Халықаралық ұйымдар шеңберінде мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу механизмдері
Мазмұны
Мазмұны 1
Кіріспе 2
1 Экономикалық даудың түсінігі 6
1.1 Халықаралық жағдай, халықаралық дау, және халыықаралық экономикалық
дау түсінігі мен арақатынасы 6
2 Халықаралы ұйымдардың дауларды шешу бойынша 7
механизмдері 7
2.2 Халықаралық дауларды топтастыру 7
3Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің халықаралық-құқықтық әдістері
мен тәсілдері 8
3.1 Халықаралық экономикалық дауларды шешудің дипломатиялық тәсілдері 9
3.1.1 Келіссөздер 9
3.1.2 Консультациялар 11
3.2 Келісім процедурасы - халықаралық экономикалық дауларды шешудің
көмекше тәсілдері 13
3.2.1 Адал қызмет пен делдалдық 13
3.2.2 Халықаралық тергеу және келісім комиссиялары 16
3.3 Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу бойынша халықаралық сот және
арбитраж процедурасы 18
3.3.1 Халықаралық арбитраж 18
3.3.2 Халықаралық сот қарауы 21
3.3.2.1 БҰҰ Халықаралық Соты 21
3.2.2.2 ТМД Экономикалық Соты 24
3.3.2.3 Еуропалық Одақ Соты 27
3.4 Халықаралық экономикалық дауларды реттеуде халықаралық ұйымдардың
қызметі 27
3.4.1 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы 28
3.4.2 Еуропағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық бойынша Ұйымы 29
3.4.3 Азиядағы өзара әрекеттестік пен сенім шаралары бойынша Кеңес
(СВМДА) 33
3.4.4 Дүниежүзілік сауда ұйымы 34
3.4.5 Инвестициялық дауларды шешу бойынша Халықаралық орталық 36
3.4.6 Инвестицияларға кепілдік беретін көпжақты агенттік 38
3.4.7 Халықаралық валюталық қор, Халықаралық қайта құру және даму банкі,
Еуропаның қайта құру және даму банкі 38
3.5 Халықаралық экономикалық дауларды халықаралық экономикалық келісімдер
шеңберінде реттеу 39
Қорытынды 40
Библиография 43
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың даму сатысында мемлкеттердің
халықаралық саясатының негізгі бағыты экономикалық интеграция процесі болып
табылады. Мемлекеттер мен халықаралық құқықтың басқа да субъектілері
арасындағы экономикалық ынтымақтастық бірінші орынға шығып, кейбір кезде
олардың мүдделерінің қақтығысуына әкеледі. Сондықтан, халықаралық
қағидалар мен нормаларына сәйкес, экономикалық қайшылықты тиімді шешу
халықаралық ынтымақтастың әрі қарай даму мен бекуіне басты шарт болып
табылады.
Мемлекеттер қатынастарының дамуы олардың арасындағы экономикалық
байланыстың күшеюі халықаралық субъектілер қатынастарының нақты ережелерін
зерттеуді талап етеді. Экономикалық дауларды шешу кезінде қолдану
тәсілдерін таңдауда мемлекеттер оның дұрыстығы мен тиімділігінде толық
сенімде болу керек.
Мемлекеттердің халықаралық ұйымдарда мүше болуы оларға ұйымдардың
құрылтай құжаттарында бекітілген талаптар мен халықаралық ынтымақтастықтың
жалпы танылған қағидаларды орындау міндеттемесін артады. Осындай
жағдайларда, маңызды орынды халықаралық ұйымдар шеңберінде экономикалық
дауларды бейбіт реттеу мәселесі туындайды, яғни дауды шешу тәртібі мен
процедурасы. Саясат негізін құрайтын халықаралық экономикалық
қатынастардағы әлемдегі жағдайды ұшықтыратын, мемлекеттер арасындағы
сенімділік пен түсінушілікті бұзатын барлық қауіпті тәсілдер алынып
тасталуы қажет”1.
Cондықтан, халықаралық экономикалық дауларды реттеуде халықаралық
тәжірибені зерттеу халықаралық ұйымдар шеңберінде механизмдердің дамуы мен
халықаралық қатынастарда қалыптасуына көмектеседі. Жоғарыда айтылған
мәселелер жағдайлары автордың бұл тақырыпты зерттеуге себеп болды.
Тақырыптың тарихнамасы. Жоғарыда айтып кеткендей, халықаралық ұйымдар
шеңберінде экономикалық дауларды шешу мәселесі құқықтық ғылымда аз
зерттелген бағыттардың бірі. Қазақстан Республикасында да бұл жаңа мәселе,
өйкені Қазақстан халықаралық субъект ретінде халықаралық аренада пайда
болуы тек он екі жыл бұрын болды. Сондықтан, бұл мәселені қарастыру
халықаралық ұйымдарға мүше болып кіргенмен, тәжірибеде экономикалық
дауларды шешу мәселесіне келген кезде, мемлекетаралық қатынастарда көп
қиыншылықтармен кездеседі. Бірақ, ресей және шетел әдебиеттерде бұл
мәселеге байланысты жеткілікті зерттеулер бар.
Мысалы, халықаралық дауларды бейбіт шешу қағидалары мәселесін Д.Б.
Левин Э.А. Пушмин, М.Л. Энтин, Г.И. Тункин, И.П. Блищенко, А.П. Мовчан,
және т.б. өз еңбектерінде зерттеген.
Халықаралық дауларды бейбіт шешу тәсілдері мен әдістері Э.А.
Пушминнің, М.И. Клеандров, Ф.И. Кожевников, Ю.В. Альфеева еңбектерінде
қаралған.
Халықаралық дауларды реттеу сұрақтары Л. Браунли, Г. Кельзин, С.Бейли,
Л. Оппенгейм сияқты шетел ғалымдары зерттеген болатын.
Қазақстан ғалымдары ішінде тақырып сұрақтарына байланысты М.А
Сарсембаев, У. Касенова, Е.М. Абен, Е. Ертісбаев және т.б. зерттеген.
Зерттеу пәні, мақсат пен міндеттер. Біздің зерттеулердің басты мақсаты
– халықаралық ұйымдар шеңберінде мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу
механизмдері. Ол механизмдерді жан-жақты және тереңірек зерттеу оларды
жүзеге асыру тиімділігі бойынша ұсыныстардың жасалуына мүмкіндік туғызады.
Бұл мемлекеттер арасындағы халықаралық қатынастарға байланысты туындайтын
халықаралық дауларды шешуде маңызды роль атқарады.
Зерттеу жұмысының пәні болып халықаралық тәжірибе мен шетел ,
қазақстандық шарттар тәжірибесі сараптамасы негізінде айқындалған
халықаралық ұйымдар шеңберінде экономикалық дауларды шешу тәртібі болып
табылады.
Зерттеу оъектісі болып халықаралық ұйымдар шеңберінде халықаралық
субъектілері арасындағы экономикалық дауларды шешумен байланысты
халықаралық қатынастар шығады.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін келесі міндеттер қойылды:
1. Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің негізінде жатқан
халықаралық құқық нормалары мен қағидаларына анализ жасау.
2. Экономикалық дау түсінігін және олардың түрін зерттеу.
3. Экономикалық дауларды дипломатиялық және келісім тәсілдермен
шешу тәртібін зерттеу.
4. Мелекетаралық экономикалық дауларды реттеудің арбитраждық және
сот процедураларын қарастыру.
5. Халықаралық ұйымдар шеңберінде экономикалық дауларды шешу
тәртібін зерттеу.
6. Халықаралық экономикалық келісімдер бойынша экономикалық дауларды
реттеу механизмдерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары. Зерттеу жұмысында мемлекетаралық
экономикалық дауларды бейбіт шешу тәсілдері мен әдістері сарапталады.
Сонымен қатар, халықаралық ұйымдар ішінде осы тәсілдердің жүзеге асу
механизмдері қаралады. Тақырыпты зерттеу қажеттігі, біріншіден,
мемлекетаралық дауларды шешудің тиімді механизмдерін қолдану қажеттігі
туындайтын халықаралық экономикалық интеграция процессінің дамуына
байланысты болып отыр.
Зерттеу жұмысының шеңберінде мемлекеттер арасындағы экономикалық
ынтымақтастықтың дамуы мен нығаюына мүмкіндік беретін халықаралық ұйымдар
шеңберінде эономикалық дауларды шешу мәселесін жүйелі зерттеу көзделіп
отыр.
Тақырыпты зерттеу нәтижелерінен қорғауға шығарылып отырған келесі
негізгі тұжырымдамалар:
1.Мемлекеттердің интеграциясы мен экономикалық қатынастар деңгейі
көтерілуінде көрініс табатын халықаралық экономикалық қатынастардың даму
үрдісі экономикалық ынтымақтастық кезінде пайда болатын қайшылықтар
анықтамасының түрлерін саралауды қажет етеді.
Халықаралық экономикалық дау дегеніміз – құқық мәселесіне, құқықтық
көзқарас немесе мүдделерге байланысты пайда болатын тараптардың бір-біріне
қойған талаптарында көрініс табатын халықаралық экономикалық құқықтың
субъектісі болып табылатын екі немесе одан да көп тараптардың арасында
туындайтын ерекше қатынастар. Осыған орай, экономикалық даудың кейбір
белгілерін көрсетуге болады:
- халықаралық экономикалық дау субъектісі болып халықаралық жария
құқық субъектілерімен қатар халықаралық жеке құқық субъектілері де бола
алады, мысалы, бір мемлекет пен басқа бір мемлекеттің жеке тұлғасы
арасындағы дау.
- халықаралық экономикалық дау пәні мемлекет қатынастарының әртүрлі
салаларындағы қатынастар болуы мүмкін. Мысалы, халықаралық ғарыш, әуе,
экология салаларындағы даулар.
2.Халықаралық экономикалық дауларды реттеуде халықаралық құқықта бар
барлық халықаралық дау шешу тәсілдері мен әдістері қолданылуы мүмкін. Дауды
шешу тәртібі мен шешу тәсілін таңдау дау мазмұны мен сипатына және
тараптардың еркіне байланысты.
Соңғы уақытта мемлекетаралық дауларды шешу кезінде арбитраж бен сотқа
дейінгі келіссөздер, кеңестер және келісім процедуралары сияқты
дипломатиялық тәсілдер қолдануда. Тәжірибеде даудың бірінші сатысында
келіссөздер мен кеңестер қолданылып, олар нәтижесіз аяқталғанда ғана
халықаралық ұйымдар ішіндегі арбитраж немесе ad hoc арбитражына жүгінеді.
Экономикалық дауды осылай шешудің тәртібі көптеген халықаралық экономикалық
келісімдер мен шарттарда бекітілген.
Халықаралық экономикалық дауларды шешу кезіндегі міндетті
процедуралардың ішінде арбитраждық іс қарау ең тиімдісі болып табылады және
экономикалық шарттарды қолданған және талқылаған кезде тараптардың арнайы
келісімімен құрылатын арбитраждық сот кең тараған.
3. Халықаралық экономикалық дауларды реттеу халықаралық қатынастар
жүйесінің бөлігі болып табылатын халықаралық ұйымдар шеңберінде жүзеге асуы
мүмкін. Қазіргі кезде дауларды қараудың көпсатылы тәртібі қарастырылатын
әмбебап және аймақтық сипаттағы халықаралық ұйымдар шеңберінде дауды шешу
үрдісі айқындалып отыр.
Бұл ұйымдармен бекітілген дауды шешу тәртібі мүше мемлекеттермен
қолданылумен қатар, басқа да мемлекеттермен аймақтық экономикалық
құрылымдар құруда құқықтық бағыт болып отыр.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Халықаралық экономикалық
дауларды реттеу халықаралық тәжірибесінің сараптамасымен байланысты
жүргізілген зерттеулердің нәтижесі бойынша жасалған ұсыныстар мен
қорытындылар халықаралық экономикалық шарттар жасалу және мемлекетаралық
экономикалық дауларды шешу кезінде тәжірибеде қолданылуы мүмкін. Жұмыста
жасалған ұсыныстар мен қорытындылар мемлекеттің сыртқы істер министрлігі
мен жеке мемлекеттік органдар қызметінде қолданылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты
мен одан туындайтын міндеттерге сай жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Экономикалық даудың түсінігі
1.1 Халықаралық жағдай, халықаралық дау, және халыықаралық
экономикалық дау түсінігі мен арақатынасы
Халықаралық дау дегеніміз - факт немесе құқықтық сұрақтары
бойынша туындайтын, халықаралық құқық субъектілер арасында формальді
танылған қарама қайшылық.
Халықаралық дау екі жақты немесе көп жақты болуы мүмкін. Халықаралық
дау бірден болмаса да, көп уақытта пісуі мүмкін және мемлекеттер арасындағы
қайшылық тууы халықаралық дауды көрсетпейді. Халықаралық даудың туындаған
фактіні тану осы дауды шешу міндетін туғызады.
Дауларды бейбіт жолмен шешу құқығы дегеніміз – мемлекеттер арасындағы
дауларды шешу тәртібін анықайтын қағидалар мен ногрмалардың жиынтығы.
Халықаралық құқыққа сай халықаралық субъектілер бейбітшілік,
қауіпсіздік пен әділеттілікті қамтамасыз ету үшін өз араларындағы дауларды
бейбіт жолмен шешу керек. Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу қағидасы
халықаралық құқықтың императивтік қағидасы болып табылады. Ол БҰҰ
Жарғысының 2 бабында, 1970ж халықаралық құқық қағидалары туралы
Декларацияда, 1975 ж. Қорытынды актіде және тағы басқа шарттарда
бекітілген.
Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу туралы бірінші жалпы
Конвенция 1899ж Гаага конференциясында қабылданды: 1899-1907жж құрлық
соғысының әдет-ғұрыптары мен заңдары туралы Конвенциялары.
Бірақ, Гаага конференциялары дауларды шешуде соғысты қолдануға тиым
салған жоқ. Тек 1928ж Париж шарты халықаралық дауларды шешу үшін соғысты
пайдалануды сынға алды.
Халықаралық даулар мемлекеттік егемендік теңдігі негізінде, БҰҰ
жарғысына сай әдістерді еркін таңдау қағидаларын сақтау, әділеттілік,
халықаралық құқық қағидаларымен реттеледі.
БҰҰ Жарғысы дауларды екіге бөледі:
а) аса қауіпті даулар;
ә) басқа даулар.
БҰҰ Жарғысында дау” терминімен қатар жағдай” термині қолданылады.
Жағдай” өз алдына халықаралық шиелініске әкелуі немесе дау туындатуы
мүмкін. БҰҰ Жарғысы дау мен жағдайды бөлу белгілерін көрсетпейді. Оны
анықтауды Қауіпсіздік Кеңестің құзіретіне берілген. БҰҰ Жарғысының 34
бабына сәйкес Қауіпсіздік Кеңес халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікке
қауіп төндіретін кез келген жағдай мен дауды қарауға құзіретті”. Сондықтан,
халықаралық қақтығыстарды жағдай” мен дауға” бөлу шартты болып табылады.
