Атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қараудың тактикалық әдістері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
1. Оқиға болған жерді қарау тактикалық әдістерінің түсінігі, маңызы және
негіздері мен тәртібі
1. Оқиға болған жерді қараудың түсінігі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 7-16
2. Оқиға болған жерді қараудың негіздері мен тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 17-26
2. Атыс қаруын қолданып кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында оқиға болған
жерді тексерудің тактикалық әдістерінің ерекшеліктері мен оны жүргізудегі
кездесетін олқылықтар мен кемшіліктер
2.1 Атыс қаруын қолданып кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында оқиға болған
жерді қараудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 27-36
2.2 Атыс қаруын қолданып кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында оқиға болған
жерді қарау барысында кездесетін олқылықтар мен кемшіліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-48
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48-53
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
53-55
Атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға
болған жерді қараудың тактикалық әдістері
Түсіндірме хат
Қандай қылмыс болмасын, оны жасаған адамдарды анықтап, олар заң
алдында жауап беру үшін олардың қылмыстық әрекеттері толығымен дәлелденуі
қажет. Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабының 3-бөлімінің 9-
тармағы негізінде, еш бір адам жасаған әрекеті үшін өзінің мойындауы
негізінде сотталмауы тиіс. Атап айтар болсақ, қылмыс жасаған адам өзі
жасаған қылмысын мойындағанымен, оның қылмыс жасағандығын дәлелдейтін басқа
да дәлелдер болмаған жағдайда оны қылмыстық жауапқа тартуға болмайды. Осы
қылмыстық әрекеттерді дәлелдеуде негізгі рөл атқаратын тергеу амалдарының
бірі оқиға болған жерді тексеру болып табылады. Аталған ғылыми еңбек
негізінен осы қылмыстарды ашуда, қылмыстың орын алған-алмағандығын
анықтауда, оқиға болған жерді тексерудің тәсілдік амалдарын соның ішінде
атылатын қару қолданып адам өлтіру қылмыстарын тергеу барысында оқиға
болған жерді тексерудің тәсілдік амалдарын оқып тануға бағытталған.
Бұл дипломдық жұмыс: зерттеу кіріспеден, екі бөлімнен, төрт тараудан,
қортындыдан және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс криминалистика бойынша
атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға
болған жерді қараудың тактикалық әдістерінің криминалистикадағы рөлі,
түсінігі мен мағынасы, негіздері және оның жүргізу барысындағы кездесетін
кемшіліктер мен өзекті мәселелерге арналған.
Зерттеу тақырыбының негіздемесі мен өзектілігі. Қазақстан Республикасы
Президентінің 2006 жылғы “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында” атты Қазақстан халқына жолдауында “Біз дәйекті түрде саяси
тежемелік пен тепе-теңдіктің үйлестірілген жүйесіне негізделген құқықтық
мемлекет құрып, оны нығайта береміз” – деп құқықтық мемлекетіміздің құқығын
одан әрі жетілдіру бағытында болып нығайта беруді бағыттайды [1. Б.4 ].
Ел басымыздың атап отырғандығы біздің еліміз құқықтық мемлекет
екендігін дүниеге танытуы тиісті, сондықтан әр уақытта әр-бір шешім құқық
негізінде шешімін тауып, осы құқтық деңгейімізді нығайта беруіміз керек
дегенді атап отыр. Сондықтан оқиға орнына барған терегуші, анықтаушы,
анықтау органы қызметкерлері осы оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін
заң талабына және этикалық талапты бұзбай жүргізуі тиіс.
Атыс қаруын қолдану арқылы кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған
жерді қараудың тактикалық әдістерінің толық және жан жақты зерттелуі, осы
қылмыстар бойынша қылмыскерді уақытында құрықтап заң алдында жауап беруін
қамтамасыз етуде рөлі зор. Осы қылмыстар бойынша оқиға орнына барған
тергеуші осы қылмыстар бойынша хабары жоқтығы және оқиға болған жерді
тергеушіден басқа тергеуге қатысы жоқ адамдардың жүргізуі қылмыстың анық
қанығына жетудегі кедергі болып саналады.
Оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті әлі де болса ат үсті
жүргізілетіндігі, қажетті заттар мен іздердің ізделмеуі, табылған заттай
дәлелдемелер мен іздердің бекітілуі мен алынуы заң талаптарын бұзу арқылы
жүргізілуі әлі де болса іс тәжірибеде көптеп кездесуде. Бұндай кемшіліктер
алдын ала тергеу барысында толықтырылмайтын қателер болып саналуда. Ондай
тұжырымға келуіміз алдын ала тергеу барысында оқиға болған жерді қарау
кезінде жіберілген кемшіліктер толықтай қалпына келтіру мүмкін еместігі
және осы кемшіліктер алдын ала тергеу барысында тергеушімен
анықталмайтындығы да, оларды қалпына келтіруге бағытталған тергеу
әрекеттерінің жүргізілуі де кездесетін жайт.
Атылатын қару қолданып кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекетінің мақсаттары мен міндеттілігі
тергеушімен ескеріле бермейтіндігі немесе оқиға болған жерді қарау
кезіндегі кемшіліктер мен олқылықтар тергеуші тарапынан қасақана немесе
сауатсыздығынан орын алуы мүмкін.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі
өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қарау әрекеті жөнінде Абуов А.
Ғ., Амитов Ш.Е., Аубакиров А. Ф., Белкин Р.С, Беляков А. А:, Винберг Л.А,
Гинзбург А.Я, Жәкішев Е.Ғ, Исаев Ә.А, Калинин А.В, Кулибаев Т. А, Найманова
Г.Х, Поврезнюк Г.И, Тапалова Р.Б, Темірболат Н.С, Тлеубергенов Е. М тағы да
басқа авторлармен зерттелген.
Атыс қаруын қолдану арқылы кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған
жерді қараудың тактикалық әрекеті бойынша Ш.Е. Амитовпен, Т. А. Кулибаевпен
терең зерттелген.
Зерттеу нысаны мен пәні. Нысаны атыс қаруын қолдану арқылы жасалған
кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қарудың тактикалық
әдістерінің түсінігін, мағынасын ашу, осы тергеу әрекетін жүргізу
барысындағы орын алатын кемшіліктер мен олқылықтар.
Зерттеудің заты криминалистика бойынша атыс қаруын қолдану арқылы
жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қараудың
тактикалық әдістері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Зерттеудің басты мақсаты болып атыс
қаруын қолдану арқылы кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетінің түсінігін беру, осы оқиға болған жерді қарау кезінде
тергеушілер тарапынан жіберілетін кемшіліктер мен олқылықтарға тоқтау,
оқиға болған жерді қараудың мақсаттары мен міндеттерін, негізін айқындау.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы мен теориялық маңыздылығы.
Атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға
болған жерді қараудың тактикалық әдістері іс тәжірибеде, жоғарғы, орта оқу
орындарында криминалистика пәні сабағын жетілдіруге өз үлесін қосады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу кіріспеден, екі бөлімнен, төрт
тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1. ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ қараудың тактикалық әдістерінің ТҮСІНІГІ, МАҢЫЗЫ
ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ МЕН ТӘРТІБІ.
1. ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ қарау ТҮСІНІГІ МЕН МАҢЫЗЫ
Орын алған оқиғаны дер кезінде анықтап оның қылмысты құрайтындығы
немесе қылмысқа жатпайтындығы, қылмыс орын алған жағдайда оның із суытпай
ашылуында, қылмыс жасаған қылмыскерлерді дер кезінде анықтап оларды ұстау
мен қылмыс барысында орын алатын зардаптарды уақтылы жоюда оқиға болған
жерді қараудың тергеу амалының атқаратын рөлі өте зор. Алдын ала тергеу
барысында жүргізілетін тергеу амалдарының ішінде осы оқиға болған жерді
қараудың тергеу әрекеті қылмыстық іс қозғалмай жатып жүргізілетін тергеу
амалдарының бірі болып табылады. Аталған тергеу амалының қылмыстық іс
қозғалмай жатып жүргізілуіне негіз болып Қазақстан Республикасы Қылмыстық
іс жүргізу кодексінің 221-бабының 2- бөлігі танылады [ 2 ].
Онда “Қылмыстық іс қозғау туралы шешім шығару тексеруді
жүргізбейінше мүмкін болмайтын жағдайларда ол қылмыстық іс қозғалғанға
дейін жүргізілуі мүмкін” делінген. Бұл дегеніміз, қылмыс туралы түскен
арыздар мен хабарламалардың барлығы бойынша қылмыс оқиғасы орын алды деп
айтуға болмайды. Сондықтан заң шығарушылар Қылмыстық іс жүргізу заңын
қабылдар кезде осы жағдайды еске ала отырып, егер қылмыстық іс қозғауға
толық негіз болмаған жағдайда оқиға болған жерді қарай отырып орын алған
оқиғада қылмыс белгілері бар жоғын анықтап барып қылмыстық іс қозғау немесе
қылмыстық іс қозғаудан бас тарту шешімін қабылдауы қажет. Оқиға болған
жерді қараудың орын алған қылмысқа байланысты өзінің ерекшеліктері мен
тәсіл амалдары бар. Кейбір қылмыстар бойынша оқиға болған жерді қараудың еш
қажеті де жоқ, атап айтар болсақ, мысалы, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 176-бабында орын алып отырған сеніп тапсырылған бөтен
мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету қылмысы бойынша барлық уақытта оқиға
болған жерді қарау қажетті болмайды [ 3 ].
Кісі өлтіру қылмыстары бойынша оқиға болған жерді қараудың өзіндік
ерекшеліктері мен тәсіл амалдары бар десек болады. Атап айтар болсақ, кісі
өлтіру қылмыстары Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңының талабына сай
аса ауыр қылмыстар қатарына жатады. Сондақтан ондай қылмыстар орын алған
жағдайда оған жүргізіетін бақылау да, бұқаралық ақпарат құралдары тарапынан
әр түрлі жайттарды қызықтау да орын алатыны барлығымызға мәлім. Кісі өлімі
орын алған жердің барлығында қылмыс оқиғасы орын алуы мүмкін емес,
сондықтан, кісі өлімі орын алған жерді қарау барысында орын алған оқиғада
қылмыс белгілері бар жоғын анықтау қажет, кейбір жағдайларда кісі өлімі
орын алғанымен оны қылмыс жасаған тұлға өзгертіп кісі өлтірілгендігі туралы
оқиғаны өзгерту мақсатында сценировка жасауы мүмкін. Осыған орай кісі өлімі
орын алған жерді қарау тек машықтанған, мамандандырылған тергеуші жүргізуі
қажет.
Осы орайда атыс қаруын қолданып кісі өлтіру қылмыстары бойынша оқиға
болған жерді қарау тергеу амалын жүргізудің өзіндік тәсіл амалының түсінігі
мен мағынасын зерттеу барысында осы оқиға болған жерді қарау тергеу
амалының түсінігі мен мағынасына тоқталып кеткен жөн деп санап отырмыз.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 27-
тарауында оқиға болған жерді қарау арнайы бап болып көрсетілмеген, қараудың
басқа түрлері “Заттай дәлелдемелерді қарау” Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 223-бабымен, ал, “Адам мәйітін қарау”
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 224-бабымен
көрсетілген [ 2 ].
Осы “Заттай дәлелдемелерді қарау” мен “Адам мәйітін қарау” Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде неліктен бөлек бап болып
көрсетілгендеріне түсінік іздер болсақ Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х.
Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттар “Қылмыстық істерді тергегенде
әр түрлі объектілерді қарауға тура келеді. Жеке заттарды, мәйітті және
басқа да объектілерді қарау бірде дербес тергеу қарауының түрі болып
саналады да,кей жағдайларда олар оқиға болған жерді қараумен қамтылады.
Егер айтылған объектілер оқиға болған жерден тыс жерде қаралса, бұл қарау
жеке тергеу әрекеті есебінде қаралады” – дегенді алға тартады [4. Б. 192].
Жоғарыда көрсетілген бір топ авторлардың пікірі осы оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекеті басқа да қарау жүргізу тергеу әрекеттерінен бөлек
болғандығын білдіреді. Негізінен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 222-бабы осы оқиға болған жерді қарау жүргізуді
білдіреді деп санауға болады. Себебі, онда осы оқиға болған жерді қарау
жөнінде аталып отыр. Оқиға болған жер жөнінде Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев,
Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттар келесідей: “оқиға болған
жер дегеніміз-қылмыстың жасалған жері және де сол қылмыстың іздері табылған
ашық алаң, пәтер, жеке үй және басқа да объектілер” – деп түсінік береді
[4. Б. 193]. Біз жоғарыда атап өткендей оқиға болған жер тек қылмыс
жасалған жер ғана болмай, орын алған оқиғада қылмыс белгілері болмауы да
мүмкін. Сондықтан Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова,
Н.С. Темірболаттардың берген түсінігінде көрсетілгендей тек қылмысқа
қатыстыруға болмайды дегіміз келеді. Біздің тұжырымызша Оқиға болған жер
дегеніміз қылмысқа қатысы болуы мүмкін деп танылған оқиға орын алған орын.
Бұлай деп түсінік беруіміз кез келген қылмысқа қатысы бар деген
хабарламалар бойынша оқиға болған жерді қарау тергеу амалы жүргізіледі, осы
оқиға болған жерді қарау жүргізу барысында осы хабарламадағы қылмысқа
қатысы бар деп танылған оқиғада қылмыс белгілері бар ма, әлде қылмыс
оқиғасы орын алмаған ба анықталады. Кейбір жағдайда оқиға болған жерді
қарау қылмыс жасалған жерді емес қылмыс табылған жерде жүргізіледі. Олай
дейтіндігіміз қылмыс жасалған жер және қылмыс табылған жер деп оқиға болған
жер қарастырылады. Мысалы, адам мәйіті табылған жер барлық уақытта қылмыс
жасалған жер болып табылмайды. Себебі, қылмыс жасаған тұлға өзінің қылмыс
жасаған жерін жасыру мақсатында өлтірген адам мәйітін басқа жерге апарып
тастайды немесе жасырады.
А. Н. Васильевтің оқиға болған жерді қарау туралы түсінігі бойынша
оқиға болған жерді қарау – тергеушімен оқиға болған жердегі жағдайды өзі
көріп, бекітуі, сонымен қатар оқиға жағдайы мен кінәлі адамдарды анықтау
үшін іздер мен заттай дәлелдемелерді табу және алу болып табылады [5 Б.
16].
Осы А.Н. Васильевтың пікірі бойынша оқиға болған жерді қарау орын
алған оқиға жағдайын және кінәлі адамды анықтау үшін жүргізілетіндігін
айтады.
И.Е. Быковский, Е.Н. Викторова, Ю.А. Горинов, Г.Я. Гриневич, Ю.Г.
Корухов, А.А. Леви, И.Д. Найдис, В.С. Сорокин, Е.Н. Тихонов, Г.С.
Юриндердің берген түсінігі бойынша оқиға болған жерді тексеру дегеніміз-
орын алған оқиғаны, қылмыскердің жеке басын, қылмыс себебін және басқа да
тергеу барысында анықталуға жататын жайттарды анықтау үшін оқиға болған
жердегі материальдық заттардың белгілері мен құрылымын табу, көру, танысып
және бекітуден тұратын тергеу әрекеті болып табылады [ 6. Б.3].
Осы авторлардың пікірі бойынша оқиға болған жерді қарау орын алған
оқиға мен қылмыскерді, қылмыс себебін анықтауға бағытталған тергеу әрекеті
екендігін білдіреді
Ал, Т. А. Кулибаевтың пікірінше оқиға болған жерді қарау дегеніміз
орын алған қылмыстық оқиғаның болғандығы мен анықталуы үшін оқиға болған
жердегі жағдайды кешенді зерттеу, қылмыс іздері мен басқа да заттай
дәлелдемелерді анықтау мақсатында алғашқы тергеу кезеңінде кезек күттірмей
орындалатын процессуалдық іс әрекет дегендігін көрсетеді [ 7. Б. 65].
Жоғарыда көрсетілгендей Т.А. Кулибаевтың пікірінше оқиға болған жерді қарау
процессуалдық іс әрекетке жатады.
Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С.
Темірболаттардың пікірлерінше оқиға болған жерді қарауға келесідей түсінік
береді: “Оқиға болған жерді қарау дегеніміз іздерді, айғақ заттарды іздеп
табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге бағытталған, сонымен қатар
жасалған қылмыстың мән-жайын, оның болу механизімін анықтау мақсатымен
кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті” [4. Б. 193].
Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С.
Темірболаттардың берген түсінігі оқиға болған жер не үшін, қашан
жүргізілетіндігін қамтып отыр деуге болады. Шын мәнісінде оқиға болған
жерді қарау тергеу әрекеті оқиға болған жерді қарай отырып ол жерден
қылмысқа қатысы бар деген айғақ заттарды тауып, оларды бегіту мен алу үшін
жүргізіледі. Оқиға болған жерді кідіртпей жүргізу қажеттігі оқиға болған
жердегі айғақ заттар болып табылатын жайттардың бұзылмауын қамтамасыз ете
отырып дер кезінде бекіту керектігін меңзейді.
Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С.
Темірболаттардың берген түсінігі бойынша “Тактикалық әдіс дегеніміз ол
заңға, этикалық талаптарға қайшы келмейтін, белгілі ситуациялық жағдайда,
тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің қолданатын арнайы
айла әдісі” [4. Б. 186]. Жоғарыда көрсетілген Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев,
Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттардың тактикалық әдіске
берген түсінігінен біз тергеушінің айла тәсілдері екендігін және ол айла
тәсілдің заңға және этикалық талаптарға сай болуы қажеттігін біліп отырмыз.
“Криминалистикалық тактика дегеніміз – тергеу әрекеттерінің
тиімділігін, нәтижелілігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер
кезінде жинауға, мұнымен қатар тергеуді ұйымды және жоспарлы түрде
жүргізуге бағытталған, заң шеңберінде қолданылатын тиімді де, қолайлы
тәсілдер жөніндегі ғылыми ережелердің жиынтығы” деген түсінікті бізге Е.Ғ.
Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттар
беріп отыр [ 4. Б. 184].
Р. С. Белкиннің пікірі бойынша оқиға болған жер бойынша төмендегі
мағынадағыдай түсінігін береді. Оқиға болған жер дегніміз-оқиға болған
жердегі жағдайды, қылмыс, қылмыс жасаған адам іздерін, және тағыда басқа
қажеттерді және барлығының қосындысы негізінде оқиғаның болуын, басқа да
тергеу жүргізіліп жатқан оқиғаның орын алуына қорытынды жасауға негіз
болатын жайттарды анықтап, бекітіп зерттеуге бағытталған кезек күттірмейтін
тергеу әрекеті деген маңғынада түсінігін береді [8 . Б. 231]. Р.С. Белкин
өз түсінігінде оқиға болған жер тек қылмыс болған жер ғана еместігін, оқиға
болған жердегі оқиғаның анығына жету мақсатында жүргізілетін тергеу әрекеті
дегендей тұжырымды береді. Сондықтан әр бір оқиға болған жер қылмыс болған
жер бола бермеуі мүмкін. Осыған байланысты оқиға болған жерді тексеру
барысында тергеуші осы жерде қылмыс оқиғасы орын алды деген тұжырымды алдын
ала жасауға болмайды дегенді ұсынамыз.
Осы жоғарыда көрсетілгендерді ескере отырып біз оқиға болған жерді
қараудың тактикалық әдістеріне келесідей түсінік береміз. Оқиға болған
жерді қараудың тактикалық әдістері дегеніміз, іздерді, айғақ заттарды іздеп
табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге бағытталған, сонымен қатар
жасалған қылмыстың мән-жайын, оның болу механизімін анықтау мақсатымен
кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген қылмысқа қатысы болуы мүмкін деп
танылған оқиға орын алған орынды тексеру тергеу әрекеттерінің тиімділігін,
нәтижелілігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер кезінде
жинауға, мұнымен қатар тергеуді ұйымды және жоспарлы түрде жүргізуге
бағытталған, заң шеңберінде қолданылатын тиімді де, қолайлы тәсілдер
жөніндегі ғылыми ережелердің жиынтығын құрайтын заңға, этикалық талаптарға
қайшы келмейтін, белгілі ситуациялық жағдайда, тергеу әрекетінің
нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің қолданатын арнайы айла әдісі.
Жоғарыда тоқталып өткендей оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті
негізінен өзінің түсінігінде көрсетілгендей келесі мақсаттардан тұрады
деуге толық негіз болып отыр:
- орын алған оқиғаны қалпына келтіру;
- орын алған оқиғада қылмыс белгілері мен қылмыс оқиғасы бар жоғын
анықтау;
- оқиға болған жерден осы оқиғаға қатысты іздер мен заттай
дәлелдемелерді іздеу;
- оқиға болған жерден табылған іздер мен заттай дәлелдемелерді
бекіту;
- оқиға болған жерден табылған іздер мен заттай дәлелдемелерді алу;
- оқиға болған жерден табылған іздер мен заттай дәлелдемелерді
зерттеу.
Осы көрсетілген мақсаттар негізінде оқиға болған жерді қараудың қандай
маңызы барлығы анықталады. Оқиға болған жерге тексеру жүргізудің мақсаттары
қандай болса оның маңызы да сондай болары белгілі. Осыған байланысты оқиға
болған жерді қараудың маңыздылығы орын алған оқиғаның орын алған жерін
анықтап, егер қылмыс болған жағдайда қылмыс жасаған адамды, қылмыс жасау
себебін, қылмыстың жасалу түрін анықтау үшін қажеттілігінде болып отыр.
Осы аталып өткен мақсаттарға жету бағытында ғылыми дәлелденген және
заң мен этикаға қарсы емес кешенді тәсілдердің айла амалын қолдана отырып
жүргізу қажет. Оқиға болған жерді қарау тергеу амалының тактикалық әдістері
осы мақсатқа жетуді көздейді. Тактикалық әдістер көп жылдар бойы жиналған
машықтықтан және ғылыми зерттеуден өткізілген іс тәжірибеде орын алған айла
амалдардан пайда болады.
Оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін жүргізу барысында оқиға
болған жерді қараушы осы тергеу әрекетінің маңыздылығын сезіне отырып
жүргізуге міндетті. Алайда іс-тәжірибеде осы оқиға болған жерге барып оқиға
болған жерді қараушы осы тергеу әрекетінің маңыздылығы мен оның мақсатын
түсіне бермейтіндігін де аңғаруға болады. Кейбір жағдайларда оқиға болған
жерді қараушы оқиға болған жерді көзбен бір көріп алып ол жөнінде
кабинетте, басқа да орындарда отырып жазуы кездесуде. Бұл дегеніміз
тергеушінің оқиға болған жерді тексерудің маңызды екендігін ескермегендігін
білдіреді. Бұндай жүргізілген оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің
алдын ала тергеу барысында еш керегі де болмай қалады. Тергеуші оқиға
болған жерді өз көзімен көре отырып біртіндеп назар аудара отырып жүргізуі
тиіс. Білеміз кей жағдайларда ауа райға байланысты тергеуші оқиға болған
жерді үзіліссіз қарауға мүмкіндігі болмайды, осындай жайттарда тергеуші
оқиға болған жерді қарау хаттамасын жазуға ыңғайлы жерді анықтап, оқиға
болған жерді бірнеше бөлікке бөле отырып осы бөліктерді бөлек-бөлек
хаттамаға түсіре отырып бекітуі қажет. Мысалыға айтар болсақ тергеуші оқиға
болған жерге келгенде ауа райы суық болып қар ұшқындап, жел тұруына
байланысты оқиға болған жердегі іздердің бұзылмауын қамтамасыз ете отырып
автокөлік ішінде отырып хаттаманы толтыруы мүмкін, себебі сыртта қалам
жазылмайды немесе жауын шашыннан хаттама су болуы мүмкін. Осындай
жағдайларда тергеушінің осы оқиға болған жерді тексерудегі міндеті мен
талабы күшейе түсуі керек. Тергеуші бірінші кезекте оқиға болған жердегі
іздер мен заттай дәлелдемелер жатқан жерлерді белгілеп оқиға болған жерді
қарауға қатысушы адамдардың қатысуынлда, олардың бұзылып немесе жойылып
кетпеуіне шара көреді де осы жерді бөлек-бөлек бөліктерге бөліп кезектесіп
осы бөліктегі орналасқан жайттарды хаттамаға түсіруі шарт. Оқиға болған
жергеі іздер мен заттай дәлелдеме болып табылатын заттардың жатқан жерлерін
белгілеуді қажет етеді, себебі, қар немесе жауын шашын, ауа райының
ыстығынан осы заттар жойылып немесе көміліп, жоғалып кетуі мүмкін.
Оқиға болған жерді бейне таспаға және суретке түсіру міндетті түрде
жүзеге асырылуы қажет. Оқиға болған жерді бейне таспаға, суретке түсіру
негізінде тергеушімен оқиға болған жерді тексеру тергеу әрекетін жүргізу
барысында ұмытылып кеткен жайттар, оқиға болған жердегі көрініс қалай
болғандығы, хаттама мен бейне таспада немесе суреттегі көрініс арасында
алшақтық орын алғандығын анықтауға мүмкіндік береді. Оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекетін жүргізу барысында тергеуші хаттамада осы бейне
таспаға түсірілгені, суретке түсірілгендігі туралы ақпараттарды енгізеді,
осы жерде қандай техникалар қолданылғандығын бекіту керек. Іс тәжірибеде
осы оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті кезінде бейне таспаға түсіру
мен суретке түсіру толық жүргізілмейтіндігі мен оны жалпы
қолданылмайтындығы белгілі болып отыр. Машықтанған тергеуші оқиға болған
жерді қарау тергеу әрекетін бейне таспаға, суретке түсіруге тырысады,
себебі осы оқиға бойынша шешім қабылдар кезде тергеуші осы оқиға болған
жерді қарау тергеу әрекетінің хаттамасы мен бейне таспа мен суреттегі
көріністерге сүйене отырып өзінің шешімін негіздейді.
Жоғарыда көрсетілгендер негізінде оқиға болған жерді тексеруші
тергеуші оқиға болған жердің схемасын, ондағы жайттарды толық және
түсінікті етіп бейнелеуі қажет. Осы оқиға болған жерді қарау тергеу
әркетіне қосымша болып табылатын оқиға болған жердің схемасы оқиға болған
жерді қарау хаттамасында көрсетіліп бекітілуі тиіс. Оқиға болған жерді
қараушылар тарапынан оқиға болған жерді схемаға түсіруде әр түрлі
тәсілдерді қолданатыны бізге мәлім болып отыр, алайда осы схеманы алдын ала
тергеу барысында танысатын лауазымды адамдар, немесе басқа тергеуші
өндірісіне алған кезде осы схемадағы көрсетілгендерді көріп толық түсіне
бермейді.
Осы тарауда көрсетілген жағдайларды ескеріп, қортындылай отырып оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекеттерінің тактикалық әдістерінің маңыздылығы,
осы оқиға болған жерді қарау тергеу әркетіне берілген түсінікте толығымен
қамтылып отыр деуге негіз болып отыр. Сондықтан оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетінің тактикалық әдістері іс тәжірибеде кездескен айла
амалдармен ғана шектелмей ол әр дайым өзгеріп толықтырылып отырады. Атап
айтар болсақ осы оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетіндегі тактикалық
әдістер шексіз деп тануға болады.
2. ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ ҚАРАУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ МЕН ТӘРТІБІ.
Оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің талабына сай жүргізілетін тергеу
әрекеттерінің бірі болып танылады. Сондықтан, оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетін жүргізу тек заңда көрсетілген тәртіппен және осындай тергеу
әрекетін жүргізуге негіз болған кезде ғана жүзеге асырылады. Оқиға болған
жерді қарауды жүргізуде негізінен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 221-222, 227-баптары басшылыққа алынады [ 2 ]. Қылмыстық
іс бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттерінің ішінде осы оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекеті қылмыстық іс қозғалмай жатып жүргізілетіндердің бірі.
Заң бойынша оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің тактикалық әдістері
көрсетілмеген. Осыған байланысты оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің
тактикалық әдісі жылдар бойы оқиға болған жерді қарау жүргізіп жүрген
тергеуші, анықтаушы және анықтау органдарының қызметкерлерінің жинаған
тәжірибесінің негізінде қалыптасатын айла тәсіл десек болады. Алайда оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекетінің тактикалық әдістері заңда өз орнын
алмады деп қалай болса солай жүргізуге болмайды. Әр бір оқиға болған жерді
қарау барысында оқиға болған жерді қару жүргізіп отырған қызметкер бірінші
кезекте азаматтардың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына кепіл
болуы шарт. Осымен қатар оқиға болған жерді қарау барасында заңда
көрсетілген тәртіп пен этикалық қарым қатынас сақталуы тиіс. Осыған
байланысты оқиға болған жерді қарау жүргізуші Қазақстан Республикасы
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 222- бабының негізінде жүргізуі және осы
заңның 227-бабының негізінде осы оқиға болған жерді қарауды бекіту
мақсатында хаттама толтырылуы қажет [2].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 222-бабының
талабына сай оқиға болған жерді қарау келесі тәртіпте жүргізіледі:
- қылмысты ашу үшін тергеу талап етілетін қылмыс туралы арыз немесе
хабар алғаннан кейін тергеуші, егер тергеуші жоқ болған жағдайда
анықтаушы немесе анықтау органаның лауазымы жағынан жоғарғы
қызметкері оқиға болған жерді дереу қарау;
- тексеру куәлардың қатысуымен жүргізіледі (баруы қиын жерлерде,
тиісті қатынас құралдары болмағанда немесе басқа объективті
себептерге байланысты азаматтарды куә ретінде тарту мүмкін
болмаған кезде, сондай-ақ тексеру жүргізу адамдардың өмірі мен
денсаулығына қауіп төндірумен байланысты болмаған жағдайлардан
басқа кездерде);
- қарау кезінде анықталғанның және алынғанның бәрі куәгерлерге басқа
да қарауға қатысушыларға көрсетілуі тиіс, бұл туралы хаттамада
белгі жасалады;
- іске қатысы бар объектілер ғана алынуға жатады;
- тұрғын үйді қарау тек онда тұратын кәмелетке толған адамдардың
келісімімен немесе прокурордың санкциясымен ғана жүргізіледі;
- ұйымның үй-жайлары мен аумағындағы қарау олардың әкімшілік
өкілдерінің көзінше жүргізіледі;
дипломатиялық өкілдіктер орналасқан үй-жайлардағы, сондай-ақ
дипломатиялық өкілдіктердің мүшелері мен олардың от басылары тұратын үй-
жайларды қарау тек дипломатиялық өкілдік басшысының немесе оның орнындағы
адамның өтініші бойынша немесе олардың келісімімен және олардың көзінше
жүргізіледі. Қарау жүргізілген кезде прокурордың және Қазақстан
Республикасы Сыртқы істер министрлігі өкілінің қатысуы міндетті [2].
Оқиға болған жерді қарау жүргізу тергеу әрекетін жүргізу барысында
осы жоғарыда көрсетілген тәртіп аясында орын алған оқиғаның анық-қанығына
жету, қылмыстан қалған іздерді анықтап, бекітіп және алу мақсатында өзіндік
амал айласы қолданылады. Оқиға болған жерді қарау барысында қолданылатын
айла амалдар заң нормалары мен этика талабына сай болуы, орын алған оқиғаны
анықтауда, қылмысты жасаған адамның қылмыстық әрекеттерін толық дәлелдеуге
септігін тигізеді. Сондықтан оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті
барысында куәлердің қатысуы және осы куәгерлер заң талабына сай болуы
қажет. Атап айтқанда куәгерлер ол кәмелетке толған адамдар болуы және осы
орын алған оқиғаға қатысы болмауы керек екендігі заң талабы. Сонымен қатар
оқиға болған жерді тексеруші қарау жүргізілетін жердің кімнің меншігінде
екендігін анықтап олардың рұқсатын алуы керек. Осы талаптарды орындауда
оқиға болған жерді қараушы осы оқиға болған жердегі адамдармен сыпайы және
олардың қандайда бір жағдайда екендігіне назар аударуы қажет.
Оқиға болған жерді қарау барысында оқиға болған жерді қараушы сол
жердегі адамдармен немесе оқиға болған жер меншігіндегі адамдар немесе
заңды тұлғалардың өкілдерімен сыпайы және мәдени сөйлесуі негізінде өзінің
негізгі мақсаты - оқиға болған жерді дер кезінде қарау мен қажетті іздерді
табуға көп әсер етеді. Олай дейтін себебіміз оқиға болған жердегі адамдар
қазіргі уақытта іс-тәжірибеде орын алып отырғандай куәгерлер ретінде
қатысуға ниет білдірмейтіндігі, оқиға болған жерді қараушы адамның олармен
дөрекі сөйлесуі олардың куәгер ретінде қатыспауына себеп болып табылады.
Сондықтан ондай адамдармен сыпайы, орын алып отырған оқиғаның мәнісін,
олардың осы тергеу әрекетіне қатысуы азаматтық парызы екендігін түсіндіру
арқылы оларды куәгер ретінде және басқа да тергеу әрекеттеріне қатысуға
ықпалы зор.
Мысалыға айтар болсақ, тергеуші адам өлімі бойынша оқиға болған жерге
барып ондағы қаза болған адамның жақын туыстарының көзінше және олардың
осындай қайғылы оқиғада екендігіне назар аудармай бірден олармен дөрекі
сөйлеп қылмыс орын алған жерден оларды күштеп қумақ болғандығы, сол жердегі
жиналған адамдардың ашу ызасын тудырып оқиға орнына келген ішкі істер
органдарының жедел тергеу тобы қызметкерлеріне қарсы тұрып оқиға болған
жерді қарауға және тағы басқа да тергеу әрекеттерін тез арада жүргізуге
кедергісін тигізді. Осыған байланысты оқиға болған жерге барған жедел
тергеу тобының жетекшісі болып заң талабына сай тергеуші саналады.
Сондықтан оқиға орнына барған тергеуші сол жердегі адамдармен сыпайы
сөйлесіп олардың жағдайын түсінетіндігін білдіре отырып істің анық-қанығына
жету үшін оқиға болған жерді дер кезінде тексеруге көмек көрсетулерін
сұраса сол жердегі адамдар өздері сол істің басы қасында болып, осы оқиға
болған жайлы естіген, көрген-білгендерін толығымен айтып түсіндіріп берер
еді дегіміз келеді. Көп жағдайларда оқиға болған жерге келіп жеткен
тергеуші осы болған оқиға орнында өзін осы істің жетекшісі ретінде таныта
алмай жататындығын көріп қынжылатындығымыз анық. Бұл дегеніміз тергеушінің
дәрменсіз екендігін білдіреді де осындай тергеушілер осы оқиғаның анық
қанығын толық анықтайды дегенге сеніңкіремей қалатындығымызды жасыра
алмаймыз. Іс-тәжірибедегі орын алып отырған оқиғаларға мән беретін болсақ
ішкі істер органдары қызметкерлері арасында оқиға болған жерге бірінші
болып облыстық, қалалық, аудандық ішкі істер департаменттері, басқармалары
және бөлімдері басшыларының баратындығы, соңынан тергеуші оқиға болған
жерге жаяулатып соңынан баратындығы күлкілі әңгіме болып тарап кеткен. Бұл
әңгіме бекерден бекер орын алған жайт емес. Негізінен іс-тәжірибеде шынында
да оқиға болған жерге тергеушіден, яғни адам өлімі бойынша қылмыстарға
қатысты, басқа барлық қызметкерлер бірінші жетіп тергеушіні олардың ұмытып
кететіндігі және оқиға болған жерді қалай болса солай мініп келген
көліктерімен, аяқтарының іздерімен, темекі қалдықтарын тастаумен бұзып
отыратындығы шындық. Соңынан келген тергеуші өзінің басшыларына оқиға
болған жерді босатуларын талап ете алмайтындығы тағы бар. Осының барлығы
оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің тактикалық әдістерін жетік
білмейтіндік. Олай дейтін себебіміз, әр бір машықтанған тергеуші оқиға
болғандығы туралы хабарламаны кезекші бөлімнен естісімен, дереу оның қандай
қылмыс екендігін анықтап, қажетті адамдарды, прокурорды, сот сараптамалық
орталықтарының қызметкерлерін және тағы басқа осы қылмысқа қажетті
мамандарды шақыруды, оқиға болған жерді күзетуді ұйымдастырып отырады.
Аталған іс шараларды ұйымдастыру оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің
дер кезінде және қажетті деңгейде жүргізілуіне септігі мол.
Оқиға болған жерді қарау барысында машықтанған тергеуші өзінің
машықтанғандығына сенім артып, көптеген жайттарды ескермей жататындығы іс-
тәжірибеде анықталуда. Осыған орай осындай жіберіліп жататын жайттарға
тоқталар болсақ, олар әдейілеп жіберілген қате емес екендігі мен
тергеушінің салақтығынан болатындығы белгілі болып отыр. Атап айтар болсақ
тергеуші оқиға болған жерден табылған іздер мен заттай дәлелдемелерді
анықтап, алу барысында осы жайттарды қатысып отырған куәгерлер мен басқа да
қатасып отырған адамдарға көрсетпей, оларға түсіндірмей өз бетінше
жүргізеді де, соңынан барып алдын ала тергеу аяқталып сот тергеуі барысында
оқиға болған жерді қарауға қатысқан куәгерлер немесе басқа да қатысқан
адамдар ондай жағдайлардың орын алмағандығын, көрмегендігін айтатындығы
кездесетін жайт. Осындай кемшіліктердің бірі оқиға болған жерді қарау
хаттамасы қатысушы адамдарға оқылмайтындығы, кей жағдайларда олардың
хаттамада қолдары болмай ұмытылып кететіндігі тағы бар. Ең негізге
қателердің бірі ретінде оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетіне қатысқан
куәгерлер кәмелетке толмаған балып жататындығы жаныңа қатты батады.
Жоғарыда көрсетілгендерге назар аудара отырып, оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекетін жүргізу барысында тергеуші, оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетін жүргізбес бұрын осы тергеу әрекетіне дайындалуы қажет.
Осындай дайындыққа жататындар:
1. Орын алған оқиға бойынша келесі ақпараттарды жинау:
- қандай қылмыс туралы хабарлама түсті;
- оқиға болған жер қай жерде орын алды, кімнің меншігінде;
- кімдерге хабарланды;
Жоғарыда аталған ақпараттарды жинаудың қажеттігіне тоқталар болсақ,
тергеуші оқиға болған жерде қандай қылмыс болғандығы туралы анықтай отырып
осы оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеттерін жүргізуде не қажеттігі мен
кімдердің қатысу керектігін анықтап осыларды ұйымдастырады. Олай дейтін
себебіміз қандай қылмыс болғандығын білмей оқиға болған жерге барған
тергеуші өзіне қажетті құралдар мен мамандардың қажеттігін анықтап оларды
қамтамасыз етуге қосымша уақыты кетеді.
Оқиға болған жердің кімнің меншігінде екендігін анықтау тергеушіге
оқиға болған жерді қарау кезінде сол меншік егелерінің сол жерде
болғандығын қамтамасыз етуге көмектесіп, олардан тексеруге рұқсат алуға
оңай болады.
Оқиға болған жөнінде кімдерге хабар берілгендігін анықтау, оқиға
болған жерге қажетті мамандар мен тиісті лауазымды адамдардың
ескертілгендігін, олардың сол жерге баратындығын анықтайды.
2. Ақпараттарды алысымен кезекші бөлімге келесі тапсырмаларды жүктеу
тиіс:
- оқиға болған жер күзетуді ұйымдастыру;
- прокуратураға хабарлау (ауыр және аса ауыр қылмыстар бойынша);
- сот-дәрігерлік сараптама орталығының қызметкеріне ескерту (адам
өліміне немесе дене жарақаттарына байланысты);
- дипломатиялық өкілдіктердің басшылары немесе олардың орнындағы
адамдардың барлығын анықтап, сыртқы істер министрлігінің өкілін
ескерту (оқиға дипломатиялық өкілдіктерде орын алған жағдайда);
- куәгерлерді дайындау;
- оқиға болған жерді қарауға қатысуға тиісті мамандарды шақыру.
Оқиға болған жерді қарауға баратын тергеуші хабарламаны алғаннан соң
кезекші бөліммен хабарласып оқиға болған жерге қажетті адамдар мен
лауазымды адамдардың болуын қамтамасыз ету үшін кезекші бөлімге жоғарыда
көрсетілген тапсырмаларды беріп ұйымдастырады. Себебі, оқиға болған жерге
барған тергеуші оқиға болған жерді уақтылы тексеру орнына қажетті
куәгерлерді, мамандарды, лауазымды адамдарды күтіп тұрып қалатыны бізге
мәлім.
Ш. Е. Амитовтың пікірінше оқиға болған жерге келіп оқиға болған жерге
қатысқан сот дәрігерлік сараптамасының маманы алдағы уақытта да мәйітке
қарау жүргізу барысында сол маманның қатысуы қажет дегенді алға қойып отыр
[9 Б. 44]. Осы жерде Ш. Е. Амитовтың айтып отырған пікірі өте орынды оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекетіне қатысқан дәрігер маман оқиға болған
жердегі оқиға көрінісін көре отырып тергеушіге алдағы уақыттағы мәйітке
қарау жүргізу барысында да сот дәрігерлік сараптама жүргізу барысында да
қатысса, мәйіттің бастапқы бейнесі мен осы уақыттағы айырмашылығын
анықтауға септігі мол.
3. Оқиға болған жерге қажетті құжаттарды дайындау:
- оқиға болған жерді қарау хаттамасы;
- өлшеуге, белгілеуге қажетті заттарды;
- қылмыстық істі қозғау және өндіріске алу туралы, жәбірленуші, заңды
өкіл деп тану туралы, тінту туралы, алу туралы қаулылар мен
хаттамалар үлгілерін;
- куәден, жәбірленушіден жауап алу хаттамалары;
- тағы да басқа қажет деп танылған құралдар мен құжаттар.
Оқиға болған жерді қарауға баратын тергеуші орын алған оқиғаға
байланысты өзіне қажетті құжаттар мен құралдарды түгелдеуі тиіс. Олай
дейтін себебіміз оқиға болған жерге барған тергеуші орын алған оқиға
бойынша алдын ала тергеу әрекеттері мен процессуалдық әрекеттер жүргізу
қажет деп табылған жағдайда заң талабына сай қылмыстық іс қозғап, осы
қажетті кезек күттірмейтін тергеу әрекеттері мен процесуальдық әрекеттерді
жүргізуі тиіс. Іздену барысында тергеушілер орын алған оқиға бойынша сол
жерде қылмыстық іс қозғап, қажетті мекен жайларға тінту жүргізу, заттай
дәлелдемелерді алу, жәбірленуші мен кәулерді анықтап олардан дереу жауап
алу тергеу әрекеттерін жүргізіп қылмыстың ізін суытпай ашқан қылмыстық
істердің барлығын анықтадық.
Оқиға болған жерге келген тергеуші келесі дайындық жұмыстарын
жүргізуі тиіс:
- жәбірленушінің хал-жағдайын анықтау керек болған жағдайда оған
жедел дәрігерлік жәрдем көрсетеді;
- оқиға болған жердің шек арасын бекітеді;
- полиция қызметкерлерінің және басқа да лауазымды адамдардың
баяндауынан оқиға болған жерде қандай өзгерістер болғандығын
біліп, егер оқиға болған жерде өзгерістер болса, олардың қандай
себептерден болғандығын анықтайды;
- қылмысты көзімен көрген куә адамдарды сұрау арқылы, оқиға жөнінде
деректі мәліметтер алады;
- керекті жедел іздестіру жұмыстарын жүргізу жөнінде полицияға және
жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріне нұсқау береді;
- қарауға қатысатын куәгерлерді анықтап, олардың заңда көрсетілген
құқықтары мен міндеттерімен таныстырып, арнайы нұсқау береді;
- тергеу әрекетін қарауға қатысы жоқ бөтен адамдарды ол жерден кетуін
талап етеді;
- жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріне арнайы дайындығы бар,
үйретілген итті пайдалану арқылы қылмыскердің ізіне түсіп, оны
ұстауға нұсқау беру.
Тергеуші осы жоғарыда көрсетілген дайындықтар мен ғана шектелмей
оқиға болған жерді қарау барысында қажетті басқа да дайындықтарды
жүргізеді. Негізінен оқиға болған жерді қарау барысында тергеуші жетекшілік
міндетті атқарады, оның нұсқауы орындалуы тиіс.
Оқиға болған жерді қарау барысында тергеушінің мақсаттарының бірі
болып оқиға болған жер шын мәнісінде қылмыс орын алған жер ме әлде, қылмыс
табылған жер ма анықтауы қажет, егер тергеуші оқиға болған жерді қарау
барысында ол жер қылмыс болған жер болып табылмайтындығын анықтаса, дереу
қылмыс орын алған жерді табуға шара қолданады. Олай дейтін себебіміз қылмыс
жасаған адам өзінің қылмыстық әрекетін жасыру мақсатында, оқиға болған
жерді өзгертуі немесе ауыстыруы мүмкін.
Осы тарауда көрсетілгендерді ескере отырып оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетін жүргізуші оқиға болған жерді тексермей жатып оған деген
дайындықты күшейтуі қажет деп танып отырмыз. Осыған байланысты тергеушінің
оқиға болған жерде тергеу әрекетін жургізудегі айла тәсілі қалыптасады
деген тұжырым жасағымыз келеді. Олай дейтін себебіміз, оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекетін жүргізетін тергеуші оған деген дайындығын күшейтпесе,
оқиға болған жер уақтылы жүргізілмей, қылмыстың дер кезінде ашылып,
қылмыскерді анықтау мүмкін болмайды. Сондықтан тергеуші оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекетін жүргізуге машықтанған жағдайда ол тергеуші оқиға
болғандығы туралы хабарлама алысымен дереу алдағы жоспарын ой жүзінде
жоспарлап, қажетті құралдар мен мамандарды, лауазымды адамдардың
қажеттілігін анықтап олардың дер кезінде болуын қамтамасыз етеді. Бұл
дегеніміз оқиға болған жерді дер кезінде қарап, келесі тергеу әрекеттерін
одан ары жалғастыруға, қылмыстық оқиғаның ақиқаттығын анықтауға, қылмыс
жасаған қылмыскерді ізін суытпай ашуға септігін тигізеді. Жоғарыда
көрсетіліп өткен оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің дайындығы мен
оқиға болған жерді қараудың тактикалық әдістерін жете меңгеру қажет, олай
болмаған жағдайда орын алған оқиғаны анықтауда, қылмыскерді анықтауда
жалған жолды таңдап қажетсіз жорамалдың пайда болуы мүмкін. Ондай жағдай
орын алған жағдайда азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына нұсқан
келтірілуі мүмкін екендігін тағы қайталағымыз келеді.
2. АТЫс ҚАРУын ҚОЛДАНу арқылы жасаслған кісі өлтіруді тергеу кезінде ОҚИҒА
БОЛҒАН ЖЕРДІ қараудың ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОНЫ ЖҮРГІЗУДЕГІ КЕЗДЕСЕТІН
ОЛҚЫЛЫҚТАР МЕН КЕМШІЛІКТЕР
2.1 АТЫс ҚАРУын ҚОЛДАНу арқылы кісі өлтіруді тергеу кезінде ОҚИҒА БОЛҒАН
жерді қараудың ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қандайда бір қылмыс болмасын оны тергеудің, жүргізілетін тергеу
әрекеттерінің өзіндік ерекшелікктері болатындығын ескерген жөн. Осыған
байланысты атыс қаруын қолдану арқылы кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында
оқиға болған жерді қараудың тактикалық әдістерінің де өзіндік ерекшеліктері
бар.
Кісі өлтіру қылмыстары аса ауыр қылмыс санаттарына жатуына байланысты
осы қылмыс бойынша алдын ала тергеу амалдарын жүргізу өте қатаң бақылауда
болатындығын ескере отырып, осы қылмыс бойынша негізгі құжаттардың бірі –
оқиға болған жерді қарау терегу әрекетінің хаттамасы – бақылау жүргізу
органдарының негізгі мән беретін құжаттары болып танылады. Сондықтан адам
өліміне байланысты қылмыстар бойынша оқиға болған жерді қарау жүргізу
бойынша толтырылған хаттамалар заң талабына сай және оны жүргізу тактикалық
әдісі этикалық талаптарға сай болуы қажет. Адам өлтіру қылмыстары аса ауыр
қылмыс қатарына жататындықтан ондай қылмыстарды жасаған адам да әрине осы
қылмысқа дайындалып, тергеушілер мен жедел іздестіру қызметкерлерін жалаң
жолға түсіріп адастыру мақсатында барлық шараларды қолданатыны мәлім.
Осыған байланысты адам өлтірген қылмыскер өзінің қылмыстық іс әрекетін
жасыру мақсатында өзі өлтірген адамды өзі өлген, бақытсыз жағдайда қаза
болған немесе қорғану мақсатында, абайсызда өлтіргендігін көрсеткісі
келеді. Алайда, оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін жүргізу барысында
адам өлімі өздігінен өлгендігін, бақытсыз жағдайға тап болғандығын,
абайсызда өлтірілгендігін, қорғану мақсатында өлтірілгендігін анықтауға
болады. Ондай шешімге келу себебіміз біріншіден, оқиға болған жерді қарау
барысында адам мәйіті жатқан жер қылмыс болған жер ма анықталуы қажет,
оқиға болған жердегі орын алып отырған заттар, жағдайлар, құбылыстар
адамның өздігінен өлуіне, абайсызда өлуіне, бақытсыз жағдайда қайтыс
болуына байланысы бар ма тексеріліп бекітіледі. Екіншіден, адам өлімі орын
алған жердегі адам мәйітінің жатқан жері, оның орналасуын бекітіп тексеру
барысында адам басқа жерде өлтіріліп осында алып келінгендігін анықтауға,
оқиға болған жердегі іздер, мен адам мәйітіндегі орын алған іздерді анықтап
бекіту барысында ол іздердің осы адамның өздігінен өлгендігін немесе
қасақана өлтірілгендігін анықтауға болады.
Зерттеу барысында қасақана адам өлтіру қылмыстық істер бойынша тергеу
барысында танысылған оқиға болған жерді қарау хаттамаларындағы
көрсетілгендерге шолу жасар болсақ, қылмыс жасаған адамдар жасаған
қылмыстарын жасыру мақсатында өздері өлтірген адамдарды өздігінен асылып
қайтыс болған, өзін-өзі атып өлтірген, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
1. Оқиға болған жерді қарау тактикалық әдістерінің түсінігі, маңызы және
негіздері мен тәртібі
1. Оқиға болған жерді қараудың түсінігі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 7-16
2. Оқиға болған жерді қараудың негіздері мен тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 17-26
2. Атыс қаруын қолданып кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында оқиға болған
жерді тексерудің тактикалық әдістерінің ерекшеліктері мен оны жүргізудегі
кездесетін олқылықтар мен кемшіліктер
2.1 Атыс қаруын қолданып кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында оқиға болған
жерді қараудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 27-36
2.2 Атыс қаруын қолданып кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында оқиға болған
жерді қарау барысында кездесетін олқылықтар мен кемшіліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-48
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48-53
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
53-55
Атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға
болған жерді қараудың тактикалық әдістері
Түсіндірме хат
Қандай қылмыс болмасын, оны жасаған адамдарды анықтап, олар заң
алдында жауап беру үшін олардың қылмыстық әрекеттері толығымен дәлелденуі
қажет. Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабының 3-бөлімінің 9-
тармағы негізінде, еш бір адам жасаған әрекеті үшін өзінің мойындауы
негізінде сотталмауы тиіс. Атап айтар болсақ, қылмыс жасаған адам өзі
жасаған қылмысын мойындағанымен, оның қылмыс жасағандығын дәлелдейтін басқа
да дәлелдер болмаған жағдайда оны қылмыстық жауапқа тартуға болмайды. Осы
қылмыстық әрекеттерді дәлелдеуде негізгі рөл атқаратын тергеу амалдарының
бірі оқиға болған жерді тексеру болып табылады. Аталған ғылыми еңбек
негізінен осы қылмыстарды ашуда, қылмыстың орын алған-алмағандығын
анықтауда, оқиға болған жерді тексерудің тәсілдік амалдарын соның ішінде
атылатын қару қолданып адам өлтіру қылмыстарын тергеу барысында оқиға
болған жерді тексерудің тәсілдік амалдарын оқып тануға бағытталған.
Бұл дипломдық жұмыс: зерттеу кіріспеден, екі бөлімнен, төрт тараудан,
қортындыдан және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс криминалистика бойынша
атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға
болған жерді қараудың тактикалық әдістерінің криминалистикадағы рөлі,
түсінігі мен мағынасы, негіздері және оның жүргізу барысындағы кездесетін
кемшіліктер мен өзекті мәселелерге арналған.
Зерттеу тақырыбының негіздемесі мен өзектілігі. Қазақстан Республикасы
Президентінің 2006 жылғы “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында” атты Қазақстан халқына жолдауында “Біз дәйекті түрде саяси
тежемелік пен тепе-теңдіктің үйлестірілген жүйесіне негізделген құқықтық
мемлекет құрып, оны нығайта береміз” – деп құқықтық мемлекетіміздің құқығын
одан әрі жетілдіру бағытында болып нығайта беруді бағыттайды [1. Б.4 ].
Ел басымыздың атап отырғандығы біздің еліміз құқықтық мемлекет
екендігін дүниеге танытуы тиісті, сондықтан әр уақытта әр-бір шешім құқық
негізінде шешімін тауып, осы құқтық деңгейімізді нығайта беруіміз керек
дегенді атап отыр. Сондықтан оқиға орнына барған терегуші, анықтаушы,
анықтау органы қызметкерлері осы оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін
заң талабына және этикалық талапты бұзбай жүргізуі тиіс.
Атыс қаруын қолдану арқылы кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған
жерді қараудың тактикалық әдістерінің толық және жан жақты зерттелуі, осы
қылмыстар бойынша қылмыскерді уақытында құрықтап заң алдында жауап беруін
қамтамасыз етуде рөлі зор. Осы қылмыстар бойынша оқиға орнына барған
тергеуші осы қылмыстар бойынша хабары жоқтығы және оқиға болған жерді
тергеушіден басқа тергеуге қатысы жоқ адамдардың жүргізуі қылмыстың анық
қанығына жетудегі кедергі болып саналады.
Оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті әлі де болса ат үсті
жүргізілетіндігі, қажетті заттар мен іздердің ізделмеуі, табылған заттай
дәлелдемелер мен іздердің бекітілуі мен алынуы заң талаптарын бұзу арқылы
жүргізілуі әлі де болса іс тәжірибеде көптеп кездесуде. Бұндай кемшіліктер
алдын ала тергеу барысында толықтырылмайтын қателер болып саналуда. Ондай
тұжырымға келуіміз алдын ала тергеу барысында оқиға болған жерді қарау
кезінде жіберілген кемшіліктер толықтай қалпына келтіру мүмкін еместігі
және осы кемшіліктер алдын ала тергеу барысында тергеушімен
анықталмайтындығы да, оларды қалпына келтіруге бағытталған тергеу
әрекеттерінің жүргізілуі де кездесетін жайт.
Атылатын қару қолданып кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекетінің мақсаттары мен міндеттілігі
тергеушімен ескеріле бермейтіндігі немесе оқиға болған жерді қарау
кезіндегі кемшіліктер мен олқылықтар тергеуші тарапынан қасақана немесе
сауатсыздығынан орын алуы мүмкін.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі
өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қарау әрекеті жөнінде Абуов А.
Ғ., Амитов Ш.Е., Аубакиров А. Ф., Белкин Р.С, Беляков А. А:, Винберг Л.А,
Гинзбург А.Я, Жәкішев Е.Ғ, Исаев Ә.А, Калинин А.В, Кулибаев Т. А, Найманова
Г.Х, Поврезнюк Г.И, Тапалова Р.Б, Темірболат Н.С, Тлеубергенов Е. М тағы да
басқа авторлармен зерттелген.
Атыс қаруын қолдану арқылы кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған
жерді қараудың тактикалық әрекеті бойынша Ш.Е. Амитовпен, Т. А. Кулибаевпен
терең зерттелген.
Зерттеу нысаны мен пәні. Нысаны атыс қаруын қолдану арқылы жасалған
кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қарудың тактикалық
әдістерінің түсінігін, мағынасын ашу, осы тергеу әрекетін жүргізу
барысындағы орын алатын кемшіліктер мен олқылықтар.
Зерттеудің заты криминалистика бойынша атыс қаруын қолдану арқылы
жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қараудың
тактикалық әдістері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Зерттеудің басты мақсаты болып атыс
қаруын қолдану арқылы кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетінің түсінігін беру, осы оқиға болған жерді қарау кезінде
тергеушілер тарапынан жіберілетін кемшіліктер мен олқылықтарға тоқтау,
оқиға болған жерді қараудың мақсаттары мен міндеттерін, негізін айқындау.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы мен теориялық маңыздылығы.
Атыс қаруын қолдану арқылы жасалған кісі өлтіруді тергеу кезінде оқиға
болған жерді қараудың тактикалық әдістері іс тәжірибеде, жоғарғы, орта оқу
орындарында криминалистика пәні сабағын жетілдіруге өз үлесін қосады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу кіріспеден, екі бөлімнен, төрт
тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1. ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ қараудың тактикалық әдістерінің ТҮСІНІГІ, МАҢЫЗЫ
ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ МЕН ТӘРТІБІ.
1. ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ қарау ТҮСІНІГІ МЕН МАҢЫЗЫ
Орын алған оқиғаны дер кезінде анықтап оның қылмысты құрайтындығы
немесе қылмысқа жатпайтындығы, қылмыс орын алған жағдайда оның із суытпай
ашылуында, қылмыс жасаған қылмыскерлерді дер кезінде анықтап оларды ұстау
мен қылмыс барысында орын алатын зардаптарды уақтылы жоюда оқиға болған
жерді қараудың тергеу амалының атқаратын рөлі өте зор. Алдын ала тергеу
барысында жүргізілетін тергеу амалдарының ішінде осы оқиға болған жерді
қараудың тергеу әрекеті қылмыстық іс қозғалмай жатып жүргізілетін тергеу
амалдарының бірі болып табылады. Аталған тергеу амалының қылмыстық іс
қозғалмай жатып жүргізілуіне негіз болып Қазақстан Республикасы Қылмыстық
іс жүргізу кодексінің 221-бабының 2- бөлігі танылады [ 2 ].
Онда “Қылмыстық іс қозғау туралы шешім шығару тексеруді
жүргізбейінше мүмкін болмайтын жағдайларда ол қылмыстық іс қозғалғанға
дейін жүргізілуі мүмкін” делінген. Бұл дегеніміз, қылмыс туралы түскен
арыздар мен хабарламалардың барлығы бойынша қылмыс оқиғасы орын алды деп
айтуға болмайды. Сондықтан заң шығарушылар Қылмыстық іс жүргізу заңын
қабылдар кезде осы жағдайды еске ала отырып, егер қылмыстық іс қозғауға
толық негіз болмаған жағдайда оқиға болған жерді қарай отырып орын алған
оқиғада қылмыс белгілері бар жоғын анықтап барып қылмыстық іс қозғау немесе
қылмыстық іс қозғаудан бас тарту шешімін қабылдауы қажет. Оқиға болған
жерді қараудың орын алған қылмысқа байланысты өзінің ерекшеліктері мен
тәсіл амалдары бар. Кейбір қылмыстар бойынша оқиға болған жерді қараудың еш
қажеті де жоқ, атап айтар болсақ, мысалы, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 176-бабында орын алып отырған сеніп тапсырылған бөтен
мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету қылмысы бойынша барлық уақытта оқиға
болған жерді қарау қажетті болмайды [ 3 ].
Кісі өлтіру қылмыстары бойынша оқиға болған жерді қараудың өзіндік
ерекшеліктері мен тәсіл амалдары бар десек болады. Атап айтар болсақ, кісі
өлтіру қылмыстары Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңының талабына сай
аса ауыр қылмыстар қатарына жатады. Сондақтан ондай қылмыстар орын алған
жағдайда оған жүргізіетін бақылау да, бұқаралық ақпарат құралдары тарапынан
әр түрлі жайттарды қызықтау да орын алатыны барлығымызға мәлім. Кісі өлімі
орын алған жердің барлығында қылмыс оқиғасы орын алуы мүмкін емес,
сондықтан, кісі өлімі орын алған жерді қарау барысында орын алған оқиғада
қылмыс белгілері бар жоғын анықтау қажет, кейбір жағдайларда кісі өлімі
орын алғанымен оны қылмыс жасаған тұлға өзгертіп кісі өлтірілгендігі туралы
оқиғаны өзгерту мақсатында сценировка жасауы мүмкін. Осыған орай кісі өлімі
орын алған жерді қарау тек машықтанған, мамандандырылған тергеуші жүргізуі
қажет.
Осы орайда атыс қаруын қолданып кісі өлтіру қылмыстары бойынша оқиға
болған жерді қарау тергеу амалын жүргізудің өзіндік тәсіл амалының түсінігі
мен мағынасын зерттеу барысында осы оқиға болған жерді қарау тергеу
амалының түсінігі мен мағынасына тоқталып кеткен жөн деп санап отырмыз.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 27-
тарауында оқиға болған жерді қарау арнайы бап болып көрсетілмеген, қараудың
басқа түрлері “Заттай дәлелдемелерді қарау” Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 223-бабымен, ал, “Адам мәйітін қарау”
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 224-бабымен
көрсетілген [ 2 ].
Осы “Заттай дәлелдемелерді қарау” мен “Адам мәйітін қарау” Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде неліктен бөлек бап болып
көрсетілгендеріне түсінік іздер болсақ Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х.
Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттар “Қылмыстық істерді тергегенде
әр түрлі объектілерді қарауға тура келеді. Жеке заттарды, мәйітті және
басқа да объектілерді қарау бірде дербес тергеу қарауының түрі болып
саналады да,кей жағдайларда олар оқиға болған жерді қараумен қамтылады.
Егер айтылған объектілер оқиға болған жерден тыс жерде қаралса, бұл қарау
жеке тергеу әрекеті есебінде қаралады” – дегенді алға тартады [4. Б. 192].
Жоғарыда көрсетілген бір топ авторлардың пікірі осы оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекеті басқа да қарау жүргізу тергеу әрекеттерінен бөлек
болғандығын білдіреді. Негізінен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 222-бабы осы оқиға болған жерді қарау жүргізуді
білдіреді деп санауға болады. Себебі, онда осы оқиға болған жерді қарау
жөнінде аталып отыр. Оқиға болған жер жөнінде Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев,
Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттар келесідей: “оқиға болған
жер дегеніміз-қылмыстың жасалған жері және де сол қылмыстың іздері табылған
ашық алаң, пәтер, жеке үй және басқа да объектілер” – деп түсінік береді
[4. Б. 193]. Біз жоғарыда атап өткендей оқиға болған жер тек қылмыс
жасалған жер ғана болмай, орын алған оқиғада қылмыс белгілері болмауы да
мүмкін. Сондықтан Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова,
Н.С. Темірболаттардың берген түсінігінде көрсетілгендей тек қылмысқа
қатыстыруға болмайды дегіміз келеді. Біздің тұжырымызша Оқиға болған жер
дегеніміз қылмысқа қатысы болуы мүмкін деп танылған оқиға орын алған орын.
Бұлай деп түсінік беруіміз кез келген қылмысқа қатысы бар деген
хабарламалар бойынша оқиға болған жерді қарау тергеу амалы жүргізіледі, осы
оқиға болған жерді қарау жүргізу барысында осы хабарламадағы қылмысқа
қатысы бар деп танылған оқиғада қылмыс белгілері бар ма, әлде қылмыс
оқиғасы орын алмаған ба анықталады. Кейбір жағдайда оқиға болған жерді
қарау қылмыс жасалған жерді емес қылмыс табылған жерде жүргізіледі. Олай
дейтіндігіміз қылмыс жасалған жер және қылмыс табылған жер деп оқиға болған
жер қарастырылады. Мысалы, адам мәйіті табылған жер барлық уақытта қылмыс
жасалған жер болып табылмайды. Себебі, қылмыс жасаған тұлға өзінің қылмыс
жасаған жерін жасыру мақсатында өлтірген адам мәйітін басқа жерге апарып
тастайды немесе жасырады.
А. Н. Васильевтің оқиға болған жерді қарау туралы түсінігі бойынша
оқиға болған жерді қарау – тергеушімен оқиға болған жердегі жағдайды өзі
көріп, бекітуі, сонымен қатар оқиға жағдайы мен кінәлі адамдарды анықтау
үшін іздер мен заттай дәлелдемелерді табу және алу болып табылады [5 Б.
16].
Осы А.Н. Васильевтың пікірі бойынша оқиға болған жерді қарау орын
алған оқиға жағдайын және кінәлі адамды анықтау үшін жүргізілетіндігін
айтады.
И.Е. Быковский, Е.Н. Викторова, Ю.А. Горинов, Г.Я. Гриневич, Ю.Г.
Корухов, А.А. Леви, И.Д. Найдис, В.С. Сорокин, Е.Н. Тихонов, Г.С.
Юриндердің берген түсінігі бойынша оқиға болған жерді тексеру дегеніміз-
орын алған оқиғаны, қылмыскердің жеке басын, қылмыс себебін және басқа да
тергеу барысында анықталуға жататын жайттарды анықтау үшін оқиға болған
жердегі материальдық заттардың белгілері мен құрылымын табу, көру, танысып
және бекітуден тұратын тергеу әрекеті болып табылады [ 6. Б.3].
Осы авторлардың пікірі бойынша оқиға болған жерді қарау орын алған
оқиға мен қылмыскерді, қылмыс себебін анықтауға бағытталған тергеу әрекеті
екендігін білдіреді
Ал, Т. А. Кулибаевтың пікірінше оқиға болған жерді қарау дегеніміз
орын алған қылмыстық оқиғаның болғандығы мен анықталуы үшін оқиға болған
жердегі жағдайды кешенді зерттеу, қылмыс іздері мен басқа да заттай
дәлелдемелерді анықтау мақсатында алғашқы тергеу кезеңінде кезек күттірмей
орындалатын процессуалдық іс әрекет дегендігін көрсетеді [ 7. Б. 65].
Жоғарыда көрсетілгендей Т.А. Кулибаевтың пікірінше оқиға болған жерді қарау
процессуалдық іс әрекетке жатады.
Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С.
Темірболаттардың пікірлерінше оқиға болған жерді қарауға келесідей түсінік
береді: “Оқиға болған жерді қарау дегеніміз іздерді, айғақ заттарды іздеп
табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге бағытталған, сонымен қатар
жасалған қылмыстың мән-жайын, оның болу механизімін анықтау мақсатымен
кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті” [4. Б. 193].
Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С.
Темірболаттардың берген түсінігі оқиға болған жер не үшін, қашан
жүргізілетіндігін қамтып отыр деуге болады. Шын мәнісінде оқиға болған
жерді қарау тергеу әрекеті оқиға болған жерді қарай отырып ол жерден
қылмысқа қатысы бар деген айғақ заттарды тауып, оларды бегіту мен алу үшін
жүргізіледі. Оқиға болған жерді кідіртпей жүргізу қажеттігі оқиға болған
жердегі айғақ заттар болып табылатын жайттардың бұзылмауын қамтамасыз ете
отырып дер кезінде бекіту керектігін меңзейді.
Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С.
Темірболаттардың берген түсінігі бойынша “Тактикалық әдіс дегеніміз ол
заңға, этикалық талаптарға қайшы келмейтін, белгілі ситуациялық жағдайда,
тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің қолданатын арнайы
айла әдісі” [4. Б. 186]. Жоғарыда көрсетілген Е.Ғ. Жәкішев, Ә.А. Исаев,
Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттардың тактикалық әдіске
берген түсінігінен біз тергеушінің айла тәсілдері екендігін және ол айла
тәсілдің заңға және этикалық талаптарға сай болуы қажеттігін біліп отырмыз.
“Криминалистикалық тактика дегеніміз – тергеу әрекеттерінің
тиімділігін, нәтижелілігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер
кезінде жинауға, мұнымен қатар тергеуді ұйымды және жоспарлы түрде
жүргізуге бағытталған, заң шеңберінде қолданылатын тиімді де, қолайлы
тәсілдер жөніндегі ғылыми ережелердің жиынтығы” деген түсінікті бізге Е.Ғ.
Жәкішев, Ә.А. Исаев, Г.Х. Найманова, Р.Б. Тапалова, Н.С. Темірболаттар
беріп отыр [ 4. Б. 184].
Р. С. Белкиннің пікірі бойынша оқиға болған жер бойынша төмендегі
мағынадағыдай түсінігін береді. Оқиға болған жер дегніміз-оқиға болған
жердегі жағдайды, қылмыс, қылмыс жасаған адам іздерін, және тағыда басқа
қажеттерді және барлығының қосындысы негізінде оқиғаның болуын, басқа да
тергеу жүргізіліп жатқан оқиғаның орын алуына қорытынды жасауға негіз
болатын жайттарды анықтап, бекітіп зерттеуге бағытталған кезек күттірмейтін
тергеу әрекеті деген маңғынада түсінігін береді [8 . Б. 231]. Р.С. Белкин
өз түсінігінде оқиға болған жер тек қылмыс болған жер ғана еместігін, оқиға
болған жердегі оқиғаның анығына жету мақсатында жүргізілетін тергеу әрекеті
дегендей тұжырымды береді. Сондықтан әр бір оқиға болған жер қылмыс болған
жер бола бермеуі мүмкін. Осыған байланысты оқиға болған жерді тексеру
барысында тергеуші осы жерде қылмыс оқиғасы орын алды деген тұжырымды алдын
ала жасауға болмайды дегенді ұсынамыз.
Осы жоғарыда көрсетілгендерді ескере отырып біз оқиға болған жерді
қараудың тактикалық әдістеріне келесідей түсінік береміз. Оқиға болған
жерді қараудың тактикалық әдістері дегеніміз, іздерді, айғақ заттарды іздеп
табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге бағытталған, сонымен қатар
жасалған қылмыстың мән-жайын, оның болу механизімін анықтау мақсатымен
кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген қылмысқа қатысы болуы мүмкін деп
танылған оқиға орын алған орынды тексеру тергеу әрекеттерінің тиімділігін,
нәтижелілігін арттырып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер кезінде
жинауға, мұнымен қатар тергеуді ұйымды және жоспарлы түрде жүргізуге
бағытталған, заң шеңберінде қолданылатын тиімді де, қолайлы тәсілдер
жөніндегі ғылыми ережелердің жиынтығын құрайтын заңға, этикалық талаптарға
қайшы келмейтін, белгілі ситуациялық жағдайда, тергеу әрекетінің
нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің қолданатын арнайы айла әдісі.
Жоғарыда тоқталып өткендей оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті
негізінен өзінің түсінігінде көрсетілгендей келесі мақсаттардан тұрады
деуге толық негіз болып отыр:
- орын алған оқиғаны қалпына келтіру;
- орын алған оқиғада қылмыс белгілері мен қылмыс оқиғасы бар жоғын
анықтау;
- оқиға болған жерден осы оқиғаға қатысты іздер мен заттай
дәлелдемелерді іздеу;
- оқиға болған жерден табылған іздер мен заттай дәлелдемелерді
бекіту;
- оқиға болған жерден табылған іздер мен заттай дәлелдемелерді алу;
- оқиға болған жерден табылған іздер мен заттай дәлелдемелерді
зерттеу.
Осы көрсетілген мақсаттар негізінде оқиға болған жерді қараудың қандай
маңызы барлығы анықталады. Оқиға болған жерге тексеру жүргізудің мақсаттары
қандай болса оның маңызы да сондай болары белгілі. Осыған байланысты оқиға
болған жерді қараудың маңыздылығы орын алған оқиғаның орын алған жерін
анықтап, егер қылмыс болған жағдайда қылмыс жасаған адамды, қылмыс жасау
себебін, қылмыстың жасалу түрін анықтау үшін қажеттілігінде болып отыр.
Осы аталып өткен мақсаттарға жету бағытында ғылыми дәлелденген және
заң мен этикаға қарсы емес кешенді тәсілдердің айла амалын қолдана отырып
жүргізу қажет. Оқиға болған жерді қарау тергеу амалының тактикалық әдістері
осы мақсатқа жетуді көздейді. Тактикалық әдістер көп жылдар бойы жиналған
машықтықтан және ғылыми зерттеуден өткізілген іс тәжірибеде орын алған айла
амалдардан пайда болады.
Оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін жүргізу барысында оқиға
болған жерді қараушы осы тергеу әрекетінің маңыздылығын сезіне отырып
жүргізуге міндетті. Алайда іс-тәжірибеде осы оқиға болған жерге барып оқиға
болған жерді қараушы осы тергеу әрекетінің маңыздылығы мен оның мақсатын
түсіне бермейтіндігін де аңғаруға болады. Кейбір жағдайларда оқиға болған
жерді қараушы оқиға болған жерді көзбен бір көріп алып ол жөнінде
кабинетте, басқа да орындарда отырып жазуы кездесуде. Бұл дегеніміз
тергеушінің оқиға болған жерді тексерудің маңызды екендігін ескермегендігін
білдіреді. Бұндай жүргізілген оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің
алдын ала тергеу барысында еш керегі де болмай қалады. Тергеуші оқиға
болған жерді өз көзімен көре отырып біртіндеп назар аудара отырып жүргізуі
тиіс. Білеміз кей жағдайларда ауа райға байланысты тергеуші оқиға болған
жерді үзіліссіз қарауға мүмкіндігі болмайды, осындай жайттарда тергеуші
оқиға болған жерді қарау хаттамасын жазуға ыңғайлы жерді анықтап, оқиға
болған жерді бірнеше бөлікке бөле отырып осы бөліктерді бөлек-бөлек
хаттамаға түсіре отырып бекітуі қажет. Мысалыға айтар болсақ тергеуші оқиға
болған жерге келгенде ауа райы суық болып қар ұшқындап, жел тұруына
байланысты оқиға болған жердегі іздердің бұзылмауын қамтамасыз ете отырып
автокөлік ішінде отырып хаттаманы толтыруы мүмкін, себебі сыртта қалам
жазылмайды немесе жауын шашыннан хаттама су болуы мүмкін. Осындай
жағдайларда тергеушінің осы оқиға болған жерді тексерудегі міндеті мен
талабы күшейе түсуі керек. Тергеуші бірінші кезекте оқиға болған жердегі
іздер мен заттай дәлелдемелер жатқан жерлерді белгілеп оқиға болған жерді
қарауға қатысушы адамдардың қатысуынлда, олардың бұзылып немесе жойылып
кетпеуіне шара көреді де осы жерді бөлек-бөлек бөліктерге бөліп кезектесіп
осы бөліктегі орналасқан жайттарды хаттамаға түсіруі шарт. Оқиға болған
жергеі іздер мен заттай дәлелдеме болып табылатын заттардың жатқан жерлерін
белгілеуді қажет етеді, себебі, қар немесе жауын шашын, ауа райының
ыстығынан осы заттар жойылып немесе көміліп, жоғалып кетуі мүмкін.
Оқиға болған жерді бейне таспаға және суретке түсіру міндетті түрде
жүзеге асырылуы қажет. Оқиға болған жерді бейне таспаға, суретке түсіру
негізінде тергеушімен оқиға болған жерді тексеру тергеу әрекетін жүргізу
барысында ұмытылып кеткен жайттар, оқиға болған жердегі көрініс қалай
болғандығы, хаттама мен бейне таспада немесе суреттегі көрініс арасында
алшақтық орын алғандығын анықтауға мүмкіндік береді. Оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекетін жүргізу барысында тергеуші хаттамада осы бейне
таспаға түсірілгені, суретке түсірілгендігі туралы ақпараттарды енгізеді,
осы жерде қандай техникалар қолданылғандығын бекіту керек. Іс тәжірибеде
осы оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті кезінде бейне таспаға түсіру
мен суретке түсіру толық жүргізілмейтіндігі мен оны жалпы
қолданылмайтындығы белгілі болып отыр. Машықтанған тергеуші оқиға болған
жерді қарау тергеу әрекетін бейне таспаға, суретке түсіруге тырысады,
себебі осы оқиға бойынша шешім қабылдар кезде тергеуші осы оқиға болған
жерді қарау тергеу әрекетінің хаттамасы мен бейне таспа мен суреттегі
көріністерге сүйене отырып өзінің шешімін негіздейді.
Жоғарыда көрсетілгендер негізінде оқиға болған жерді тексеруші
тергеуші оқиға болған жердің схемасын, ондағы жайттарды толық және
түсінікті етіп бейнелеуі қажет. Осы оқиға болған жерді қарау тергеу
әркетіне қосымша болып табылатын оқиға болған жердің схемасы оқиға болған
жерді қарау хаттамасында көрсетіліп бекітілуі тиіс. Оқиға болған жерді
қараушылар тарапынан оқиға болған жерді схемаға түсіруде әр түрлі
тәсілдерді қолданатыны бізге мәлім болып отыр, алайда осы схеманы алдын ала
тергеу барысында танысатын лауазымды адамдар, немесе басқа тергеуші
өндірісіне алған кезде осы схемадағы көрсетілгендерді көріп толық түсіне
бермейді.
Осы тарауда көрсетілген жағдайларды ескеріп, қортындылай отырып оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекеттерінің тактикалық әдістерінің маңыздылығы,
осы оқиға болған жерді қарау тергеу әркетіне берілген түсінікте толығымен
қамтылып отыр деуге негіз болып отыр. Сондықтан оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетінің тактикалық әдістері іс тәжірибеде кездескен айла
амалдармен ғана шектелмей ол әр дайым өзгеріп толықтырылып отырады. Атап
айтар болсақ осы оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетіндегі тактикалық
әдістер шексіз деп тануға болады.
2. ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ ҚАРАУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ МЕН ТӘРТІБІ.
Оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің талабына сай жүргізілетін тергеу
әрекеттерінің бірі болып танылады. Сондықтан, оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетін жүргізу тек заңда көрсетілген тәртіппен және осындай тергеу
әрекетін жүргізуге негіз болған кезде ғана жүзеге асырылады. Оқиға болған
жерді қарауды жүргізуде негізінен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 221-222, 227-баптары басшылыққа алынады [ 2 ]. Қылмыстық
іс бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттерінің ішінде осы оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекеті қылмыстық іс қозғалмай жатып жүргізілетіндердің бірі.
Заң бойынша оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің тактикалық әдістері
көрсетілмеген. Осыған байланысты оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің
тактикалық әдісі жылдар бойы оқиға болған жерді қарау жүргізіп жүрген
тергеуші, анықтаушы және анықтау органдарының қызметкерлерінің жинаған
тәжірибесінің негізінде қалыптасатын айла тәсіл десек болады. Алайда оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекетінің тактикалық әдістері заңда өз орнын
алмады деп қалай болса солай жүргізуге болмайды. Әр бір оқиға болған жерді
қарау барысында оқиға болған жерді қару жүргізіп отырған қызметкер бірінші
кезекте азаматтардың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына кепіл
болуы шарт. Осымен қатар оқиға болған жерді қарау барасында заңда
көрсетілген тәртіп пен этикалық қарым қатынас сақталуы тиіс. Осыған
байланысты оқиға болған жерді қарау жүргізуші Қазақстан Республикасы
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 222- бабының негізінде жүргізуі және осы
заңның 227-бабының негізінде осы оқиға болған жерді қарауды бекіту
мақсатында хаттама толтырылуы қажет [2].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 222-бабының
талабына сай оқиға болған жерді қарау келесі тәртіпте жүргізіледі:
- қылмысты ашу үшін тергеу талап етілетін қылмыс туралы арыз немесе
хабар алғаннан кейін тергеуші, егер тергеуші жоқ болған жағдайда
анықтаушы немесе анықтау органаның лауазымы жағынан жоғарғы
қызметкері оқиға болған жерді дереу қарау;
- тексеру куәлардың қатысуымен жүргізіледі (баруы қиын жерлерде,
тиісті қатынас құралдары болмағанда немесе басқа объективті
себептерге байланысты азаматтарды куә ретінде тарту мүмкін
болмаған кезде, сондай-ақ тексеру жүргізу адамдардың өмірі мен
денсаулығына қауіп төндірумен байланысты болмаған жағдайлардан
басқа кездерде);
- қарау кезінде анықталғанның және алынғанның бәрі куәгерлерге басқа
да қарауға қатысушыларға көрсетілуі тиіс, бұл туралы хаттамада
белгі жасалады;
- іске қатысы бар объектілер ғана алынуға жатады;
- тұрғын үйді қарау тек онда тұратын кәмелетке толған адамдардың
келісімімен немесе прокурордың санкциясымен ғана жүргізіледі;
- ұйымның үй-жайлары мен аумағындағы қарау олардың әкімшілік
өкілдерінің көзінше жүргізіледі;
дипломатиялық өкілдіктер орналасқан үй-жайлардағы, сондай-ақ
дипломатиялық өкілдіктердің мүшелері мен олардың от басылары тұратын үй-
жайларды қарау тек дипломатиялық өкілдік басшысының немесе оның орнындағы
адамның өтініші бойынша немесе олардың келісімімен және олардың көзінше
жүргізіледі. Қарау жүргізілген кезде прокурордың және Қазақстан
Республикасы Сыртқы істер министрлігі өкілінің қатысуы міндетті [2].
Оқиға болған жерді қарау жүргізу тергеу әрекетін жүргізу барысында
осы жоғарыда көрсетілген тәртіп аясында орын алған оқиғаның анық-қанығына
жету, қылмыстан қалған іздерді анықтап, бекітіп және алу мақсатында өзіндік
амал айласы қолданылады. Оқиға болған жерді қарау барысында қолданылатын
айла амалдар заң нормалары мен этика талабына сай болуы, орын алған оқиғаны
анықтауда, қылмысты жасаған адамның қылмыстық әрекеттерін толық дәлелдеуге
септігін тигізеді. Сондықтан оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті
барысында куәлердің қатысуы және осы куәгерлер заң талабына сай болуы
қажет. Атап айтқанда куәгерлер ол кәмелетке толған адамдар болуы және осы
орын алған оқиғаға қатысы болмауы керек екендігі заң талабы. Сонымен қатар
оқиға болған жерді тексеруші қарау жүргізілетін жердің кімнің меншігінде
екендігін анықтап олардың рұқсатын алуы керек. Осы талаптарды орындауда
оқиға болған жерді қараушы осы оқиға болған жердегі адамдармен сыпайы және
олардың қандайда бір жағдайда екендігіне назар аударуы қажет.
Оқиға болған жерді қарау барысында оқиға болған жерді қараушы сол
жердегі адамдармен немесе оқиға болған жер меншігіндегі адамдар немесе
заңды тұлғалардың өкілдерімен сыпайы және мәдени сөйлесуі негізінде өзінің
негізгі мақсаты - оқиға болған жерді дер кезінде қарау мен қажетті іздерді
табуға көп әсер етеді. Олай дейтін себебіміз оқиға болған жердегі адамдар
қазіргі уақытта іс-тәжірибеде орын алып отырғандай куәгерлер ретінде
қатысуға ниет білдірмейтіндігі, оқиға болған жерді қараушы адамның олармен
дөрекі сөйлесуі олардың куәгер ретінде қатыспауына себеп болып табылады.
Сондықтан ондай адамдармен сыпайы, орын алып отырған оқиғаның мәнісін,
олардың осы тергеу әрекетіне қатысуы азаматтық парызы екендігін түсіндіру
арқылы оларды куәгер ретінде және басқа да тергеу әрекеттеріне қатысуға
ықпалы зор.
Мысалыға айтар болсақ, тергеуші адам өлімі бойынша оқиға болған жерге
барып ондағы қаза болған адамның жақын туыстарының көзінше және олардың
осындай қайғылы оқиғада екендігіне назар аудармай бірден олармен дөрекі
сөйлеп қылмыс орын алған жерден оларды күштеп қумақ болғандығы, сол жердегі
жиналған адамдардың ашу ызасын тудырып оқиға орнына келген ішкі істер
органдарының жедел тергеу тобы қызметкерлеріне қарсы тұрып оқиға болған
жерді қарауға және тағы басқа да тергеу әрекеттерін тез арада жүргізуге
кедергісін тигізді. Осыған байланысты оқиға болған жерге барған жедел
тергеу тобының жетекшісі болып заң талабына сай тергеуші саналады.
Сондықтан оқиға орнына барған тергеуші сол жердегі адамдармен сыпайы
сөйлесіп олардың жағдайын түсінетіндігін білдіре отырып істің анық-қанығына
жету үшін оқиға болған жерді дер кезінде тексеруге көмек көрсетулерін
сұраса сол жердегі адамдар өздері сол істің басы қасында болып, осы оқиға
болған жайлы естіген, көрген-білгендерін толығымен айтып түсіндіріп берер
еді дегіміз келеді. Көп жағдайларда оқиға болған жерге келіп жеткен
тергеуші осы болған оқиға орнында өзін осы істің жетекшісі ретінде таныта
алмай жататындығын көріп қынжылатындығымыз анық. Бұл дегеніміз тергеушінің
дәрменсіз екендігін білдіреді де осындай тергеушілер осы оқиғаның анық
қанығын толық анықтайды дегенге сеніңкіремей қалатындығымызды жасыра
алмаймыз. Іс-тәжірибедегі орын алып отырған оқиғаларға мән беретін болсақ
ішкі істер органдары қызметкерлері арасында оқиға болған жерге бірінші
болып облыстық, қалалық, аудандық ішкі істер департаменттері, басқармалары
және бөлімдері басшыларының баратындығы, соңынан тергеуші оқиға болған
жерге жаяулатып соңынан баратындығы күлкілі әңгіме болып тарап кеткен. Бұл
әңгіме бекерден бекер орын алған жайт емес. Негізінен іс-тәжірибеде шынында
да оқиға болған жерге тергеушіден, яғни адам өлімі бойынша қылмыстарға
қатысты, басқа барлық қызметкерлер бірінші жетіп тергеушіні олардың ұмытып
кететіндігі және оқиға болған жерді қалай болса солай мініп келген
көліктерімен, аяқтарының іздерімен, темекі қалдықтарын тастаумен бұзып
отыратындығы шындық. Соңынан келген тергеуші өзінің басшыларына оқиға
болған жерді босатуларын талап ете алмайтындығы тағы бар. Осының барлығы
оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің тактикалық әдістерін жетік
білмейтіндік. Олай дейтін себебіміз, әр бір машықтанған тергеуші оқиға
болғандығы туралы хабарламаны кезекші бөлімнен естісімен, дереу оның қандай
қылмыс екендігін анықтап, қажетті адамдарды, прокурорды, сот сараптамалық
орталықтарының қызметкерлерін және тағы басқа осы қылмысқа қажетті
мамандарды шақыруды, оқиға болған жерді күзетуді ұйымдастырып отырады.
Аталған іс шараларды ұйымдастыру оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің
дер кезінде және қажетті деңгейде жүргізілуіне септігі мол.
Оқиға болған жерді қарау барысында машықтанған тергеуші өзінің
машықтанғандығына сенім артып, көптеген жайттарды ескермей жататындығы іс-
тәжірибеде анықталуда. Осыған орай осындай жіберіліп жататын жайттарға
тоқталар болсақ, олар әдейілеп жіберілген қате емес екендігі мен
тергеушінің салақтығынан болатындығы белгілі болып отыр. Атап айтар болсақ
тергеуші оқиға болған жерден табылған іздер мен заттай дәлелдемелерді
анықтап, алу барысында осы жайттарды қатысып отырған куәгерлер мен басқа да
қатасып отырған адамдарға көрсетпей, оларға түсіндірмей өз бетінше
жүргізеді де, соңынан барып алдын ала тергеу аяқталып сот тергеуі барысында
оқиға болған жерді қарауға қатысқан куәгерлер немесе басқа да қатысқан
адамдар ондай жағдайлардың орын алмағандығын, көрмегендігін айтатындығы
кездесетін жайт. Осындай кемшіліктердің бірі оқиға болған жерді қарау
хаттамасы қатысушы адамдарға оқылмайтындығы, кей жағдайларда олардың
хаттамада қолдары болмай ұмытылып кететіндігі тағы бар. Ең негізге
қателердің бірі ретінде оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетіне қатысқан
куәгерлер кәмелетке толмаған балып жататындығы жаныңа қатты батады.
Жоғарыда көрсетілгендерге назар аудара отырып, оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекетін жүргізу барысында тергеуші, оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетін жүргізбес бұрын осы тергеу әрекетіне дайындалуы қажет.
Осындай дайындыққа жататындар:
1. Орын алған оқиға бойынша келесі ақпараттарды жинау:
- қандай қылмыс туралы хабарлама түсті;
- оқиға болған жер қай жерде орын алды, кімнің меншігінде;
- кімдерге хабарланды;
Жоғарыда аталған ақпараттарды жинаудың қажеттігіне тоқталар болсақ,
тергеуші оқиға болған жерде қандай қылмыс болғандығы туралы анықтай отырып
осы оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеттерін жүргізуде не қажеттігі мен
кімдердің қатысу керектігін анықтап осыларды ұйымдастырады. Олай дейтін
себебіміз қандай қылмыс болғандығын білмей оқиға болған жерге барған
тергеуші өзіне қажетті құралдар мен мамандардың қажеттігін анықтап оларды
қамтамасыз етуге қосымша уақыты кетеді.
Оқиға болған жердің кімнің меншігінде екендігін анықтау тергеушіге
оқиға болған жерді қарау кезінде сол меншік егелерінің сол жерде
болғандығын қамтамасыз етуге көмектесіп, олардан тексеруге рұқсат алуға
оңай болады.
Оқиға болған жөнінде кімдерге хабар берілгендігін анықтау, оқиға
болған жерге қажетті мамандар мен тиісті лауазымды адамдардың
ескертілгендігін, олардың сол жерге баратындығын анықтайды.
2. Ақпараттарды алысымен кезекші бөлімге келесі тапсырмаларды жүктеу
тиіс:
- оқиға болған жер күзетуді ұйымдастыру;
- прокуратураға хабарлау (ауыр және аса ауыр қылмыстар бойынша);
- сот-дәрігерлік сараптама орталығының қызметкеріне ескерту (адам
өліміне немесе дене жарақаттарына байланысты);
- дипломатиялық өкілдіктердің басшылары немесе олардың орнындағы
адамдардың барлығын анықтап, сыртқы істер министрлігінің өкілін
ескерту (оқиға дипломатиялық өкілдіктерде орын алған жағдайда);
- куәгерлерді дайындау;
- оқиға болған жерді қарауға қатысуға тиісті мамандарды шақыру.
Оқиға болған жерді қарауға баратын тергеуші хабарламаны алғаннан соң
кезекші бөліммен хабарласып оқиға болған жерге қажетті адамдар мен
лауазымды адамдардың болуын қамтамасыз ету үшін кезекші бөлімге жоғарыда
көрсетілген тапсырмаларды беріп ұйымдастырады. Себебі, оқиға болған жерге
барған тергеуші оқиға болған жерді уақтылы тексеру орнына қажетті
куәгерлерді, мамандарды, лауазымды адамдарды күтіп тұрып қалатыны бізге
мәлім.
Ш. Е. Амитовтың пікірінше оқиға болған жерге келіп оқиға болған жерге
қатысқан сот дәрігерлік сараптамасының маманы алдағы уақытта да мәйітке
қарау жүргізу барысында сол маманның қатысуы қажет дегенді алға қойып отыр
[9 Б. 44]. Осы жерде Ш. Е. Амитовтың айтып отырған пікірі өте орынды оқиға
болған жерді қарау тергеу әрекетіне қатысқан дәрігер маман оқиға болған
жердегі оқиға көрінісін көре отырып тергеушіге алдағы уақыттағы мәйітке
қарау жүргізу барысында да сот дәрігерлік сараптама жүргізу барысында да
қатысса, мәйіттің бастапқы бейнесі мен осы уақыттағы айырмашылығын
анықтауға септігі мол.
3. Оқиға болған жерге қажетті құжаттарды дайындау:
- оқиға болған жерді қарау хаттамасы;
- өлшеуге, белгілеуге қажетті заттарды;
- қылмыстық істі қозғау және өндіріске алу туралы, жәбірленуші, заңды
өкіл деп тану туралы, тінту туралы, алу туралы қаулылар мен
хаттамалар үлгілерін;
- куәден, жәбірленушіден жауап алу хаттамалары;
- тағы да басқа қажет деп танылған құралдар мен құжаттар.
Оқиға болған жерді қарауға баратын тергеуші орын алған оқиғаға
байланысты өзіне қажетті құжаттар мен құралдарды түгелдеуі тиіс. Олай
дейтін себебіміз оқиға болған жерге барған тергеуші орын алған оқиға
бойынша алдын ала тергеу әрекеттері мен процессуалдық әрекеттер жүргізу
қажет деп табылған жағдайда заң талабына сай қылмыстық іс қозғап, осы
қажетті кезек күттірмейтін тергеу әрекеттері мен процесуальдық әрекеттерді
жүргізуі тиіс. Іздену барысында тергеушілер орын алған оқиға бойынша сол
жерде қылмыстық іс қозғап, қажетті мекен жайларға тінту жүргізу, заттай
дәлелдемелерді алу, жәбірленуші мен кәулерді анықтап олардан дереу жауап
алу тергеу әрекеттерін жүргізіп қылмыстың ізін суытпай ашқан қылмыстық
істердің барлығын анықтадық.
Оқиға болған жерге келген тергеуші келесі дайындық жұмыстарын
жүргізуі тиіс:
- жәбірленушінің хал-жағдайын анықтау керек болған жағдайда оған
жедел дәрігерлік жәрдем көрсетеді;
- оқиға болған жердің шек арасын бекітеді;
- полиция қызметкерлерінің және басқа да лауазымды адамдардың
баяндауынан оқиға болған жерде қандай өзгерістер болғандығын
біліп, егер оқиға болған жерде өзгерістер болса, олардың қандай
себептерден болғандығын анықтайды;
- қылмысты көзімен көрген куә адамдарды сұрау арқылы, оқиға жөнінде
деректі мәліметтер алады;
- керекті жедел іздестіру жұмыстарын жүргізу жөнінде полицияға және
жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріне нұсқау береді;
- қарауға қатысатын куәгерлерді анықтап, олардың заңда көрсетілген
құқықтары мен міндеттерімен таныстырып, арнайы нұсқау береді;
- тергеу әрекетін қарауға қатысы жоқ бөтен адамдарды ол жерден кетуін
талап етеді;
- жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріне арнайы дайындығы бар,
үйретілген итті пайдалану арқылы қылмыскердің ізіне түсіп, оны
ұстауға нұсқау беру.
Тергеуші осы жоғарыда көрсетілген дайындықтар мен ғана шектелмей
оқиға болған жерді қарау барысында қажетті басқа да дайындықтарды
жүргізеді. Негізінен оқиға болған жерді қарау барысында тергеуші жетекшілік
міндетті атқарады, оның нұсқауы орындалуы тиіс.
Оқиға болған жерді қарау барысында тергеушінің мақсаттарының бірі
болып оқиға болған жер шын мәнісінде қылмыс орын алған жер ме әлде, қылмыс
табылған жер ма анықтауы қажет, егер тергеуші оқиға болған жерді қарау
барысында ол жер қылмыс болған жер болып табылмайтындығын анықтаса, дереу
қылмыс орын алған жерді табуға шара қолданады. Олай дейтін себебіміз қылмыс
жасаған адам өзінің қылмыстық әрекетін жасыру мақсатында, оқиға болған
жерді өзгертуі немесе ауыстыруы мүмкін.
Осы тарауда көрсетілгендерді ескере отырып оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекетін жүргізуші оқиға болған жерді тексермей жатып оған деген
дайындықты күшейтуі қажет деп танып отырмыз. Осыған байланысты тергеушінің
оқиға болған жерде тергеу әрекетін жургізудегі айла тәсілі қалыптасады
деген тұжырым жасағымыз келеді. Олай дейтін себебіміз, оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекетін жүргізетін тергеуші оған деген дайындығын күшейтпесе,
оқиға болған жер уақтылы жүргізілмей, қылмыстың дер кезінде ашылып,
қылмыскерді анықтау мүмкін болмайды. Сондықтан тергеуші оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекетін жүргізуге машықтанған жағдайда ол тергеуші оқиға
болғандығы туралы хабарлама алысымен дереу алдағы жоспарын ой жүзінде
жоспарлап, қажетті құралдар мен мамандарды, лауазымды адамдардың
қажеттілігін анықтап олардың дер кезінде болуын қамтамасыз етеді. Бұл
дегеніміз оқиға болған жерді дер кезінде қарап, келесі тергеу әрекеттерін
одан ары жалғастыруға, қылмыстық оқиғаның ақиқаттығын анықтауға, қылмыс
жасаған қылмыскерді ізін суытпай ашуға септігін тигізеді. Жоғарыда
көрсетіліп өткен оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетінің дайындығы мен
оқиға болған жерді қараудың тактикалық әдістерін жете меңгеру қажет, олай
болмаған жағдайда орын алған оқиғаны анықтауда, қылмыскерді анықтауда
жалған жолды таңдап қажетсіз жорамалдың пайда болуы мүмкін. Ондай жағдай
орын алған жағдайда азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына нұсқан
келтірілуі мүмкін екендігін тағы қайталағымыз келеді.
2. АТЫс ҚАРУын ҚОЛДАНу арқылы жасаслған кісі өлтіруді тергеу кезінде ОҚИҒА
БОЛҒАН ЖЕРДІ қараудың ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОНЫ ЖҮРГІЗУДЕГІ КЕЗДЕСЕТІН
ОЛҚЫЛЫҚТАР МЕН КЕМШІЛІКТЕР
2.1 АТЫс ҚАРУын ҚОЛДАНу арқылы кісі өлтіруді тергеу кезінде ОҚИҒА БОЛҒАН
жерді қараудың ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қандайда бір қылмыс болмасын оны тергеудің, жүргізілетін тергеу
әрекеттерінің өзіндік ерекшелікктері болатындығын ескерген жөн. Осыған
байланысты атыс қаруын қолдану арқылы кісі өлтіру қылмысын тергеу барысында
оқиға болған жерді қараудың тактикалық әдістерінің де өзіндік ерекшеліктері
бар.
Кісі өлтіру қылмыстары аса ауыр қылмыс санаттарына жатуына байланысты
осы қылмыс бойынша алдын ала тергеу амалдарын жүргізу өте қатаң бақылауда
болатындығын ескере отырып, осы қылмыс бойынша негізгі құжаттардың бірі –
оқиға болған жерді қарау терегу әрекетінің хаттамасы – бақылау жүргізу
органдарының негізгі мән беретін құжаттары болып танылады. Сондықтан адам
өліміне байланысты қылмыстар бойынша оқиға болған жерді қарау жүргізу
бойынша толтырылған хаттамалар заң талабына сай және оны жүргізу тактикалық
әдісі этикалық талаптарға сай болуы қажет. Адам өлтіру қылмыстары аса ауыр
қылмыс қатарына жататындықтан ондай қылмыстарды жасаған адам да әрине осы
қылмысқа дайындалып, тергеушілер мен жедел іздестіру қызметкерлерін жалаң
жолға түсіріп адастыру мақсатында барлық шараларды қолданатыны мәлім.
Осыған байланысты адам өлтірген қылмыскер өзінің қылмыстық іс әрекетін
жасыру мақсатында өзі өлтірген адамды өзі өлген, бақытсыз жағдайда қаза
болған немесе қорғану мақсатында, абайсызда өлтіргендігін көрсеткісі
келеді. Алайда, оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін жүргізу барысында
адам өлімі өздігінен өлгендігін, бақытсыз жағдайға тап болғандығын,
абайсызда өлтірілгендігін, қорғану мақсатында өлтірілгендігін анықтауға
болады. Ондай шешімге келу себебіміз біріншіден, оқиға болған жерді қарау
барысында адам мәйіті жатқан жер қылмыс болған жер ма анықталуы қажет,
оқиға болған жердегі орын алып отырған заттар, жағдайлар, құбылыстар
адамның өздігінен өлуіне, абайсызда өлуіне, бақытсыз жағдайда қайтыс
болуына байланысы бар ма тексеріліп бекітіледі. Екіншіден, адам өлімі орын
алған жердегі адам мәйітінің жатқан жері, оның орналасуын бекітіп тексеру
барысында адам басқа жерде өлтіріліп осында алып келінгендігін анықтауға,
оқиға болған жердегі іздер, мен адам мәйітіндегі орын алған іздерді анықтап
бекіту барысында ол іздердің осы адамның өздігінен өлгендігін немесе
қасақана өлтірілгендігін анықтауға болады.
Зерттеу барысында қасақана адам өлтіру қылмыстық істер бойынша тергеу
барысында танысылған оқиға болған жерді қарау хаттамаларындағы
көрсетілгендерге шолу жасар болсақ, қылмыс жасаған адамдар жасаған
қылмыстарын жасыру мақсатында өздері өлтірген адамдарды өздігінен асылып
қайтыс болған, өзін-өзі атып өлтірген, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz