көздеген мақсатқа жету үшін “халық пікіріне сүйене отырып жасалуы керек”.
Ол қазақ халқының өз пікірін білдіре алмайтын “тағылығы мен тұрпайылығы”
туралы көзқарасқа қарсылық білдіріп, “халық пікіріне дұрыс баға беру үшін
комитет қазақтың қауымдық қатынасына, олардың орыс өкіметіне тікелей
қатынасына назар аударуы қажет”,- деп жазды. Шоқан француз ойшылы
Вольтердің “Халықтың қажетті даму деңгейіне жетпеген заңдарды күшпен таңуға
болмайды” деген идеясын толық қолдайды. Оның демократиялық көзқарастарынан
өз халқының азаттыққа жетіп, нағыз білім алуын армандағанын көреміз. “Тек
білім ғана күдік тұғызбайды,ол өмірді бағалауға, тұрмыс құруға үйретеді.
Халықтың кемеліне келіп, өркендеп өсуі үшін ең алдымен азаттық пен білім
қажет ”,- дейді.
Заманының саяси-әлеуметтік қайшылықтарын көре білген Шоқан қазақ
қоғамын сұлтандар мен қожалар, билер мен байлар және “дала пролетариаты”
деп айтқанындай кедейлерге бөледі. “Сұлтандар мен билердің пікірлері тіпті
қадір тұтуға лайық емес, өйткені түгел бір ұлттың мүдделері сословиялық
топтың көретін пайдасынан анағұрлым жоғары тұру керек” деп жалпы халықтың
мүддесіне сай келетін реформалық билікті қолдайды. Демократиялық көзқараста
жазылған Шоқанның сот реформалары туралы еңбегінде қазақ даласына отарлау
әкімшілігі тағайындаған соттардан гөрі ғасырлар бойы қалыптасқан халықтың
тұрмыс-салт, әдет-ғұрпын жақсы білетін билерді пайдаланудың тиімділігі
айтылады. Бұрынғы заманнан қалыптасып, көшпелі қазақ қоғамының барлық
болмыстық қатынастары мен талаптарына сай келетін билер сотының империялық
соттардан артық, тиімді екені хақында ол былай деп атап көрсетті:
“Қазақтарда құрметті би атағы халық тарапынан қандай да сайлау жолымен
немесе халықты билеп отырған өкіметтің бекітуімен емес, тек сот рәсімін
терең білетін, оған қоса, шешендік өнерін меңгерген қазаққа ғана берілген.
Би атану үшін қазақ халық алдында әлденеше шешендік сайысқа түсіп, өзінің
заң-жораны білетіндігін, шешендігін танытатын болған. Мұндай адамдардың
есімі желдей есіп, барлық жұртқа таралып, біріне емес, бәріне де танылған.
Сөйтіп, би атағы сот пен адвокаттық істегі патентке айналады”,-делінген.
Шоқан Уәлихановтың пікірінше, билердің жоғарыда көрсетілген жеке
қасиеттері сот билігінің ісіне “шынжыр балақ, шұбар төс” үйір иеленушілер
мен байлардың қысым жасамауын қамтамассыз етеді және билердің тәуелсіз
болуына кепілдік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.