Олардың арасында айырмашылық тек құқықтық мағынада, яғни Қауіпсіздік
Кеңесте дауды қараған кезде дауға қатысы бар мүше дауыс бермеуге міндетті,
ал жағдайда міндетті емес.
БҰҰ Жарғысы мен басқа да халықаралық шаттар құқықтық даулар және
саяси даулар арасында айырмашылықты көрсетпейді. Жарғының 36 бабы бойынша
құқықтық сипаттағы даулар тараптармен Халықаралық сотқа берілуі керек.
Оларға: шарттардың талқылынуы, халықаралық құқықтың кез келген сұрағы,
халықаралық міндеттерді бұзу фактісі, т.б.
2 Халықаралы ұйымдардың дауларды шешу бойынша
механизмдері
2.2 Халықаралық дауларды топтастыру
Халықаралық дауларды топтастыру мәселесіне байланысты ғалымдар ішінде
әртүрлі көзқарас айтылады.
Даудың пәніне қарамастан, кез келген халықаралық даудың негізін бір
біріне қарсы тұрған халықаралық құқық субъектілер мүдделері құрайды.
Мемлекетаралық дау туындаған кезде барлық уақытта мемлекет қызметінің саяси
аспектілері қозғалады. Осындай жағдайларда, дау құқықтық (экономикалық)
сипатқа ие болса да, саяси дау ретінде қаралуы мүмкін.
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде халықаралық экономикалық дауларды
топтастыру кездеспейді. Тек кейбір ғалымдар экономикалық дауларды түрлерге
бөлуге тырысқан. Оның ішінде Р.А. Каламкарян мен Г.М. Вельяминов ұсынған
топтастыру. Мысалы, Вельяминов бойынша экономикалық даулар саяси және
құқықтық болуы мүмкін77, 55б.
Біздің көзқарас бойынша, халықаралық экономикалық дауларды ең дұрыс
топтастыру бойынша 1998ж жасалған Ю.В. Алфееваның ұсынысы. Автор келесі
негізгі белгілер бойынша бөлуді жөн көреді: дауда тараптар болатын
халықаралық экономикалық даудың субъектісі бойынша; дауда қатысушы
субъектілердің саны бойынша; халықаралық экономикалық дау пәні бойынша;
дауды шешу әдісі мен тәсілі бойынша76, 14б.
Келтірілген белгілер бойынша халықаралық экономикалық даулардың
келесі түрлері ажыратылады:
1. Дауда тараптар болатын халықаралық экономикалық даудың субъектісі
бойынша:
а) мелекеттер арасындағы дау;
ә) халықаралық ұйымдар арасындағы дау;
б) мемлекет пен халықаралық ұйым арасындағы дау;
в) халықаралық ұйым мен мүшелігіне кірмейтін мемлекет арасындағы дау;
г) халықаралық ұйым шеңберіндегі мемлекеттер арасындағы дау;
ғ) мемлекет пен басқа мемлекеттің жеке тұлғасы арасындағы дау;
д) халықаралық ұйым мен заңды немесе жеке тұлға арасындағы дау.
2.Халықаралық экономикалық дау пәніне байланысты даулар ең көп
кездесетін халықаралық экономикалық қатынастардың топтарын көрсетуге
болады. Әсіресе, ондай даулардың пәніне инвестициялық, сауда, салық,
кредиттік қатынастар, сонымен қатар, туризм, энергетика, ауыл шаруашылық,
халықаралық тасымалдау салаларындағы қатынастар жатады.
3.Субъектілер санына байланысты халықаралық экономикалық даулар
екіжақты және көпжақты болуы мүмкін.
4. Дауды шешу әдісі мен тәсілі бойынша бөлу даудың сипатын анықтауда
маңызды роль атқарады. Даудың сипатын анықтау мемлекетаралық қайшылықты
реттеу үшін тиімді тәсілді таңдауда маңызы бар.
Халықаралық экономикалық даулар әмбебап және аймақтық экономикалық
ұйымдар шеңберінде шешіле алады. Халықаралық ұйым ішінде дауды реттеу нақты
механизмінің жасалуы экономикалық дауды тез және тиімді шешуге жол ашады.
3Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің халықаралық-құқықтық әдістері
мен тәсілдері
Халықаралық дауларды шешу тәсілдері халықаралық қатынастардың бір
тобын(однородную группу) реттейтін нормалар жиынтығын құрайтын жеке
халықаралық-құқықтық институт болып табылады.
Халықаралық дауларды бейбіт шешу қағидасы басқа халықаралық құқық
қағидаларынан өзінің ерекшелігі бар, және даудың мәні бойынша нақты шешім
мен келісімді қабылдауды талап ететін халықаралық құқықтың негізгі
қағидасы. Нақты және уақтылы шешімді табу дауларды реттеудің тиісті
механизмнің болуына байланысты. Халықаралық дауларды бейбіт шешу
қағидасының жүзеге асуы осы механизмдердің нәтижелілігіне байланысты.
Қазіргі халықаралық құқықта дауларды бейбіт жолмен шешу қағидасы келесі
тәсілдер арқылы жүзеге асады:
1. келіссөздер және кеңестер;
2. адал қызмет;
3. делдалдық;
4. келісуші және тергеу комиссиялары;
5. халықаралық ұйымдарға жүгіну;
6. халықаралық арбитраж;
7. халықарлық сот органдары;
8. халықаралық экономикалық келісімдер шеңберінде экономикалық дауларды
реттеу;
Бірақ, тәсілдердің бұндай әртүрлігіне қарамастан, халықаралық қатынастар
тәжірибесінде олардың араласуы және таза түрінде кездеспеуі айқын.
Халықаралық экономикалық қатынастарда халықаралық дауларды шешуде
қолданылатын тәсілдерді үш топқа бөлуге болады:
- келіссөздер, кеңестер, аралас келісім процедурадан тұратын
дипломатиялық тәсілдер;
- делдалдық, адал қызмет, келісім және тергеу процедурасының классикалық
түрлері, халықаралық ұйымдарда дауды қарастыру кіретін халықаралық
табыстыру процедурасы;
- халықаралық заңды іс қарау (арбитраж және халықаралық сот)
юрид.разбирательство
Жүргізілген аналитикалық зерттеулер бойынша тараптар халықаралық
экономикалық дауларды шешу кезінде нақты бір тәсілдер тобын қолданады.
Халықаралық экономикалық дауларды шешуде қазіргі кезде көп қолданатын
тәсілдерге келіссөздер, кеңестер, арбитраждық және сот процедуралары
жатады. Енді осы тәсілдерге тоқтала кетелік.
3.1 Халықаралық экономикалық дауларды шешудің дипломатиялық тәсілдері
3.1.1 Келіссөздер
Келіссөздер халықаралық дауларды шешуде көп қолданатын және негізгі
тәсіл болып табылады. Д.Б. Левиннің айтуы бойынша халықаралық дауларды
бейбіт жолмен шешу тәсілдерінің ішінде әмбебабы және тиімдісің 31, 92б
Э.А. Пушмин бойынша келіссөздер көне халықаралық-құқықтық институт
және халықаралық құқықтың пайда болуымен байланыстырады.
Қандай да болмасын дау келіссөз арқылы шешуден басталады және
мемлекеттер ең бірінші соған жүгінеді. Бұл М.Л. Энтинмен де айтылған және
оның айтуынша ең қолайлы, жалпы ұстамалы тәсіл 104.
В.С. Иваненконың ойынша келіссөздер екі жақты диалогтан басталып,
әсерлі өзгерістерге ұшырап, әмбебаптық сипатқа ие болған 105.
БҰҰ Жарғысының 33 бабының 1 тармағында халықаралық дауларды бейбіт
жолмен шешу тәсілдерінің ішінде келіссөздер бірінші орында тұр. Халықарлық
қақтығыстарды шешуде келіссөздерге сілтемелер БҰҰ Жарғысына сәйкес
қабылдаған мемлекеттер арасындағы қатынастар мен ынтымақтастыққа байланысты
халықаралық құқықтық қағидалары туралы Декларацияда, қауіпсіздік пен
ынтымақтастық бойынша Кеңестің қорытынды актісінде кездеседі.
Д.Б. Левин бұл тәсілдің басқаларға қарағанда артықшылығын көрсетеді:
...біріншіден, ол ең қарапайым, гибкий тәсіл, екіншіден, басқаларға
қарағанда формальді сипатта болмайды, үшіншіден, үшінші жақтың араласуын
болдырмайды; төртіншіден, халықаралық дауларды шешудің басқа тәсілдерін
құрайтын элемент ретінде кіреді. Осының барлығы,қорыта келгенде,
дипломатиялық келіссөздерді халықаралық экономикалық дауларды шешуде
бірінші орынға қоюға негізделедің 31, 96-97.
Бұндай көзқарастарды И.И. Лукашук, Л. Оппенгейм, И.П. Блищенко, В.Ф.
Шавров, У. Джекебаев ұстанады.
Халықаралық дауларды шешуде келіссөздердің көп қолданылатын
тәжірибеден көруге болады. Мысалы, Қазақстан мен Қырғызстан арасындағы
еркін сауда режиміне байланысты дау туындаған кезде келіссөздер нәтижесінде
еркін сауда режимі туралы Хаттамаға қол қойылды. Онда Қазақстан мен
Қырғызстан тауарларының импортына қойылған шектеулер алынып тасталды.
Қазақстан Республикасы басқа мемлекеттермен жасаған келісімдерінде
халықаралық дауларды шешу тәсілі ретінде келіссөздерді көрсетіп кеткен.
Мысалы, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы және өзбекстан
Республикасы үкіметтері арасында жасалған өндірістік кооператив туралы
келісімнің 16 бабында (1997ж. 14 март) Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерация арасындағы 1995 жыл 26 қаңтардағы магистральді мұнай құбырын
қолдану жөнінде келісімнің 7-бабында кездеседі.
Халықаралық құқықта келіссөздер жүргізудің нақты нысаны, мерзімі,
тәртібі анықталмаған. Тараптар келіссөздер жүргізудің нысанын өздері
таңдап, даулы сұрақтың шешілу уақытын анықтайды. Келісімнің әрбір сатысында
екі жақ дұрыс шешім шығаруға ат салысу керек және бір-бірінің мүддесін
өзара түсіністік негізінде құрметтеу қажет. Даудың келіссөздер сатысында
шешілуі өте маңызды, өйткені даудың сотқа немесе арбитражға жетудің екі
жақтың қатынастарына залал келтіреді.
Халықаралық құқықта келіссөздерді негізгі белгілері бойынша топтастырады.
Жүргізу нысаны бойынша:
- ауызша (кездесулер, жиналыс, т.б.)
- жазбаша (нота алмасу, хат алмасу, т.б.)
Тараптар өкілдерінің деңгейіне байланысты келесі топтарға бөледі:
- мемлекет басшылары деңгейіндегі келіссөздер;
- үкімет басшылары деңгейіндегі келіссөздер;
- сыртқы істер министрлері деңгейдегі келіссөздер
Тараптар санына байланысты:
- екіжақты келіссөздерде тек екіжақ қатысады (кездесулер, визиты,
кеңестер);
- көпжақты, бірнеше тараптардың қатысуы (кездесулер,
кеңестер, жиналыс, конференциялар).
Көпжақты келіссөздердің түрлеріне:
А) үшінші жақ қатысатын келіссөздер (адал қызмет, делдалдық)
ә) кеңес органдарымен бірге жүргізілетін келіссөздер (тергеу және
келісім комиссиялары)
б) халықаралық ұйымдар, халықаралық органдар, тұрақты үкіметаралық
комиссиялар шеңберінде жүргізілетін келіссөздер.
3.1.2 Консультациялар
Кеңес мемлекеттер арасындағы дипломатиялық келісімдердің ерекше
нысаны. Халықаралық құқықта кеңес ХХ ғ. Ортасынан қолдана бастады, ал
европалық мемлекеттермен ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін қолданған. 1915ж
Ресей мен Ұлыбритания арасындағы кредиттік келісім, 1912ж Ресей және
Франция арасындағы әскери – теңіз конвенциясы қабылдаған кезде екі жақты
кеңес нәтижесінде жасалған.
“Кеңес” ұғымына көптеген ғалымдар өз еңбектерінде анықтама беруге
тырысқан. Көбінесе, кеңес түсінігіне даулы сұрақ бойынша келісуге
бағытталған тараптардың периодических, регулярных кездесулер нысанындағы
келіссөздер түрін кіргізеді.
Бірақ, көп зерттеушілер кеңес институтының даму процессін саралай,
“кеңес” ұғымының мазмұнына келгенде расхождениялар бар118.
Е. Евгеньев пен Е.Т. Усенко халықаралық құжаттарды зерттеп, келесі
нәтижеге келеді:
1) Кеңес әдістері кең әрекет ету аймағын қамтиды, яғни кез келген
халықаралық сұрақ бойынша қолданылады.
2) Кеңес ауқымды сұрақ шешу үшін қолданылады.
3) Халықаралық қарым-қатынастардың әмбебап тәсілі ретінде бірнеше қызмет
атқарады. Олар:
а) бағыт пен саясатты мақұлдау нысаны сияқты кеңестер;
ә) дауды шешу нысанындағы кеңестер.
б) халықарлық келіспеушілікті реттеу нысанындағы кеңестер.
в) мемлекеттер өзара приемлемость пен своевременності басшылыққа ала
отырып шешілетін кеңестер. Мысалы, қарусыздану, энергетика, қоршаған ортаны
қорғау саласында.
г) кеңестерді келіссөздермен араластыруға болмайды.
д) мемлекеттер саяси, экономикалық, әскери күшіне қарамастан бір-
біріне шарт қоймай, мәселені бірге талқылап, ақылдасу керек. Кеңес осы
ережеге сүйенеді118, 108б.
Қазіргі халықаралық құқықта кеңестің 2 түрі қолданылады:
факультативтік және міндетті. Факультативтік кеңеске дауласушы тараптар екі
жақты келісім нәтижесінде келеді. Міндетті келісімде кеңес халықаралық
шартта көрсетіліп, бір жақтың талабы бойынша белгілі бір нақты шарттар
туындаған кезде қолданылады. Олардың екінші атауы – шарттық 121және олар
халықаралық дауларды реттеудің дербес тәсілі.
Соңғы уақытта, шарттық тәжірибеде мемлекеттер халықаралық
экономикалық қатынастарды реттеуде тәсілдердерді таңдау кезінде кеңесті көп
қолданады. Оған дәлел ретінде шетел әдебиеттерде халықаралық эономикалық
қатынастарда бұл тәсілді қолдану туралы көптеген айғақтар бар. Кеңес беру
нәтижесінде Бразилия, Аргентина, Нигерия, Мексика елдерінің несиелері Париж
және Лондонмен жабылған болатын.
Көпмерзімді экономикалық келісімдерде “ қиындық туралы ескертпе”
122 кездеседі. Бұндай ескертпе дауды шешудің екі сатылы процедурасын
қамтиды. Бірінші сатыда тараптар пайда болған дауды кеңес арқылы шешуге
міндетті.
Кеңестер кезінде келісімге келмесе, дауды шешу үшін басқа тәсілдерді
қолдануға болады. Осындай ескертпелер инвестициялық елісімдерінде және
шикізат ресурстарын жеткізу келісімдерінде қолданылады.
Көптеген әмбебап және көпжақты халықаралық шарттарда
Тараптар арасында дау туындаған жағдайда міндетті кеңес өткізу туралы
ережелер көрсетілген. Мысалы, 1994ж 15 сәірдегі еркін сауда аймағын құру
туралы ТМД мемлекеттер үкіметтері арасындағы Келісімнің 19 бабында дауларды
реттеудің бірінші сатысында кеңесті өткізу керектігі туралы ереже бар
123.
Қазақстан көптеген халықаралық екіжақты және көпжақты келісімдерге
қол қойды, ал кеңесті қолдану келесі халықаралық құжаттарда көрініс тапты:
Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасы арасындағы достық,
ынтымақтастық және өзара көмек туралы Шарттың 2 және 5 бабында, 1995ж 9
наурыз транзиттік тасымалдау туралы Ислам Републикасы Пакистан, Қырғыз
Республикасы, Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы
арасындағы Келісімнің 14 бабында, 1997ж 14 наурыз Қырғыз Республикасы,
Өзбекістан мен Қазақстан Ресубликасы арасындағы өндірістік кооператив
туралы Келісімнің 16 бабы, 1998ж 29 маусым Израиль мен Қазақстан
Республикасы арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық туралы Келісімнің
14 бабы және т.б.
ТМД шеңберінде 1992ж 9 қазанда қарусыздандыру сұрақтары бойынша Ортақ
кеңестік комиссия құру бойынша Келісімде кеңес ұйымдастьырушы тәсіл ретінде
қолданылған 125. Келіссөздер мен кеңесті тұрақты органдар шеңберінде
қолдануға экономикалық ынтымақтастық Ұйымы мекемесінде комитеттер,
конференция лар, топтар құру мысал бола алады. Олар ЭКО шеңберінде қол
қойылған шарттарға, келісімдерге сәйкес құрылған. Мысалы, 1995ж 15 наурызда
экономикалық ынтымақтастық Ұйымның транзиттік тасымалдау туралы Келісімінде
транзиттік сауда бойынша ЭКО Комитетін құруды көздейді.
Кеңес арқылы Қазақстан Республикасы Үкіметі мен бельгиялық компания
“Трактебель” арасындағы экономикалық қайшылықтар шешілген болатын. Кеңес
пәні болып акция пакетін еншілес фирмаға бергеннен ейін пайда болған шетел
компаниясының біздің үкіметке деген қарсылығы мен құқықтық даулар шықты
127.
Сонымен, қорыта келе, кеңестер халықаралық келісімнің бір түрі
ретінде, халықаралық дауларды реттеу тәсілдерінің тиімді түрлерінің бірі.
Халықаралық қатынастарда пайда болған дауларды тез және әділ шешуді
қамтамасыз етуде кеңестер халықаралық экономикалық дауды реттеу кезінде
кеңінен қолданылады.
3.2 Келісім процедурасы - халықаралық экономикалық дауларды шешудің
көмекше тәсілдері
3.2.1 Адал қызмет пен делдалдық
Халықаралық қатынастар тәжірибесінде дауды шешуге тек тараптардан ғана
емес, үшінші жақтың қатысуын қарастыратын тәсілдер де қолданылады. Екі
немесе бірнеше мемлекеттердің арасында туған даулар кең ауқымда болып,
шешуге қиын болуы мүмкін. Кейбір кезде келіссөздер арқылы бейбіт шешімге
жете алмайды. Сол кезде үшінші жақ адал қызмет пен делдалдықты ұсынады.
Үшінші жақтың міндетіне екі жақты келіссөздерге шақырып, олардың
арасында қарым қатынас орнату. Бұл жағдайда үшінші жақ болып бейтарап
мемлекет, халықаралық орган немесе дауға мүддесі жоқ лауазымды тұлға
шығады.
В.А. Василенко мен М.А.Энтин бойынша “...адал қызмет функциясы шектелген
және көмекші сипатта болады, бірақ кейбір кезде маңызды талпыныс пен
айтарлықтай қаржы шығынмен жағасады” 116, 161б.
ХХғасырдың басына дейін адал қызмет пен делдалдық біртұтас ретінде
қарастырылып, олардың арасында ешқандай айырмашылық жасалынған жоқ. Оны
1853ж 129 Ұлы Державалардың Вена Конференция хаттаманың мазмұны мен 1889
және 1907жж Гаага конференциясында қабылданған халықаралық қақтығыстарды
бейбіт жолмен шешу туралы конвенция баптары дәлелдейді.
Адал қызмет пен делдалдықтың мазмұнына түсінік бере отырып, Л.А.
Комаровский жазған: “оларды тәжірибеде қолдану екі қолайлы жағдайды
туғызады: олар сұраған мемлекеттің егемендігін бұзбайды және де құқық
туралы дауды ғана емес, мүдделер қақтығысын да шешеді 131.
Зерттей келе, ғалымдар адал қызметті жеке құқықтық институтқа бөлген
және ол көптеген халықаралық құқықтық актілерде тіркеліп, халықаралық
дауларды бейбіт шешу ғалымдардың ішінде, халықаралық дауларды, бейбіт шешу
тәсілінің бірі болып танылған. Оны зерттеген ғалымдардың ішінде И.П
Блищенко, Э.А. Пушмин, А.М. Ладыженскийді атап кетуге болады.
Сонымен, адал қызмет дегеніміз - халықаралық дауды бейбіт шешу үшін
қолайлы жағдай жасау мақсатында тараптар арасында тікелей келіссөздерді
орнатуға бағытталған өз ықыласы бойынша немесе дауласушы мемлекеттердің
сұрауы бойынша жүзеге асыратын халықаралық ұйымдар немесе үшінші
мемлекеттердің сұрауы бойынша жүзеге асыратын халықаралық ұйымдар немесе
үшінші мемлекеттердің қызметі132.
БҰҰ Жарғысының 33 бабында халықаралық дауды бейбіт жолмен шешу
тәсілдері арасында көрсетілмегенмен, “немесе басқа да өз таңдауы бойынша
бейбіт мақсаттармен” деген сөзде адал қызметтің қолдануы әбден мүмкін.
Тәжірибеде, зерттеушілердің айтуынша, адал қызмет басқа үшінші
тұлғамен ұсыныс ретінде кездеседі, тараптар тек кейбір кезде ғана сұраныс
жасайды.Келіссөздердің өзінде үшінші мемлекет қатыспайды және
келіссөздердің нәтижесіне ықпал етпейді. Адал қызмет көрсеткен кезде үшінші
жақ тек дауласушы мемлекеттер арасындағы байланысты орнатады. Олар арнайы
нысандарда жүзеге асады: тілек, ұсыныс, кеңестер. Тараптар оны қабылдауы
немесе қабылдамауы мүмкін.
Халықаралық қатынастар тарихында адал қызмет көрсетудің көп оқиғалары
бар. Мысалы, ХҮІІІ-ХІХғғ. Австрия мен Пруссия үшін Ресей нәтижелі адал
қызмет көрсеткен. Ал 1905ж президент Рузвельт Ресей мен Жапония арасында
бейбіт келісім жасалуына еңбегі сінген.
Халықаралық тәжірибеде көрсеткендей, үшінші жақ болып тек қана
мемлекеттер емес, халықаралық орган немесе халықаралық ұйым шыға алады. Ол
БҰҰ Жарғысы 33 бап 2тармағының негізінде Қаупсіздік Кеңесі қажетті жағдайда
тараптардан дауды бейбіт жолмен шешуді талап ете алады.
Адал қызмет халықаралық экономикалық дауды шешу кезінде де көп
қолданды. Мысалы, АҚШ пен Жапония арасындағы сауда даулары кезінде екі
жақты келіссөздер сәтсіз аяқталғаннан кейін, Жапония еуропалық Одаққа
өтініш жасауы 134.
Жоғарыда айтып кеткендей, адал қызмет институты делдалдықпен тығыз
байланысты. Келіссөздер мен делдалдық халықаралық дауларды бейбіт шешу
тәсілдерінің ішінде ең көп тараған және тиімді. Делдалдық дегеніміз – даулы
сұрақты шешу бойынша өз ұсыныстары негізінде тараптар арасында
келіссөздерді орнату бойынша халықаралық органдар немесе үшінші
мемлекеттердің мемлекетаралық дауларды бейбіт шешуде қатысуы.
Э.А.Пушминнің ойынша, делдалдық “...дипломатиялық келіссөздердің ең
нақты, ерекше нысаны”135. Бұл тұжырымның шеңберінде келісөздер мен
делдалдықтың арасындағы ортақ белгілерін көруге болады. Ең біріншіден,
екеуі де халықаралық құқықтағы жалпы танылған халықаралық дауларды бейбіт
жолмен шешу қағидасына негізделеді. Екіншіден, екеуі арбитраж бен сотқа
қарағанда жәй және тез жолдармен қамтамасыз етіледі. Үшіншіден, делдалдықта
істі қарау нысанын өздері таңдауға ерік беріледі, ал ол жағдай егемендік,
теңқұқылық және мемлекеттің ішкі істеріне араласпау қағидаларына
негізделеді.
В.Э.Грабарьдің жазуынша, “делдалдыққа державалар дауласушы тараптармен
шақырылады, немесе үшінші жақ тараптардың келісімге келуіне мүдделі
болғанда өздері ұсынады”136.
Делдалдық процессінің басталуына құқықтық негіз - үшінші тұлғалардың
делдалдықты өзі ұсынуы немесе тараптардың оларға жүгінуі болады.
Ең бірінші рет бұндай тәсіл 1899 және 1907жж Гаага конвенциясының 2
бабында жазылған: “Келісуші Державалар қақтығыс кезінде қару қолданбас
бұрын Державалар бірінің адал қызметіне немесе делдалдығына жол беруге
келіседі”130.
Делдалдықтың мақсаты – халықаралық даулардың бейбіт реттелуіне
көмектесу. Тікелей мақсаты даудың соңғы шешімі емес, екі жақтың
бітімгершілікке келу жағдайы.
Қазіргі халықаралық құқықта делдалдық процедурасын реттейтін нормалар
жоқ, яғни делдалдық процедурасы тараптардың келісімімен анықталады.
Делдалдық процедурасы факультативтік сипатқа ие болғанмен, делдал
белгілері бір құқықтарға ие. Олар: тараптардың барлық келіссөздеріне
қатысу, тараптардың орындалуы мүмкін емес талаптарын жұмсарту, тараптарды
бітімгершілікке келтіру үшін өз ұсыныстарын енгізу.
Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешуде делдалдықты көрсететін
субъектілердің ішінде халықаралық органдар мен халықаралық ұйымдар маңызды
роль атқарады. Ол, ең біріншіден, БҰҰ Жарғысы 33 бабында орын тапқан. Ол
бойынша белгілі бір жағдайларда дау Қауіпсіздік Кеңесіне берілуі мүмкін.
Онда Қауіпсіздік Кеңесінің міндетіне келесі әрекеттер кіреді:
1) Дауды немесе жағдайды халықаралық бейбітшілік пен қауіпсздікке
нұқсан келтіруіне тексеру;
2) Дауды БҰҰ Жарғысы 33 бабына сәйкес бейбіт жолмен шешуді талап ету;
3) Дауды мәні бойынша шешу үшін шарттарын енгізу;
4) Тараптарға дауды шешу тәсілін таңдау ұсынысын жасау;
5) Ұсыныстарды тек екі жақтың өтініші болған жағдайда ғана жасау(38
бап).
Көп уақыт бойы адал қызмет пен делдалдық арасындағы айырмашылық
зерттелмеген болатын. Бұл сұрақ совет ғалымдарымен кеңінен зерттеліп,
олардың айтуынша , адал қызмет пен делдалдық екі бөлек, жеке тәсіл.
Осы көзқарас қазіргі халықаралық құқықта да ұстанады.
Көп ғалымдардың пікірінше, дауласушы мемлекеттер делдалдыққа
қарағанда, адал қызметті қарайды. Өйткені, адал қызметте үшінші мемлекеттер
өз ұсыныстарын келіссөздерге енгізе алмайды. Осыған орай, адал қызмет пен
делдалдықты келесі белгілері юойынша ажыратады:
а) пайда болу әдісі;
ә) мақсаттар мен міндеттері;
б) құқықтары мен міндеттері;
в) қолдану тәжірибесі 132, 197б.
Мысал ретінде, Қазақстанның Азербайжан мен армения арасындағы 1991-
1992жж Карабах қақтығысында көрсеткен делдалдық қызметі137.
Сонымен, жалпы алғанда, адал қызмет пен делдалдық мемлекетаралық
экономикалық дауларды реттеу кезінде қолданыла алады. Бірақ, олар
келіссөздер мен кеңеске қарағанда аз қолданылуы ақиқат.
3.2.2 Халықаралық тергеу және келісім комиссиялары
Тәжірибеде мемлекеттер арасында дау туындаған жағдайда кейбір кезде
тараптарға даудың жағдайлары түсініксіз болуы мүмкін. Сондықтан, фактілерді
анықтау үшін тергеу комиссиялары тағайындалуы мүмкін.
Тергеу комиссиясының қызметі 1907ж 5 қазан халықаралық қақтығыстарды
бейбіт шешу туралы Конвенцияда реттелген. Ч.Фенфевич бойынша тергеу
комиссиясының мақсаты – арбитраждық процедураларды қолданбай құқықтық және
саяси сұрақтары бойынша келісімге тараптар келгісі келген жағдайда іске
арнайы сипат беру138.
Бұндай көзқарастарды Р.Уоллес те ұстанады, яғни тергеу комиссиясының
қызметі – дауға қатысты фактілерді анықтау, мысалы, куәгерлер айғақтарын
тыңдау, халықаралық бұзушылық болған жерді қарау139.
Халықаралық құқық сөздігінде тергеу комиссиясына келесі анықтама
беріледі: “тергеу комиссиясы дегеніміз – дау жағдайларын қарауды жүзеге
асыратын, уәкілді ұйымдармен немесе дауласушы тараптармен тағайындалатын
орган”140.
Қызметін жүзеге асыру барысында комиссия тараптардан түсініктемелер
алуға, әр жақтың ұсынған материалдарын қарауға, куәгерлерді және
сарапшыларды шақыруға құқығы бар. Өз жұмысын аяқтаған кезде тергеу
комиссиясы өз баяндамаларын екі жаққа ұсынады, ал олардың артынан осы
нәтижелерді қолдану немесе қолданбау құқығы қалады130.
Тергеу комиссиясы халықаралық экономикалық дауларды шешу
тәжірибесінде қолданылуы мүмкін. Мысалы, халықаралық экономикалық
келісімдердің ережелеріне сәйкес сарапшы топтарын, техникалық кеңесшілерді
тартуы болады. Мысалы, Чили үкіметімен американдық телефон компаниясының
ұлттандыру сұрағы бойынша дау туындаған кезде тергеу комиссиясының қызметі
қолданылып, сарапшылар арқылы компанияның негізгі қорының құны бағаланды.
Тараптар өздері сарапшыларды таңдап, кейін олардың нәтижелері келіссөздер
үстінде қолданылған болатын141.
Келісім процедурасын жүзеге асырудың негізгі тәсілі – келісім
комиссиясының шеңберінде дауларды шешу. Тергеу комиссиясынан айырмашылығы,
келісім комиссияда тараптармен тек қана айғақтар анықталмайды, келісім
жобасын жасауда да қатысады.
Келісім процедурасы 1928ж халықаралық дауларды бейбіт шешу туралы
Жалпы актіде көрініс табады. Құжаттың 2 бабында келісім комиссиясының екі
түрі көрсетілген: тұрақты және арнайы. Тұрақты келісім комиссиясы 6 ай
мерзімнің, ал арнайы 3 айдың ішінде құрылуы керек. Осы актіде комиссия
құрамы мен ұйымдастырушылық сәттері де реттелген. Ал істі қарау комиссияның
өзімен шешіледі. Тергеу комиссиясы сияқты, тараптардан түсініктемелер
алуға, куәгерлерді шақыруға, т.б. құқы бар.
Комиссияның басты қызметі тараптар арсындағы келіссөздердің әртүрлі
түрлерін әзірлеуге бағытталған. Келісім комиссиясының ұсыныстары даудың
мәні де, шешілу процедурасы бойынша болуы мүмкін. Бірақ, екі жақ та оны
қабылдауға немесе бас тартуға құқы бар.
Кейінгі уақытта әдебиеттерде халықаралық экономикалық дауларды реттеу
кезінде келісім комиссиясын қолдану көп кездеседі. 1989ж 1 қаңтар Канада
мен АҚШ арасындағы еркін сауда туралы келісімінде дауды он күн ішінде ортақ
сауда комиссиясын құру көрсетілген143.
1980ж 4 желтоқсан Бас Ассамблеяның 35 сессиясында келісім комиссиямен
резолюция қабылданды. Ол бойынша келісім комиссиясы халықаралық
коммерциялық арбитражбен байланысты туындайтын дауларды бейбіт жолмен
реттеу тәсілі ретінде танылып, ЮНСИТРАЛ Келісім регламенті мақұлданды144.
Бас Ассамблея өз тарапынан осы регламентті халықаралық сауда саласында
дауды шешу үшін қолдануды ұсынды. Барлық арбитраждық орталықтар ЮНСИТРАЛ
Келісім регламентінің негізінде өз келісім процедурасының ережелерін
қабылдады.
Келісім процедурасы ЕҚЫҰ(ОБСЕ), Дүниежүзілік сауда ұйымы шеңберінде
де өз қолдауын тапты. Әсіресе келісім комиссиясы көпмерзімдік шарттық
қатынастарда қолданылады, өйткені арбитражғпа қарағанда келісім процедурасы
тез жүреді және қымбат емес. Келісім комиссиясының негізгі артықшылықтары:
1. Келісім процедурасының формальдық еместігі, яғни құқықты
қолдануға жүгінбей, екі жақтың мүдделерін қорғайтын келісімді
табу.
2. Процедураның икемділігі, туындаған жағдайға тиімді шешімді табу.
3. Келісім процедурасының әмбебап сипаты, яғни арбитражда және сотта
қаралмайтын сұрақтарды да шешу;
4. Көпмерзімді шарттарда қолдану мүмкіндігі, мысалы инвестиция,
құрылыс, шикізат тасымалдау саласында.
Келісім процедурасының кемшілігі оның дауды соңына дейін шешпеуі.
Сонымен қатар тараптармен қол қойылған келісімі арбитраждық шешім күшіне ие
емес.
Жалпы зерттеушілер келісім процедурасына келгенде оны мемлекеттік
емес тәсіл ретінде қолдануды ұсынады. Ол, әсіресе, экономикадағы шетел
инвестициясыныңқұқықтық базасын құру үшін маңызды.
Халықаралық экономикалық дауларды шешуде Қазақстан қатысты келісім
процедурасын қолданған жағдайлар әлі кездескен жоқ. Оған мысалдың болмауы
кейінгі кездегі өнеркәсіптегі, ауыл шаруашылығындағы дағдарыс,
реформалардың дұрыс жүрмеуі, және инвестицияның аздығынан шығар.
Бірақ, оны келісімде қолдану бар. Мысалы, 1998ж 16 сәуір инвестицияны
қорғау және өзара қолдау туралы Қазақстан Республикасы мен
Бельгия–Люксембург Экономикалық Одақпен жасалған Келісімнің 11бабында осы
келісімді қолдану және талқылау кезінде пайда болған дауларды Екі жақ
өкілдерінің комиссиясына беру туралы айтылып кеткен 145.
ТМД шеңберінде де еркін сауда аймағын құру туралы Келісімде 19бабында
келіссөздер мен кеңеспен шешілмеген даулар келісім процедурасының
шеңберінде шешіледі делінген.
3.3 Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу бойынша халықаралық сот
және арбитраж процедурасы
Мемлекеттердің экономикалық келісімдерінде арбитраж бен сот
процедурасына жүгіну ережелерін жиі кездестіруге болады. Келісімдер
ережелеріне сәйкес, дау тараптармен басқа тәсілдермен шешілмеген жағдайда
арбитраж бен сотқа беріледі.
Шетел құқықтық тәжірибесінде экономикалық дауларды шешуде басқа
тәсілдерге қарағанда арбитраж бен сотқа жүгінуді жөн көреді.
Қалай болса да дауларды шешу тәсілдерін таңдау кезінде тараптар дау
сипатына көңіл бөлу керек.
3.3.1 Халықаралық арбитраж
Халықаралық арбитраж дегеніміз-шешім тараптарға міндетті арбитрлермен
немесе жеке арбитрмен дауласушы мемлекеттер арасындағы халықаралық келісім
негізінде қаралатын сот ісі.
Басқа анықтама бойынша, халықаралық арбитраж дегеніміз екі жақтың
келісімімен нақты дауды немесе кез келген дауды қарауға уақытша құрылатын
орган және іс қараудың ерекше түрі146.
Бұл анықтамадан көретініміз арбитраж соттық және шартты сипатқа ие.
Соттық сипатты арбитрдің іске мемлекетпен тағайындалған судья сияқты әділ,
екі жаққа бірдей қатынасуында көрінеді.
Халықаралық құқықта халықаралық арбитраждың екі нысаны қалыптасқан: а)
халықаралық шартты қолданған немесе талқылаған кезде пайда болуы мүмкін
шартта көзделген арбитраж (институциондық, тұрақты арбитраж); б) нақты дау
бойынша құрылатын арбитраж (ad hoc немесе жеке арбитраж).
Институциондық арбитраж келісуші тараптардың арасында болашақта пайда
болуы мүмкін дауларды шешуге арналған. Интитуцоиндық арбитраждың тұрақты
сипатын келісімге қол қойған мемлекеттер дау туындаған жағдайда арбитражға
жүгіну міндетінен көруге болады. Осы жерде арбитраж халықаралық сотмен
ұқсас. Бірақ, институциондық арбитраж жүйесінде третейлік сот пайда болған
әрбір дауға өзара келісу арқылы құрылады 148.
Халықаралық шартта көзделген арбитражға жүгіну факультативтік (барлық
дауласушы тараптардың келісімімен), немесе міндетті (тараптардың бірінің
талабы бойынша) болып бөлінеді.
Факультативтік түрінде тараптар арнайы келісім жасау керек, онда дау
пәні, құрылатын органның қызметі мен құрылу тәртібі көрсетіледі.
Міндетті арбитраж туралы ереже 1982ж теңіз құқы бойынша БҰҰ
Конвенциясында, 1971ж азаматтық авиация қауіпсіздігіне қарсы бағытталған
құқықбұзушылық актілермен күресу туралы Конвенцияда және т.б. халықаралық
шарттарда кездеседі.
Тұрақты арбитраждан басқа жоғарыда айтып кеткендей, ad hoc арбитражы
бар. Бұл арбитраж дау туындағаннан кейін арнайы келісім негізінде пайда
болып, өз қызметін атқарғаннан кейін таралады, яғни уақытша сипатта
болады149.
Аd hoc арбитраж сотының қызметі мен құрылу тәртібі туралы
процессуалдық нормалары 1899 және 1907жж Гаага конвенцияларында, 1928ж
халықаралық қақтығыстарды бейбіт шешу туралы Жалпы актісінде, 1958ж
арбитраждық процесстің үлгілі ережелерінде кездеседі. Бұл халықаралық
құжаттардың ережелері ұсыныстық сипатқа ие, сондықтан мемлекеттер
арбитражды өз ұйғарымдарына қарай қолдана алады. Қазіргі кезде аd hoc
арбитражы тек ерекше жағдайда ғана қолданылады, өйткені мемлекеттер тұрақты
арбитражды қолдануды ұстанады.
Қазіргі халықаралық құқықтағы халықаралық арбитраж даму бағытын
зерттей отырып А.Н. Попков үш негізгі бағытты атайды: а) мемлекет пен жеке
немесе заңды тұлға арасындағы дауларды арбитраждық қарау; ә) аймақтық
халықаралық органдар шеңберіндегі арбитраждық процедуралар; б) маманданған
арбитраждар114, 2 бет.
Халықаралық-құқықтық тәжірибеде тараптар өздері арбитрлерді
тағайындайды, арбитраж процессінің процедурасын, арбитраж құзіретін
анықтайды. Сонымен қатар, тараптар дауды толық емес, тек бір бөлігін
қарауға арбитражды құзыретті ете алады.
Арбитраж шешімдері халықаралық құқыққа және де ex aequo et bono
(әділеттілік қағидасы) қағидасына да негізделеді. Ол тараптардың еркіне
байланысты, осыған орай тараптар анықтаған құзырет шеңберінен арбитраж шыға
алмайды, әйтпесе шешім күшін жоғалтады. Халықаралық тәжірибеде ондай
жағдайлар болған, мысалы, 1931ж АҚШ пен Канада арасындағы шекаралық дау
бойынша арбитраждық шешімнің күші жойылған болатын71, 78б.
Тараптар арбитраж шығарған шешіммен келісуі немесе келіспеуі мүмкін.
Келісімде арбитраждық шешімнің міндетті күші туралы айтылып кетсе де,
тараптар кез келген себептер бойынша шешімді орындаудан бас тартуы мүмкін,
өйткені арбитраждық шешімнің міндеттілігін реттейтін халықаралық құқықта
нормалар жоқ.
Арбитраждық іс қарау көптеген көпжақты және екіжақты экономикалық
келісімдерде қаралады. Мысалы,даулы сұрақтарды шешу үшін арбитраждық
комиссияны құру туралы ереже 1993ж 23 қыркүйек мемлекетаралық Еуразиялық
темір мен көмір бірлестік құру туралы Келісімде кездеседі.
Арбитраждық процесс қызметін реттейтін маңызды құжаттардың ішінде
1976ж ЮНСИТРАЛ Арбитраждық регламенті, 1975ж МТП Арбитраждық регламенті,
1966ж БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссияның Арбитраждық регламенті,
инвестициялық дауларды реттейтін Халықаралық орталықтың Арбитраждық
регламенті, 1961ж сыртқы сауда арбитражы туралы Еуропалық конвенциясыны
атап кетуге болады.
Арбитраждың артықшылығы әдетте сотпен салыстырғанда көрінеді:
тараптармен арбитраж құрамын таңдау құқы, дауды қарау процедурасын және
құзыретін анықтау, әділеттілік қағидасын кеңірек қолдануға мүмкіндік,
даудың тез шешілуі, тараптардың біреуі халықаралық ұйым болған істерді
қарау156.
Қазіргі кезде ең танылған арбитраждық отталықтардың ішінде
Халықаралық сауда палатасының арбитраждық соты, инвестициялық дауларды
реттеу бойынша Халықаралық орталық, Халықаралық арбитраждың Лондон Соты,
Американдық арбитраждық ассоциация және т.б. атап кетуге болады.
1992ж Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесімен 1965ж 18 наурыз
шетел тұлғалары мен мемлекеттер арасындағы инвестициялық дауларды шешу
тәртібі туралы Вашингтон Конвенциясына қосылу туралы Заң қабылданды. Оған
қоса, 1995ж Қазақстан сыртқы сауда арбитражы туралы конвенциясы мен шетел
арбитраждық шешімдерді тану мен орындау туралы Нью-Йорк конвенциясын
ратификациялады.
Қазіргі кезде Қазақстанда третейлік сот туралы арнайы заң жоқ.
Сондықтан, біздің заңгерлер халықаралық экономикалық дауларды шешу үшін
третейлік сот мәртебесі туралы заңды қабылдау бойынша белсенділік танытып
жатыр. Оның пайда болуы, ғалымдардың айтуынша, шетел инвесторларының
көбейуіне және сыртқы қатынастарда республика беделі өсуіне жол ашар еді.
Арбитрлердің тәуелсіздігі, сот шығындарының аздығы, істің тез шешілуі
третейлік соттың артықшылығы болады. Және де третейлік сот істі ұлттық
заңның нормаларымен де, шетел мелекеті заңымен де қарай алады, ал оның
шешімі орындалуға міндетті.
3.3.2 Халықаралық сот қарауы
Халықаралық сот мекемесі бүгінгі халықаралық қатынастар жүйесінің
маңызды элементі. Бұл бөлімде БҰҰ Халықаралық Соты, Еуропалық Одақ Соты
және ТМД Экономикалық Соты сияқты халықаралық экономикалық дауларды
қарайтын халықаралық сот мекемелердің құзіреті мен қызметі туралы айтылады.
Одан басқа Бенилюкс Соты (Бельгия, Нидерланды, Люксембург кеден-
экономикалық одақ Соты), Анд Соты (Боливия, Колумбия, Перу, Эквадор,
Венесуэла кіретін мемлекетаралық жалпыэкономикалық ұйыммен құрылған) бар.
3.3.2.1 БҰҰ Халықаралық Соты
1945ж БҰҰ Жарғысына сәйкес БҰҰ Халықаралық СОТ органы құрылған
болатын. Оның құрылуы БҰҰ Жарғысының 33 бабы 1 тармағының халықаралық
дауларды бейбіт жолмен шешу тәсілдерінің ішінде сот қарауына жол беретін
тармақтың жүзеге асуы.
Халықаралық экономикалық дауларды сот арқылы шешуде БҰҰ Статутының
маңызы зор, онда сот құзыреті мен сот тәртібі қаралады. Халықаралық сот
құзыреті Статуттың ІІ-ші (34-38б) және ІV тарауында анықталған. Бұл
тараулар Халықаралық Сот құзіреті шеңберін көрсетеді. Сот құзыреті
мемлекеттер арасындағы дауларға таралады және мемлекет пен жеке тұлғалар,
жеке тұлғалар арасындағы дауларды қарамайды.
Халықаралық Сот Статутының 36 бабы 1тармағына сәйкес, “Сотқа
тараптармен берілген істер жатады”, яғни мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны 1
Кіріспе 2
1 Экономикалық даудың түсінігі 6
1.1 Халықаралық жағдай, халықаралық дау, және халыықаралық экономикалық
дау түсінігі мен арақатынасы 6
2 Халықаралы ұйымдардың дауларды шешу бойынша 7
механизмдері 7
2.2 Халықаралық дауларды топтастыру 7
3Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің халықаралық-құқықтық әдістері
мен тәсілдері 8
3.1 Халықаралық экономикалық дауларды шешудің дипломатиялық тәсілдері 9
3.1.1 Келіссөздер 9
3.1.2 Консультациялар 11
3.2 Келісім процедурасы - халықаралық экономикалық дауларды шешудің
көмекше тәсілдері 13
3.2.1 Адал қызмет пен делдалдық 13
3.2.2 Халықаралық тергеу және келісім комиссиялары 16
3.3 Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу бойынша халықаралық сот және
арбитраж процедурасы 18
3.3.1 Халықаралық арбитраж 18
3.3.2 Халықаралық сот қарауы 21
3.3.2.1 БҰҰ Халықаралық Соты 21
3.2.2.2 ТМД Экономикалық Соты 24
3.3.2.3 Еуропалық Одақ Соты 27
3.4 Халықаралық экономикалық дауларды реттеуде халықаралық ұйымдардың
қызметі 27
3.4.1 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы 28
3.4.2 Еуропағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық бойынша Ұйымы 29
3.4.3 Азиядағы өзара әрекеттестік пен сенім шаралары бойынша Кеңес
(СВМДА) 33
3.4.4 Дүниежүзілік сауда ұйымы 34
3.4.5 Инвестициялық дауларды шешу бойынша Халықаралық орталық 36
3.4.6 Инвестицияларға кепілдік беретін көпжақты агенттік 38
3.4.7 Халықаралық валюталық қор, Халықаралық қайта құру және даму банкі,
Еуропаның қайта құру және даму банкі 38
3.5 Халықаралық экономикалық дауларды халықаралық экономикалық келісімдер
шеңберінде реттеу 39
Қорытынды 40
Библиография 43
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың даму сатысында мемлкеттердің
халықаралық саясатының негізгі бағыты экономикалық интеграция процесі болып
табылады. Мемлекеттер мен халықаралық құқықтың басқа да субъектілері
арасындағы экономикалық ынтымақтастық бірінші орынға шығып, кейбір кезде
олардың мүдделерінің қақтығысуына әкеледі. Сондықтан, халықаралық
қағидалар мен нормаларына сәйкес, экономикалық қайшылықты тиімді шешу
халықаралық ынтымақтастың әрі қарай даму мен бекуіне басты шарт болып
табылады.
Мемлекеттер қатынастарының дамуы олардың арасындағы экономикалық
байланыстың күшеюі халықаралық субъектілер қатынастарының нақты ережелерін
зерттеуді талап етеді. Экономикалық дауларды шешу кезінде қолдану
тәсілдерін таңдауда мемлекеттер оның дұрыстығы мен тиімділігінде толық
сенімде болу керек.
Мемлекеттердің халықаралық ұйымдарда мүше болуы оларға ұйымдардың
құрылтай құжаттарында бекітілген талаптар мен халықаралық ынтымақтастықтың
жалпы танылған қағидаларды орындау міндеттемесін артады. Осындай
жағдайларда, маңызды орынды халықаралық ұйымдар шеңберінде экономикалық
дауларды бейбіт реттеу мәселесі туындайды, яғни дауды шешу тәртібі мен
процедурасы. Саясат негізін құрайтын халықаралық экономикалық
қатынастардағы әлемдегі жағдайды ұшықтыратын, мемлекеттер арасындағы
сенімділік пен түсінушілікті бұзатын барлық қауіпті тәсілдер алынып
тасталуы қажет”1.
Cондықтан, халықаралық экономикалық дауларды реттеуде халықаралық
тәжірибені зерттеу халықаралық ұйымдар шеңберінде механизмдердің дамуы мен
халықаралық қатынастарда қалыптасуына көмектеседі. Жоғарыда айтылған
мәселелер жағдайлары автордың бұл тақырыпты зерттеуге себеп болды.
Тақырыптың тарихнамасы. Жоғарыда айтып кеткендей, халықаралық ұйымдар
шеңберінде экономикалық дауларды шешу мәселесі құқықтық ғылымда аз
зерттелген бағыттардың бірі. Қазақстан Республикасында да бұл жаңа мәселе,
өйкені Қазақстан халықаралық субъект ретінде халықаралық аренада пайда
болуы тек он екі жыл бұрын болды. Сондықтан, бұл мәселені қарастыру
халықаралық ұйымдарға мүше болып кіргенмен, тәжірибеде экономикалық
дауларды шешу мәселесіне келген кезде, мемлекетаралық қатынастарда көп
қиыншылықтармен кездеседі. Бірақ, ресей және шетел әдебиеттерде бұл
мәселеге байланысты жеткілікті зерттеулер бар.
Мысалы, халықаралық дауларды бейбіт шешу қағидалары мәселесін Д.Б.
Левин Э.А. Пушмин, М.Л. Энтин, Г.И. Тункин, И.П. Блищенко, А.П. Мовчан,
және т.б. өз еңбектерінде зерттеген.
Халықаралық дауларды бейбіт шешу тәсілдері мен әдістері Э.А.
Пушминнің, М.И. Клеандров, Ф.И. Кожевников, Ю.В. Альфеева еңбектерінде
қаралған.
Халықаралық дауларды реттеу сұрақтары Л. Браунли, Г. Кельзин, С.Бейли,
Л. Оппенгейм сияқты шетел ғалымдары зерттеген болатын.
Қазақстан ғалымдары ішінде тақырып сұрақтарына байланысты М.А
Сарсембаев, У. Касенова, Е.М. Абен, Е. Ертісбаев және т.б. зерттеген.
Зерттеу пәні, мақсат пен міндеттер. Біздің зерттеулердің басты мақсаты
– халықаралық ұйымдар шеңберінде мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу
механизмдері. Ол механизмдерді жан-жақты және тереңірек зерттеу оларды
жүзеге асыру тиімділігі бойынша ұсыныстардың жасалуына мүмкіндік туғызады.
Бұл мемлекеттер арасындағы халықаралық қатынастарға байланысты туындайтын
халықаралық дауларды шешуде маңызды роль атқарады.
Зерттеу жұмысының пәні болып халықаралық тәжірибе мен шетел ,
қазақстандық шарттар тәжірибесі сараптамасы негізінде айқындалған
халықаралық ұйымдар шеңберінде экономикалық дауларды шешу тәртібі болып
табылады.
Зерттеу оъектісі болып халықаралық ұйымдар шеңберінде халықаралық
субъектілері арасындағы экономикалық дауларды шешумен байланысты
халықаралық қатынастар шығады.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін келесі міндеттер қойылды:
1. Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің негізінде жатқан
халықаралық құқық нормалары мен қағидаларына анализ жасау.
2. Экономикалық дау түсінігін және олардың түрін зерттеу.
3. Экономикалық дауларды дипломатиялық және келісім тәсілдермен
шешу тәртібін зерттеу.
4. Мелекетаралық экономикалық дауларды реттеудің арбитраждық және
сот процедураларын қарастыру.
5. Халықаралық ұйымдар шеңберінде экономикалық дауларды шешу
тәртібін зерттеу.
6. Халықаралық экономикалық келісімдер бойынша экономикалық дауларды
реттеу механизмдерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары. Зерттеу жұмысында мемлекетаралық
экономикалық дауларды бейбіт шешу тәсілдері мен әдістері сарапталады.
Сонымен қатар, халықаралық ұйымдар ішінде осы тәсілдердің жүзеге асу
механизмдері қаралады. Тақырыпты зерттеу қажеттігі, біріншіден,
мемлекетаралық дауларды шешудің тиімді механизмдерін қолдану қажеттігі
туындайтын халықаралық экономикалық интеграция процессінің дамуына
байланысты болып отыр.
Зерттеу жұмысының шеңберінде мемлекеттер арасындағы экономикалық
ынтымақтастықтың дамуы мен нығаюына мүмкіндік беретін халықаралық ұйымдар
шеңберінде эономикалық дауларды шешу мәселесін жүйелі зерттеу көзделіп
отыр.
Тақырыпты зерттеу нәтижелерінен қорғауға шығарылып отырған келесі
негізгі тұжырымдамалар:
1.Мемлекеттердің интеграциясы мен экономикалық қатынастар деңгейі
көтерілуінде көрініс табатын халықаралық экономикалық қатынастардың даму
үрдісі экономикалық ынтымақтастық кезінде пайда болатын қайшылықтар
анықтамасының түрлерін саралауды қажет етеді.
Халықаралық экономикалық дау дегеніміз – құқық мәселесіне, құқықтық
көзқарас немесе мүдделерге байланысты пайда болатын тараптардың бір-біріне
қойған талаптарында көрініс табатын халықаралық экономикалық құқықтың
субъектісі болып табылатын екі немесе одан да көп тараптардың арасында
туындайтын ерекше қатынастар. Осыған орай, экономикалық даудың кейбір
белгілерін көрсетуге болады:
- халықаралық экономикалық дау субъектісі болып халықаралық жария
құқық субъектілерімен қатар халықаралық жеке құқық субъектілері де бола
алады, мысалы, бір мемлекет пен басқа бір мемлекеттің жеке тұлғасы
арасындағы дау.
- халықаралық экономикалық дау пәні мемлекет қатынастарының әртүрлі
салаларындағы қатынастар болуы мүмкін. Мысалы, халықаралық ғарыш, әуе,
экология салаларындағы даулар.
2.Халықаралық экономикалық дауларды реттеуде халықаралық құқықта бар
барлық халықаралық дау шешу тәсілдері мен әдістері қолданылуы мүмкін. Дауды
шешу тәртібі мен шешу тәсілін таңдау дау мазмұны мен сипатына және
тараптардың еркіне байланысты.
Соңғы уақытта мемлекетаралық дауларды шешу кезінде арбитраж бен сотқа
дейінгі келіссөздер, кеңестер және келісім процедуралары сияқты
дипломатиялық тәсілдер қолдануда. Тәжірибеде даудың бірінші сатысында
келіссөздер мен кеңестер қолданылып, олар нәтижесіз аяқталғанда ғана
халықаралық ұйымдар ішіндегі арбитраж немесе ad hoc арбитражына жүгінеді.
Экономикалық дауды осылай шешудің тәртібі көптеген халықаралық экономикалық
келісімдер мен шарттарда бекітілген.
Халықаралық экономикалық дауларды шешу кезіндегі міндетті
процедуралардың ішінде арбитраждық іс қарау ең тиімдісі болып табылады және
экономикалық шарттарды қолданған және талқылаған кезде тараптардың арнайы
келісімімен құрылатын арбитраждық сот кең тараған.
3. Халықаралық экономикалық дауларды реттеу халықаралық қатынастар
жүйесінің бөлігі болып табылатын халықаралық ұйымдар шеңберінде жүзеге асуы
мүмкін. Қазіргі кезде дауларды қараудың көпсатылы тәртібі қарастырылатын
әмбебап және аймақтық сипаттағы халықаралық ұйымдар шеңберінде дауды шешу
үрдісі айқындалып отыр.
Бұл ұйымдармен бекітілген дауды шешу тәртібі мүше мемлекеттермен
қолданылумен қатар, басқа да мемлекеттермен аймақтық экономикалық
құрылымдар құруда құқықтық бағыт болып отыр.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Халықаралық экономикалық
дауларды реттеу халықаралық тәжірибесінің сараптамасымен байланысты
жүргізілген зерттеулердің нәтижесі бойынша жасалған ұсыныстар мен
қорытындылар халықаралық экономикалық шарттар жасалу және мемлекетаралық
экономикалық дауларды шешу кезінде тәжірибеде қолданылуы мүмкін. Жұмыста
жасалған ұсыныстар мен қорытындылар мемлекеттің сыртқы істер министрлігі
мен жеке мемлекеттік органдар қызметінде қолданылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты
мен одан туындайтын міндеттерге сай жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Экономикалық даудың түсінігі
1.1 Халықаралық жағдай, халықаралық дау, және халыықаралық
экономикалық дау түсінігі мен арақатынасы
Халықаралық дау дегеніміз - факт немесе құқықтық сұрақтары
бойынша туындайтын, халықаралық құқық субъектілер арасында формальді
танылған қарама қайшылық.
Халықаралық дау екі жақты немесе көп жақты болуы мүмкін. Халықаралық
дау бірден болмаса да, көп уақытта пісуі мүмкін және мемлекеттер арасындағы
қайшылық тууы халықаралық дауды көрсетпейді. Халықаралық даудың туындаған
фактіні тану осы дауды шешу міндетін туғызады.
Дауларды бейбіт жолмен шешу құқығы дегеніміз – мемлекеттер арасындағы
дауларды шешу тәртібін анықайтын қағидалар мен ногрмалардың жиынтығы.
Халықаралық құқыққа сай халықаралық субъектілер бейбітшілік,
қауіпсіздік пен әділеттілікті қамтамасыз ету үшін өз араларындағы дауларды
бейбіт жолмен шешу керек. Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу қағидасы
халықаралық құқықтың императивтік қағидасы болып табылады. Ол БҰҰ
Жарғысының 2 бабында, 1970ж халықаралық құқық қағидалары туралы
Декларацияда, 1975 ж. Қорытынды актіде және тағы басқа шарттарда
бекітілген.
Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу туралы бірінші жалпы
Конвенция 1899ж Гаага конференциясында қабылданды: 1899-1907жж құрлық
соғысының әдет-ғұрыптары мен заңдары туралы Конвенциялары.
Бірақ, Гаага конференциялары дауларды шешуде соғысты қолдануға тиым
салған жоқ. Тек 1928ж Париж шарты халықаралық дауларды шешу үшін соғысты
пайдалануды сынға алды.
Халықаралық даулар мемлекеттік егемендік теңдігі негізінде, БҰҰ
жарғысына сай әдістерді еркін таңдау қағидаларын сақтау, әділеттілік,
халықаралық құқық қағидаларымен реттеледі.
БҰҰ Жарғысы дауларды екіге бөледі:
а) аса қауіпті даулар;
ә) басқа даулар.
БҰҰ Жарғысында дау” терминімен қатар жағдай” термині қолданылады.
Жағдай” өз алдына халықаралық шиелініске әкелуі немесе дау туындатуы
мүмкін. БҰҰ Жарғысы дау мен жағдайды бөлу белгілерін көрсетпейді. Оны
анықтауды Қауіпсіздік Кеңестің құзіретіне берілген. БҰҰ Жарғысының 34
бабына сәйкес Қауіпсіздік Кеңес халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікке
қауіп төндіретін кез келген жағдай мен дауды қарауға құзіретті”. Сондықтан,
халықаралық қақтығыстарды жағдай” мен дауға” бөлу шартты болып табылады.
Олардың арасында айырмашылық тек құқықтық мағынада, яғни Қауіпсіздік
Кеңесте дауды қараған кезде дауға қатысы бар мүше дауыс бермеуге міндетті,
ал жағдайда міндетті емес.
БҰҰ Жарғысы мен басқа да халықаралық шаттар құқықтық даулар және
саяси даулар арасында айырмашылықты көрсетпейді. Жарғының 36 бабы бойынша
құқықтық сипаттағы даулар тараптармен Халықаралық сотқа берілуі керек.
Оларға: шарттардың талқылынуы, халықаралық құқықтың кез келген сұрағы,
халықаралық міндеттерді бұзу фактісі, т.б.
2 Халықаралы ұйымдардың дауларды шешу бойынша
механизмдері
2.2 Халықаралық дауларды топтастыру
Халықаралық дауларды топтастыру мәселесіне байланысты ғалымдар ішінде
әртүрлі көзқарас айтылады.
Даудың пәніне қарамастан, кез келген халықаралық даудың негізін бір
біріне қарсы тұрған халықаралық құқық субъектілер мүдделері құрайды.
Мемлекетаралық дау туындаған кезде барлық уақытта мемлекет қызметінің саяси
аспектілері қозғалады. Осындай жағдайларда, дау құқықтық (экономикалық)
сипатқа ие болса да, саяси дау ретінде қаралуы мүмкін.
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде халықаралық экономикалық дауларды
топтастыру кездеспейді. Тек кейбір ғалымдар экономикалық дауларды түрлерге
бөлуге тырысқан. Оның ішінде Р.А. Каламкарян мен Г.М. Вельяминов ұсынған
топтастыру. Мысалы, Вельяминов бойынша экономикалық даулар саяси және
құқықтық болуы мүмкін77, 55б.
Біздің көзқарас бойынша, халықаралық экономикалық дауларды ең дұрыс
топтастыру бойынша 1998ж жасалған Ю.В. Алфееваның ұсынысы. Автор келесі
негізгі белгілер бойынша бөлуді жөн көреді: дауда тараптар болатын
халықаралық экономикалық даудың субъектісі бойынша; дауда қатысушы
субъектілердің саны бойынша; халықаралық экономикалық дау пәні бойынша;
дауды шешу әдісі мен тәсілі бойынша76, 14б.
Келтірілген белгілер бойынша халықаралық экономикалық даулардың
келесі түрлері ажыратылады:
1. Дауда тараптар болатын халықаралық экономикалық даудың субъектісі
бойынша:
а) мелекеттер арасындағы дау;
ә) халықаралық ұйымдар арасындағы дау;
б) мемлекет пен халықаралық ұйым арасындағы дау;
в) халықаралық ұйым мен мүшелігіне кірмейтін мемлекет арасындағы дау;
г) халықаралық ұйым шеңберіндегі мемлекеттер арасындағы дау;
ғ) мемлекет пен басқа мемлекеттің жеке тұлғасы арасындағы дау;
д) халықаралық ұйым мен заңды немесе жеке тұлға арасындағы дау.
2.Халықаралық экономикалық дау пәніне байланысты даулар ең көп
кездесетін халықаралық экономикалық қатынастардың топтарын көрсетуге
болады. Әсіресе, ондай даулардың пәніне инвестициялық, сауда, салық,
кредиттік қатынастар, сонымен қатар, туризм, энергетика, ауыл шаруашылық,
халықаралық тасымалдау салаларындағы қатынастар жатады.
3.Субъектілер санына байланысты халықаралық экономикалық даулар
екіжақты және көпжақты болуы мүмкін.
4. Дауды шешу әдісі мен тәсілі бойынша бөлу даудың сипатын анықтауда
маңызды роль атқарады. Даудың сипатын анықтау мемлекетаралық қайшылықты
реттеу үшін тиімді тәсілді таңдауда маңызы бар.
Халықаралық экономикалық даулар әмбебап және аймақтық экономикалық
ұйымдар шеңберінде шешіле алады. Халықаралық ұйым ішінде дауды реттеу нақты
механизмінің жасалуы экономикалық дауды тез және тиімді шешуге жол ашады.
3Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешудің халықаралық-құқықтық әдістері
мен тәсілдері
Халықаралық дауларды шешу тәсілдері халықаралық қатынастардың бір
тобын(однородную группу) реттейтін нормалар жиынтығын құрайтын жеке
халықаралық-құқықтық институт болып табылады.
Халықаралық дауларды бейбіт шешу қағидасы басқа халықаралық құқық
қағидаларынан өзінің ерекшелігі бар, және даудың мәні бойынша нақты шешім
мен келісімді қабылдауды талап ететін халықаралық құқықтың негізгі
қағидасы. Нақты және уақтылы шешімді табу дауларды реттеудің тиісті
механизмнің болуына байланысты. Халықаралық дауларды бейбіт шешу
қағидасының жүзеге асуы осы механизмдердің нәтижелілігіне байланысты.
Қазіргі халықаралық құқықта дауларды бейбіт жолмен шешу қағидасы келесі
тәсілдер арқылы жүзеге асады:
1. келіссөздер және кеңестер;
2. адал қызмет;
3. делдалдық;
4. келісуші және тергеу комиссиялары;
5. халықаралық ұйымдарға жүгіну;
6. халықаралық арбитраж;
7. халықарлық сот органдары;
8. халықаралық экономикалық келісімдер шеңберінде экономикалық дауларды
реттеу;
Бірақ, тәсілдердің бұндай әртүрлігіне қарамастан, халықаралық қатынастар
тәжірибесінде олардың араласуы және таза түрінде кездеспеуі айқын.
Халықаралық экономикалық қатынастарда халықаралық дауларды шешуде
қолданылатын тәсілдерді үш топқа бөлуге болады:
- келіссөздер, кеңестер, аралас келісім процедурадан тұратын
дипломатиялық тәсілдер;
- делдалдық, адал қызмет, келісім және тергеу процедурасының классикалық
түрлері, халықаралық ұйымдарда дауды қарастыру кіретін халықаралық
табыстыру процедурасы;
- халықаралық заңды іс қарау (арбитраж және халықаралық сот)
юрид.разбирательство
Жүргізілген аналитикалық зерттеулер бойынша тараптар халықаралық
экономикалық дауларды шешу кезінде нақты бір тәсілдер тобын қолданады.
Халықаралық экономикалық дауларды шешуде қазіргі кезде көп қолданатын
тәсілдерге келіссөздер, кеңестер, арбитраждық және сот процедуралары
жатады. Енді осы тәсілдерге тоқтала кетелік.
3.1 Халықаралық экономикалық дауларды шешудің дипломатиялық тәсілдері
3.1.1 Келіссөздер
Келіссөздер халықаралық дауларды шешуде көп қолданатын және негізгі
тәсіл болып табылады. Д.Б. Левиннің айтуы бойынша халықаралық дауларды
бейбіт жолмен шешу тәсілдерінің ішінде әмбебабы және тиімдісің 31, 92б
Э.А. Пушмин бойынша келіссөздер көне халықаралық-құқықтық институт
және халықаралық құқықтың пайда болуымен байланыстырады.
Қандай да болмасын дау келіссөз арқылы шешуден басталады және
мемлекеттер ең бірінші соған жүгінеді. Бұл М.Л. Энтинмен де айтылған және
оның айтуынша ең қолайлы, жалпы ұстамалы тәсіл 104.
В.С. Иваненконың ойынша келіссөздер екі жақты диалогтан басталып,
әсерлі өзгерістерге ұшырап, әмбебаптық сипатқа ие болған 105.
БҰҰ Жарғысының 33 бабының 1 тармағында халықаралық дауларды бейбіт
жолмен шешу тәсілдерінің ішінде келіссөздер бірінші орында тұр. Халықарлық
қақтығыстарды шешуде келіссөздерге сілтемелер БҰҰ Жарғысына сәйкес
қабылдаған мемлекеттер арасындағы қатынастар мен ынтымақтастыққа байланысты
халықаралық құқықтық қағидалары туралы Декларацияда, қауіпсіздік пен
ынтымақтастық бойынша Кеңестің қорытынды актісінде кездеседі.
Д.Б. Левин бұл тәсілдің басқаларға қарағанда артықшылығын көрсетеді:
...біріншіден, ол ең қарапайым, гибкий тәсіл, екіншіден, басқаларға
қарағанда формальді сипатта болмайды, үшіншіден, үшінші жақтың араласуын
болдырмайды; төртіншіден, халықаралық дауларды шешудің басқа тәсілдерін
құрайтын элемент ретінде кіреді. Осының барлығы,қорыта келгенде,
дипломатиялық келіссөздерді халықаралық экономикалық дауларды шешуде
бірінші орынға қоюға негізделедің 31, 96-97.
Бұндай көзқарастарды И.И. Лукашук, Л. Оппенгейм, И.П. Блищенко, В.Ф.
Шавров, У. Джекебаев ұстанады.
Халықаралық дауларды шешуде келіссөздердің көп қолданылатын
тәжірибеден көруге болады. Мысалы, Қазақстан мен Қырғызстан арасындағы
еркін сауда режиміне байланысты дау туындаған кезде келіссөздер нәтижесінде
еркін сауда режимі туралы Хаттамаға қол қойылды. Онда Қазақстан мен
Қырғызстан тауарларының импортына қойылған шектеулер алынып тасталды.
Қазақстан Республикасы басқа мемлекеттермен жасаған келісімдерінде
халықаралық дауларды шешу тәсілі ретінде келіссөздерді көрсетіп кеткен.
Мысалы, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы және өзбекстан
Республикасы үкіметтері арасында жасалған өндірістік кооператив туралы
келісімнің 16 бабында (1997ж. 14 март) Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерация арасындағы 1995 жыл 26 қаңтардағы магистральді мұнай құбырын
қолдану жөнінде келісімнің 7-бабында кездеседі.
Халықаралық құқықта келіссөздер жүргізудің нақты нысаны, мерзімі,
тәртібі анықталмаған. Тараптар келіссөздер жүргізудің нысанын өздері
таңдап, даулы сұрақтың шешілу уақытын анықтайды. Келісімнің әрбір сатысында
екі жақ дұрыс шешім шығаруға ат салысу керек және бір-бірінің мүддесін
өзара түсіністік негізінде құрметтеу қажет. Даудың келіссөздер сатысында
шешілуі өте маңызды, өйткені даудың сотқа немесе арбитражға жетудің екі
жақтың қатынастарына залал келтіреді.
Халықаралық құқықта келіссөздерді негізгі белгілері бойынша топтастырады.
Жүргізу нысаны бойынша:
- ауызша (кездесулер, жиналыс, т.б.)
- жазбаша (нота алмасу, хат алмасу, т.б.)
Тараптар өкілдерінің деңгейіне байланысты келесі топтарға бөледі:
- мемлекет басшылары деңгейіндегі келіссөздер;
- үкімет басшылары деңгейіндегі келіссөздер;
- сыртқы істер министрлері деңгейдегі келіссөздер
Тараптар санына байланысты:
- екіжақты келіссөздерде тек екіжақ қатысады (кездесулер, визиты,
кеңестер);
- көпжақты, бірнеше тараптардың қатысуы (кездесулер,
кеңестер, жиналыс, конференциялар).
Көпжақты келіссөздердің түрлеріне:
А) үшінші жақ қатысатын келіссөздер (адал қызмет, делдалдық)
ә) кеңес органдарымен бірге жүргізілетін келіссөздер (тергеу және
келісім комиссиялары)
б) халықаралық ұйымдар, халықаралық органдар, тұрақты үкіметаралық
комиссиялар шеңберінде жүргізілетін келіссөздер.
3.1.2 Консультациялар
Кеңес мемлекеттер арасындағы дипломатиялық келісімдердің ерекше
нысаны. Халықаралық құқықта кеңес ХХ ғ. Ортасынан қолдана бастады, ал
европалық мемлекеттермен ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін қолданған. 1915ж
Ресей мен Ұлыбритания арасындағы кредиттік келісім, 1912ж Ресей және
Франция арасындағы әскери – теңіз конвенциясы қабылдаған кезде екі жақты
кеңес нәтижесінде жасалған.
“Кеңес” ұғымына көптеген ғалымдар өз еңбектерінде анықтама беруге
тырысқан. Көбінесе, кеңес түсінігіне даулы сұрақ бойынша келісуге
бағытталған тараптардың периодических, регулярных кездесулер нысанындағы
келіссөздер түрін кіргізеді.
Бірақ, көп зерттеушілер кеңес институтының даму процессін саралай,
“кеңес” ұғымының мазмұнына келгенде расхождениялар бар118.
Е. Евгеньев пен Е.Т. Усенко халықаралық құжаттарды зерттеп, келесі
нәтижеге келеді:
1) Кеңес әдістері кең әрекет ету аймағын қамтиды, яғни кез келген
халықаралық сұрақ бойынша қолданылады.
2) Кеңес ауқымды сұрақ шешу үшін қолданылады.
3) Халықаралық қарым-қатынастардың әмбебап тәсілі ретінде бірнеше қызмет
атқарады. Олар:
а) бағыт пен саясатты мақұлдау нысаны сияқты кеңестер;
ә) дауды шешу нысанындағы кеңестер.
б) халықарлық келіспеушілікті реттеу нысанындағы кеңестер.
в) мемлекеттер өзара приемлемость пен своевременності басшылыққа ала
отырып шешілетін кеңестер. Мысалы, қарусыздану, энергетика, қоршаған ортаны
қорғау саласында.
г) кеңестерді келіссөздермен араластыруға болмайды.
д) мемлекеттер саяси, экономикалық, әскери күшіне қарамастан бір-
біріне шарт қоймай, мәселені бірге талқылап, ақылдасу керек. Кеңес осы
ережеге сүйенеді118, 108б.
Қазіргі халықаралық құқықта кеңестің 2 түрі қолданылады:
факультативтік және міндетті. Факультативтік кеңеске дауласушы тараптар екі
жақты келісім нәтижесінде келеді. Міндетті келісімде кеңес халықаралық
шартта көрсетіліп, бір жақтың талабы бойынша белгілі бір нақты шарттар
туындаған кезде қолданылады. Олардың екінші атауы – шарттық 121және олар
халықаралық дауларды реттеудің дербес тәсілі.
Соңғы уақытта, шарттық тәжірибеде мемлекеттер халықаралық
экономикалық қатынастарды реттеуде тәсілдердерді таңдау кезінде кеңесті көп
қолданады. Оған дәлел ретінде шетел әдебиеттерде халықаралық эономикалық
қатынастарда бұл тәсілді қолдану туралы көптеген айғақтар бар. Кеңес беру
нәтижесінде Бразилия, Аргентина, Нигерия, Мексика елдерінің несиелері Париж
және Лондонмен жабылған болатын.
Көпмерзімді экономикалық келісімдерде “ қиындық туралы ескертпе”
122 кездеседі. Бұндай ескертпе дауды шешудің екі сатылы процедурасын
қамтиды. Бірінші сатыда тараптар пайда болған дауды кеңес арқылы шешуге
міндетті.
Кеңестер кезінде келісімге келмесе, дауды шешу үшін басқа тәсілдерді
қолдануға болады. Осындай ескертпелер инвестициялық елісімдерінде және
шикізат ресурстарын жеткізу келісімдерінде қолданылады.
Көптеген әмбебап және көпжақты халықаралық шарттарда
Тараптар арасында дау туындаған жағдайда міндетті кеңес өткізу туралы
ережелер көрсетілген. Мысалы, 1994ж 15 сәірдегі еркін сауда аймағын құру
туралы ТМД мемлекеттер үкіметтері арасындағы Келісімнің 19 бабында дауларды
реттеудің бірінші сатысында кеңесті өткізу керектігі туралы ереже бар
123.
Қазақстан көптеген халықаралық екіжақты және көпжақты келісімдерге
қол қойды, ал кеңесті қолдану келесі халықаралық құжаттарда көрініс тапты:
Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасы арасындағы достық,
ынтымақтастық және өзара көмек туралы Шарттың 2 және 5 бабында, 1995ж 9
наурыз транзиттік тасымалдау туралы Ислам Републикасы Пакистан, Қырғыз
Республикасы, Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы
арасындағы Келісімнің 14 бабында, 1997ж 14 наурыз Қырғыз Республикасы,
Өзбекістан мен Қазақстан Ресубликасы арасындағы өндірістік кооператив
туралы Келісімнің 16 бабы, 1998ж 29 маусым Израиль мен Қазақстан
Республикасы арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық туралы Келісімнің
14 бабы және т.б.
ТМД шеңберінде 1992ж 9 қазанда қарусыздандыру сұрақтары бойынша Ортақ
кеңестік комиссия құру бойынша Келісімде кеңес ұйымдастьырушы тәсіл ретінде
қолданылған 125. Келіссөздер мен кеңесті тұрақты органдар шеңберінде
қолдануға экономикалық ынтымақтастық Ұйымы мекемесінде комитеттер,
конференция лар, топтар құру мысал бола алады. Олар ЭКО шеңберінде қол
қойылған шарттарға, келісімдерге сәйкес құрылған. Мысалы, 1995ж 15 наурызда
экономикалық ынтымақтастық Ұйымның транзиттік тасымалдау туралы Келісімінде
транзиттік сауда бойынша ЭКО Комитетін құруды көздейді.
Кеңес арқылы Қазақстан Республикасы Үкіметі мен бельгиялық компания
“Трактебель” арасындағы экономикалық қайшылықтар шешілген болатын. Кеңес
пәні болып акция пакетін еншілес фирмаға бергеннен ейін пайда болған шетел
компаниясының біздің үкіметке деген қарсылығы мен құқықтық даулар шықты
127.
Сонымен, қорыта келе, кеңестер халықаралық келісімнің бір түрі
ретінде, халықаралық дауларды реттеу тәсілдерінің тиімді түрлерінің бірі.
Халықаралық қатынастарда пайда болған дауларды тез және әділ шешуді
қамтамасыз етуде кеңестер халықаралық экономикалық дауды реттеу кезінде
кеңінен қолданылады.
3.2 Келісім процедурасы - халықаралық экономикалық дауларды шешудің
көмекше тәсілдері
3.2.1 Адал қызмет пен делдалдық
Халықаралық қатынастар тәжірибесінде дауды шешуге тек тараптардан ғана
емес, үшінші жақтың қатысуын қарастыратын тәсілдер де қолданылады. Екі
немесе бірнеше мемлекеттердің арасында туған даулар кең ауқымда болып,
шешуге қиын болуы мүмкін. Кейбір кезде келіссөздер арқылы бейбіт шешімге
жете алмайды. Сол кезде үшінші жақ адал қызмет пен делдалдықты ұсынады.
Үшінші жақтың міндетіне екі жақты келіссөздерге шақырып, олардың
арасында қарым қатынас орнату. Бұл жағдайда үшінші жақ болып бейтарап
мемлекет, халықаралық орган немесе дауға мүддесі жоқ лауазымды тұлға
шығады.
В.А. Василенко мен М.А.Энтин бойынша “...адал қызмет функциясы шектелген
және көмекші сипатта болады, бірақ кейбір кезде маңызды талпыныс пен
айтарлықтай қаржы шығынмен жағасады” 116, 161б.
ХХғасырдың басына дейін адал қызмет пен делдалдық біртұтас ретінде
қарастырылып, олардың арасында ешқандай айырмашылық жасалынған жоқ. Оны
1853ж 129 Ұлы Державалардың Вена Конференция хаттаманың мазмұны мен 1889
және 1907жж Гаага конференциясында қабылданған халықаралық қақтығыстарды
бейбіт жолмен шешу туралы конвенция баптары дәлелдейді.
Адал қызмет пен делдалдықтың мазмұнына түсінік бере отырып, Л.А.
Комаровский жазған: “оларды тәжірибеде қолдану екі қолайлы жағдайды
туғызады: олар сұраған мемлекеттің егемендігін бұзбайды және де құқық
туралы дауды ғана емес, мүдделер қақтығысын да шешеді 131.
Зерттей келе, ғалымдар адал қызметті жеке құқықтық институтқа бөлген
және ол көптеген халықаралық құқықтық актілерде тіркеліп, халықаралық
дауларды бейбіт шешу ғалымдардың ішінде, халықаралық дауларды, бейбіт шешу
тәсілінің бірі болып танылған. Оны зерттеген ғалымдардың ішінде И.П
Блищенко, Э.А. Пушмин, А.М. Ладыженскийді атап кетуге болады.
Сонымен, адал қызмет дегеніміз - халықаралық дауды бейбіт шешу үшін
қолайлы жағдай жасау мақсатында тараптар арасында тікелей келіссөздерді
орнатуға бағытталған өз ықыласы бойынша немесе дауласушы мемлекеттердің
сұрауы бойынша жүзеге асыратын халықаралық ұйымдар немесе үшінші
мемлекеттердің сұрауы бойынша жүзеге асыратын халықаралық ұйымдар немесе
үшінші мемлекеттердің қызметі132.
БҰҰ Жарғысының 33 бабында халықаралық дауды бейбіт жолмен шешу
тәсілдері арасында көрсетілмегенмен, “немесе басқа да өз таңдауы бойынша
бейбіт мақсаттармен” деген сөзде адал қызметтің қолдануы әбден мүмкін.
Тәжірибеде, зерттеушілердің айтуынша, адал қызмет басқа үшінші
тұлғамен ұсыныс ретінде кездеседі, тараптар тек кейбір кезде ғана сұраныс
жасайды.Келіссөздердің өзінде үшінші мемлекет қатыспайды және
келіссөздердің нәтижесіне ықпал етпейді. Адал қызмет көрсеткен кезде үшінші
жақ тек дауласушы мемлекеттер арасындағы байланысты орнатады. Олар арнайы
нысандарда жүзеге асады: тілек, ұсыныс, кеңестер. Тараптар оны қабылдауы
немесе қабылдамауы мүмкін.
Халықаралық қатынастар тарихында адал қызмет көрсетудің көп оқиғалары
бар. Мысалы, ХҮІІІ-ХІХғғ. Австрия мен Пруссия үшін Ресей нәтижелі адал
қызмет көрсеткен. Ал 1905ж президент Рузвельт Ресей мен Жапония арасында
бейбіт келісім жасалуына еңбегі сінген.
Халықаралық тәжірибеде көрсеткендей, үшінші жақ болып тек қана
мемлекеттер емес, халықаралық орган немесе халықаралық ұйым шыға алады. Ол
БҰҰ Жарғысы 33 бап 2тармағының негізінде Қаупсіздік Кеңесі қажетті жағдайда
тараптардан дауды бейбіт жолмен шешуді талап ете алады.
Адал қызмет халықаралық экономикалық дауды шешу кезінде де көп
қолданды. Мысалы, АҚШ пен Жапония арасындағы сауда даулары кезінде екі
жақты келіссөздер сәтсіз аяқталғаннан кейін, Жапония еуропалық Одаққа
өтініш жасауы 134.
Жоғарыда айтып кеткендей, адал қызмет институты делдалдықпен тығыз
байланысты. Келіссөздер мен делдалдық халықаралық дауларды бейбіт шешу
тәсілдерінің ішінде ең көп тараған және тиімді. Делдалдық дегеніміз – даулы
сұрақты шешу бойынша өз ұсыныстары негізінде тараптар арасында
келіссөздерді орнату бойынша халықаралық органдар немесе үшінші
мемлекеттердің мемлекетаралық дауларды бейбіт шешуде қатысуы.
Э.А.Пушминнің ойынша, делдалдық “...дипломатиялық келіссөздердің ең
нақты, ерекше нысаны”135. Бұл тұжырымның шеңберінде келісөздер мен
делдалдықтың арасындағы ортақ белгілерін көруге болады. Ең біріншіден,
екеуі де халықаралық құқықтағы жалпы танылған халықаралық дауларды бейбіт
жолмен шешу қағидасына негізделеді. Екіншіден, екеуі арбитраж бен сотқа
қарағанда жәй және тез жолдармен қамтамасыз етіледі. Үшіншіден, делдалдықта
істі қарау нысанын өздері таңдауға ерік беріледі, ал ол жағдай егемендік,
теңқұқылық және мемлекеттің ішкі істеріне араласпау қағидаларына
негізделеді.
В.Э.Грабарьдің жазуынша, “делдалдыққа державалар дауласушы тараптармен
шақырылады, немесе үшінші жақ тараптардың келісімге келуіне мүдделі
болғанда өздері ұсынады”136.
Делдалдық процессінің басталуына құқықтық негіз - үшінші тұлғалардың
делдалдықты өзі ұсынуы немесе тараптардың оларға жүгінуі болады.
Ең бірінші рет бұндай тәсіл 1899 және 1907жж Гаага конвенциясының 2
бабында жазылған: “Келісуші Державалар қақтығыс кезінде қару қолданбас
бұрын Державалар бірінің адал қызметіне немесе делдалдығына жол беруге
келіседі”130.
Делдалдықтың мақсаты – халықаралық даулардың бейбіт реттелуіне
көмектесу. Тікелей мақсаты даудың соңғы шешімі емес, екі жақтың
бітімгершілікке келу жағдайы.
Қазіргі халықаралық құқықта делдалдық процедурасын реттейтін нормалар
жоқ, яғни делдалдық процедурасы тараптардың келісімімен анықталады.
Делдалдық процедурасы факультативтік сипатқа ие болғанмен, делдал
белгілері бір құқықтарға ие. Олар: тараптардың барлық келіссөздеріне
қатысу, тараптардың орындалуы мүмкін емес талаптарын жұмсарту, тараптарды
бітімгершілікке келтіру үшін өз ұсыныстарын енгізу.
Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешуде делдалдықты көрсететін
субъектілердің ішінде халықаралық органдар мен халықаралық ұйымдар маңызды
роль атқарады. Ол, ең біріншіден, БҰҰ Жарғысы 33 бабында орын тапқан. Ол
бойынша белгілі бір жағдайларда дау Қауіпсіздік Кеңесіне берілуі мүмкін.
Онда Қауіпсіздік Кеңесінің міндетіне келесі әрекеттер кіреді:
1) Дауды немесе жағдайды халықаралық бейбітшілік пен қауіпсздікке
нұқсан келтіруіне тексеру;
2) Дауды БҰҰ Жарғысы 33 бабына сәйкес бейбіт жолмен шешуді талап ету;
3) Дауды мәні бойынша шешу үшін шарттарын енгізу;
4) Тараптарға дауды шешу тәсілін таңдау ұсынысын жасау;
5) Ұсыныстарды тек екі жақтың өтініші болған жағдайда ғана жасау(38
бап).
Көп уақыт бойы адал қызмет пен делдалдық арасындағы айырмашылық
зерттелмеген болатын. Бұл сұрақ совет ғалымдарымен кеңінен зерттеліп,
олардың айтуынша , адал қызмет пен делдалдық екі бөлек, жеке тәсіл.
Осы көзқарас қазіргі халықаралық құқықта да ұстанады.
Көп ғалымдардың пікірінше, дауласушы мемлекеттер делдалдыққа
қарағанда, адал қызметті қарайды. Өйткені, адал қызметте үшінші мемлекеттер
өз ұсыныстарын келіссөздерге енгізе алмайды. Осыған орай, адал қызмет пен
делдалдықты келесі белгілері юойынша ажыратады:
а) пайда болу әдісі;
ә) мақсаттар мен міндеттері;
б) құқықтары мен міндеттері;
в) қолдану тәжірибесі 132, 197б.
Мысал ретінде, Қазақстанның Азербайжан мен армения арасындағы 1991-
1992жж Карабах қақтығысында көрсеткен делдалдық қызметі137.
Сонымен, жалпы алғанда, адал қызмет пен делдалдық мемлекетаралық
экономикалық дауларды реттеу кезінде қолданыла алады. Бірақ, олар
келіссөздер мен кеңеске қарағанда аз қолданылуы ақиқат.
3.2.2 Халықаралық тергеу және келісім комиссиялары
Тәжірибеде мемлекеттер арасында дау туындаған жағдайда кейбір кезде
тараптарға даудың жағдайлары түсініксіз болуы мүмкін. Сондықтан, фактілерді
анықтау үшін тергеу комиссиялары тағайындалуы мүмкін.
Тергеу комиссиясының қызметі 1907ж 5 қазан халықаралық қақтығыстарды
бейбіт шешу туралы Конвенцияда реттелген. Ч.Фенфевич бойынша тергеу
комиссиясының мақсаты – арбитраждық процедураларды қолданбай құқықтық және
саяси сұрақтары бойынша келісімге тараптар келгісі келген жағдайда іске
арнайы сипат беру138.
Бұндай көзқарастарды Р.Уоллес те ұстанады, яғни тергеу комиссиясының
қызметі – дауға қатысты фактілерді анықтау, мысалы, куәгерлер айғақтарын
тыңдау, халықаралық бұзушылық болған жерді қарау139.
Халықаралық құқық сөздігінде тергеу комиссиясына келесі анықтама
беріледі: “тергеу комиссиясы дегеніміз – дау жағдайларын қарауды жүзеге
асыратын, уәкілді ұйымдармен немесе дауласушы тараптармен тағайындалатын
орган”140.
Қызметін жүзеге асыру барысында комиссия тараптардан түсініктемелер
алуға, әр жақтың ұсынған материалдарын қарауға, куәгерлерді және
сарапшыларды шақыруға құқығы бар. Өз жұмысын аяқтаған кезде тергеу
комиссиясы өз баяндамаларын екі жаққа ұсынады, ал олардың артынан осы
нәтижелерді қолдану немесе қолданбау құқығы қалады130.
Тергеу комиссиясы халықаралық экономикалық дауларды шешу
тәжірибесінде қолданылуы мүмкін. Мысалы, халықаралық экономикалық
келісімдердің ережелеріне сәйкес сарапшы топтарын, техникалық кеңесшілерді
тартуы болады. Мысалы, Чили үкіметімен американдық телефон компаниясының
ұлттандыру сұрағы бойынша дау туындаған кезде тергеу комиссиясының қызметі
қолданылып, сарапшылар арқылы компанияның негізгі қорының құны бағаланды.
Тараптар өздері сарапшыларды таңдап, кейін олардың нәтижелері келіссөздер
үстінде қолданылған болатын141.
Келісім процедурасын жүзеге асырудың негізгі тәсілі – келісім
комиссиясының шеңберінде дауларды шешу. Тергеу комиссиясынан айырмашылығы,
келісім комиссияда тараптармен тек қана айғақтар анықталмайды, келісім
жобасын жасауда да қатысады.
Келісім процедурасы 1928ж халықаралық дауларды бейбіт шешу туралы
Жалпы актіде көрініс табады. Құжаттың 2 бабында келісім комиссиясының екі
түрі көрсетілген: тұрақты және арнайы. Тұрақты келісім комиссиясы 6 ай
мерзімнің, ал арнайы 3 айдың ішінде құрылуы керек. Осы актіде комиссия
құрамы мен ұйымдастырушылық сәттері де реттелген. Ал істі қарау комиссияның
өзімен шешіледі. Тергеу комиссиясы сияқты, тараптардан түсініктемелер
алуға, куәгерлерді шақыруға, т.б. құқы бар.
Комиссияның басты қызметі тараптар арсындағы келіссөздердің әртүрлі
түрлерін әзірлеуге бағытталған. Келісім комиссиясының ұсыныстары даудың
мәні де, шешілу процедурасы бойынша болуы мүмкін. Бірақ, екі жақ та оны
қабылдауға немесе бас тартуға құқы бар.
Кейінгі уақытта әдебиеттерде халықаралық экономикалық дауларды реттеу
кезінде келісім комиссиясын қолдану көп кездеседі. 1989ж 1 қаңтар Канада
мен АҚШ арасындағы еркін сауда туралы келісімінде дауды он күн ішінде ортақ
сауда комиссиясын құру көрсетілген143.
1980ж 4 желтоқсан Бас Ассамблеяның 35 сессиясында келісім комиссиямен
резолюция қабылданды. Ол бойынша келісім комиссиясы халықаралық
коммерциялық арбитражбен байланысты туындайтын дауларды бейбіт жолмен
реттеу тәсілі ретінде танылып, ЮНСИТРАЛ Келісім регламенті мақұлданды144.
Бас Ассамблея өз тарапынан осы регламентті халықаралық сауда саласында
дауды шешу үшін қолдануды ұсынды. Барлық арбитраждық орталықтар ЮНСИТРАЛ
Келісім регламентінің негізінде өз келісім процедурасының ережелерін
қабылдады.
Келісім процедурасы ЕҚЫҰ(ОБСЕ), Дүниежүзілік сауда ұйымы шеңберінде
де өз қолдауын тапты. Әсіресе келісім комиссиясы көпмерзімдік шарттық
қатынастарда қолданылады, өйткені арбитражғпа қарағанда келісім процедурасы
тез жүреді және қымбат емес. Келісім комиссиясының негізгі артықшылықтары:
1. Келісім процедурасының формальдық еместігі, яғни құқықты
қолдануға жүгінбей, екі жақтың мүдделерін қорғайтын келісімді
табу.
2. Процедураның икемділігі, туындаған жағдайға тиімді шешімді табу.
3. Келісім процедурасының әмбебап сипаты, яғни арбитражда және сотта
қаралмайтын сұрақтарды да шешу;
4. Көпмерзімді шарттарда қолдану мүмкіндігі, мысалы инвестиция,
құрылыс, шикізат тасымалдау саласында.
Келісім процедурасының кемшілігі оның дауды соңына дейін шешпеуі.
Сонымен қатар тараптармен қол қойылған келісімі арбитраждық шешім күшіне ие
емес.
Жалпы зерттеушілер келісім процедурасына келгенде оны мемлекеттік
емес тәсіл ретінде қолдануды ұсынады. Ол, әсіресе, экономикадағы шетел
инвестициясыныңқұқықтық базасын құру үшін маңызды.
Халықаралық экономикалық дауларды шешуде Қазақстан қатысты келісім
процедурасын қолданған жағдайлар әлі кездескен жоқ. Оған мысалдың болмауы
кейінгі кездегі өнеркәсіптегі, ауыл шаруашылығындағы дағдарыс,
реформалардың дұрыс жүрмеуі, және инвестицияның аздығынан шығар.
Бірақ, оны келісімде қолдану бар. Мысалы, 1998ж 16 сәуір инвестицияны
қорғау және өзара қолдау туралы Қазақстан Республикасы мен
Бельгия–Люксембург Экономикалық Одақпен жасалған Келісімнің 11бабында осы
келісімді қолдану және талқылау кезінде пайда болған дауларды Екі жақ
өкілдерінің комиссиясына беру туралы айтылып кеткен 145.
ТМД шеңберінде де еркін сауда аймағын құру туралы Келісімде 19бабында
келіссөздер мен кеңеспен шешілмеген даулар келісім процедурасының
шеңберінде шешіледі делінген.
3.3 Мемлекетаралық экономикалық дауларды шешу бойынша халықаралық сот
және арбитраж процедурасы
Мемлекеттердің экономикалық келісімдерінде арбитраж бен сот
процедурасына жүгіну ережелерін жиі кездестіруге болады. Келісімдер
ережелеріне сәйкес, дау тараптармен басқа тәсілдермен шешілмеген жағдайда
арбитраж бен сотқа беріледі.
Шетел құқықтық тәжірибесінде экономикалық дауларды шешуде басқа
тәсілдерге қарағанда арбитраж бен сотқа жүгінуді жөн көреді.
Қалай болса да дауларды шешу тәсілдерін таңдау кезінде тараптар дау
сипатына көңіл бөлу керек.
3.3.1 Халықаралық арбитраж
Халықаралық арбитраж дегеніміз-шешім тараптарға міндетті арбитрлермен
немесе жеке арбитрмен дауласушы мемлекеттер арасындағы халықаралық келісім
негізінде қаралатын сот ісі.
Басқа анықтама бойынша, халықаралық арбитраж дегеніміз екі жақтың
келісімімен нақты дауды немесе кез келген дауды қарауға уақытша құрылатын
орган және іс қараудың ерекше түрі146.
Бұл анықтамадан көретініміз арбитраж соттық және шартты сипатқа ие.
Соттық сипатты арбитрдің іске мемлекетпен тағайындалған судья сияқты әділ,
екі жаққа бірдей қатынасуында көрінеді.
Халықаралық құқықта халықаралық арбитраждың екі нысаны қалыптасқан: а)
халықаралық шартты қолданған немесе талқылаған кезде пайда болуы мүмкін
шартта көзделген арбитраж (институциондық, тұрақты арбитраж); б) нақты дау
бойынша құрылатын арбитраж (ad hoc немесе жеке арбитраж).
Институциондық арбитраж келісуші тараптардың арасында болашақта пайда
болуы мүмкін дауларды шешуге арналған. Интитуцоиндық арбитраждың тұрақты
сипатын келісімге қол қойған мемлекеттер дау туындаған жағдайда арбитражға
жүгіну міндетінен көруге болады. Осы жерде арбитраж халықаралық сотмен
ұқсас. Бірақ, институциондық арбитраж жүйесінде третейлік сот пайда болған
әрбір дауға өзара келісу арқылы құрылады 148.
Халықаралық шартта көзделген арбитражға жүгіну факультативтік (барлық
дауласушы тараптардың келісімімен), немесе міндетті (тараптардың бірінің
талабы бойынша) болып бөлінеді.
Факультативтік түрінде тараптар арнайы келісім жасау керек, онда дау
пәні, құрылатын органның қызметі мен құрылу тәртібі көрсетіледі.
Міндетті арбитраж туралы ереже 1982ж теңіз құқы бойынша БҰҰ
Конвенциясында, 1971ж азаматтық авиация қауіпсіздігіне қарсы бағытталған
құқықбұзушылық актілермен күресу туралы Конвенцияда және т.б. халықаралық
шарттарда кездеседі.
Тұрақты арбитраждан басқа жоғарыда айтып кеткендей, ad hoc арбитражы
бар. Бұл арбитраж дау туындағаннан кейін арнайы келісім негізінде пайда
болып, өз қызметін атқарғаннан кейін таралады, яғни уақытша сипатта
болады149.
Аd hoc арбитраж сотының қызметі мен құрылу тәртібі туралы
процессуалдық нормалары 1899 және 1907жж Гаага конвенцияларында, 1928ж
халықаралық қақтығыстарды бейбіт шешу туралы Жалпы актісінде, 1958ж
арбитраждық процесстің үлгілі ережелерінде кездеседі. Бұл халықаралық
құжаттардың ережелері ұсыныстық сипатқа ие, сондықтан мемлекеттер
арбитражды өз ұйғарымдарына қарай қолдана алады. Қазіргі кезде аd hoc
арбитражы тек ерекше жағдайда ғана қолданылады, өйткені мемлекеттер тұрақты
арбитражды қолдануды ұстанады.
Қазіргі халықаралық құқықтағы халықаралық арбитраж даму бағытын
зерттей отырып А.Н. Попков үш негізгі бағытты атайды: а) мемлекет пен жеке
немесе заңды тұлға арасындағы дауларды арбитраждық қарау; ә) аймақтық
халықаралық органдар шеңберіндегі арбитраждық процедуралар; б) маманданған
арбитраждар114, 2 бет.
Халықаралық-құқықтық тәжірибеде тараптар өздері арбитрлерді
тағайындайды, арбитраж процессінің процедурасын, арбитраж құзіретін
анықтайды. Сонымен қатар, тараптар дауды толық емес, тек бір бөлігін
қарауға арбитражды құзыретті ете алады.
Арбитраж шешімдері халықаралық құқыққа және де ex aequo et bono
(әділеттілік қағидасы) қағидасына да негізделеді. Ол тараптардың еркіне
байланысты, осыған орай тараптар анықтаған құзырет шеңберінен арбитраж шыға
алмайды, әйтпесе шешім күшін жоғалтады. Халықаралық тәжірибеде ондай
жағдайлар болған, мысалы, 1931ж АҚШ пен Канада арасындағы шекаралық дау
бойынша арбитраждық шешімнің күші жойылған болатын71, 78б.
Тараптар арбитраж шығарған шешіммен келісуі немесе келіспеуі мүмкін.
Келісімде арбитраждық шешімнің міндетті күші туралы айтылып кетсе де,
тараптар кез келген себептер бойынша шешімді орындаудан бас тартуы мүмкін,
өйткені арбитраждық шешімнің міндеттілігін реттейтін халықаралық құқықта
нормалар жоқ.
Арбитраждық іс қарау көптеген көпжақты және екіжақты экономикалық
келісімдерде қаралады. Мысалы,даулы сұрақтарды шешу үшін арбитраждық
комиссияны құру туралы ереже 1993ж 23 қыркүйек мемлекетаралық Еуразиялық
темір мен көмір бірлестік құру туралы Келісімде кездеседі.
Арбитраждық процесс қызметін реттейтін маңызды құжаттардың ішінде
1976ж ЮНСИТРАЛ Арбитраждық регламенті, 1975ж МТП Арбитраждық регламенті,
1966ж БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссияның Арбитраждық регламенті,
инвестициялық дауларды реттейтін Халықаралық орталықтың Арбитраждық
регламенті, 1961ж сыртқы сауда арбитражы туралы Еуропалық конвенциясыны
атап кетуге болады.
Арбитраждың артықшылығы әдетте сотпен салыстырғанда көрінеді:
тараптармен арбитраж құрамын таңдау құқы, дауды қарау процедурасын және
құзыретін анықтау, әділеттілік қағидасын кеңірек қолдануға мүмкіндік,
даудың тез шешілуі, тараптардың біреуі халықаралық ұйым болған істерді
қарау156.
Қазіргі кезде ең танылған арбитраждық отталықтардың ішінде
Халықаралық сауда палатасының арбитраждық соты, инвестициялық дауларды
реттеу бойынша Халықаралық орталық, Халықаралық арбитраждың Лондон Соты,
Американдық арбитраждық ассоциация және т.б. атап кетуге болады.
1992ж Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесімен 1965ж 18 наурыз
шетел тұлғалары мен мемлекеттер арасындағы инвестициялық дауларды шешу
тәртібі туралы Вашингтон Конвенциясына қосылу туралы Заң қабылданды. Оған
қоса, 1995ж Қазақстан сыртқы сауда арбитражы туралы конвенциясы мен шетел
арбитраждық шешімдерді тану мен орындау туралы Нью-Йорк конвенциясын
ратификациялады.
Қазіргі кезде Қазақстанда третейлік сот туралы арнайы заң жоқ.
Сондықтан, біздің заңгерлер халықаралық экономикалық дауларды шешу үшін
третейлік сот мәртебесі туралы заңды қабылдау бойынша белсенділік танытып
жатыр. Оның пайда болуы, ғалымдардың айтуынша, шетел инвесторларының
көбейуіне және сыртқы қатынастарда республика беделі өсуіне жол ашар еді.
Арбитрлердің тәуелсіздігі, сот шығындарының аздығы, істің тез шешілуі
третейлік соттың артықшылығы болады. Және де третейлік сот істі ұлттық
заңның нормаларымен де, шетел мелекеті заңымен де қарай алады, ал оның
шешімі орындалуға міндетті.
3.3.2 Халықаралық сот қарауы
Халықаралық сот мекемесі бүгінгі халықаралық қатынастар жүйесінің
маңызды элементі. Бұл бөлімде БҰҰ Халықаралық Соты, Еуропалық Одақ Соты
және ТМД Экономикалық Соты сияқты халықаралық экономикалық дауларды
қарайтын халықаралық сот мекемелердің құзіреті мен қызметі туралы айтылады.
Одан басқа Бенилюкс Соты (Бельгия, Нидерланды, Люксембург кеден-
экономикалық одақ Соты), Анд Соты (Боливия, Колумбия, Перу, Эквадор,
Венесуэла кіретін мемлекетаралық жалпыэкономикалық ұйыммен құрылған) бар.
3.3.2.1 БҰҰ Халықаралық Соты
1945ж БҰҰ Жарғысына сәйкес БҰҰ Халықаралық СОТ органы құрылған
болатын. Оның құрылуы БҰҰ Жарғысының 33 бабы 1 тармағының халықаралық
дауларды бейбіт жолмен шешу тәсілдерінің ішінде сот қарауына жол беретін
тармақтың жүзеге асуы.
Халықаралық экономикалық дауларды сот арқылы шешуде БҰҰ Статутының
маңызы зор, онда сот құзыреті мен сот тәртібі қаралады. Халықаралық сот
құзыреті Статуттың ІІ-ші (34-38б) және ІV тарауында анықталған. Бұл
тараулар Халықаралық Сот құзіреті шеңберін көрсетеді. Сот құзыреті
мемлекеттер арасындағы дауларға таралады және мемлекет пен жеке тұлғалар,
жеке тұлғалар арасындағы дауларды қарамайды.
Халықаралық Сот Статутының 36 бабы 1тармағына сәйкес, “Сотқа
тараптармен берілген істер жатады”, яғни мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz