АВТОМОБИЛЬДI НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ДЕ КӨЛIК ҚҰРАЛДАРЫН ҰРЛАУ МАҚСАТЫНСЫЗ ЗАҢСЫЗ ИЕЛЕНУДIҢ ТҮСIНIГI
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ 1
1 АВТОМОБИЛЬДI НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ДЕ КӨЛIК ҚҰРАЛДАРЫН ҰРЛАУ МАҚСАТЫНСЫЗ ЗАҢСЫЗ
ИЕЛЕНУДIҢ ТҮСIНIГI 3
1.1 Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудiң түсiнiгi 3
2 АВТОМОБИЛЬДI НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ДЕ КӨЛIК ҚҰРАЛДАРЫН ҰРЛАУ МАҚСАТЫНСЫЗ ЗАҢСЫЗ
ИЕЛЕНУДЕГI ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЗАҢДЫ ТАЛДАМАСЫ 13
2.1. Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз айдап
кетудегi қол сұғушылықтың объектiсi мен заты 13
2.2 Көлiк құралдарын айдап кетудегi қылмыс құрамының объективтiк жағы 26
2.3 Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудiң субьектiсi 39
2.4 Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудiң субъективтiк жағы 46
2.5 Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудiң дәрежелеушi белгiлерi 55
ҚОРЫТЫНДЫ 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 81
КIРIСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Қазақстан Республикасында (1997-жылы)
қабылданған жаңа Қылмыстық кодексi қылмыстық құқықтың көптеген
институттарын бiрқатар өзгерiске ұшыратты. Қылмысты әрекеттердi белгiлейтiн
Қылмыстық кодекстiң Жалпы және Ерекше бөлiмдерiнде көзделген баптарының
кейбiр белгiлерi қылмыс құрамын құрауынан ажыратылды немесе жаңа қылмыс
құрамдары белгiлерiмен толықтырылды.
Қазақстанда қылмыстық заңның өзгерiстерге ұшырауы ерекше мән-жайлар
болып танылады, олардың арасында көлiк құралдары жоғары қауiптiлiк көзi
ретiнде табылуы, оларды пайдалануда көлiк құралдарымен байланысты болған
қылмыстардың жаңа түрлерiнiң пайда болуы, сол сияқты, олармен байланысты
автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленгендiгi үшiн қылмыстық жауаптылықты белгiлеу бойынша арнайы зерттеу
жүргiзудiң қажеттiлiгi айқындалады.
Елiмiздiң Президентi Н.Ә. Назарбаевтiң қатысуымен Адамдар өздерiн
қауiпсiздiкте сезiнуi тиiс атты құқық қорғау органдарының республикалық
кеңесiнде сөйлеген сөзiнде Бiз конституциялық деңгейде Қазақстанда адам,
оның өмiрi, құқықтары мен еркiндiктерi ең басты құндылық болып табылады деп
жарияладық. Сондықтан да заңға құлықты азаматтарды олардың құндылықтарын,
еркiндiктерi мен заңды мүдделерiн қорғау - сiздердiң басыңқы мiндеттерiңiз.
Мұны мен сiздерге ел Президентi ретiнде, Конституцияның кепiлi ретiнде
айтып отырмын деп атап өттi 1.
Елiмiздегi iшкi iстер органдарының құқық қолдану қызметiн жетiлдiру мен
ұйымдастыру қазiргi кезеңде ерекше орын алады. Осыған байланысты қылмыстық-
құқық нормаларын, оның институттарын қолдану тиiмдiлiгiн жетiлдiру мен
арттыру жолдарын теориялық тұрғыда жете зерттеу құқық қорғау органдары
қызметкерлерiнiң қылмыстылықпен күресуi мен тойтаруына тиiмдi мүмкiндiктер
жасайды.
Қазақстан Республикасында жалпы қылмыстардың жасалу саны, әлi де болса
өз қарқынын жоғалта қойған жоқ. Арнайы мәлiметтерге жүгiне отырып, соңғы
өткен 10 жыл аралығын алып қарасақ мысалы, Қазақстанда 1992 жылы - 200873,
1993 жылы - 206006, 1994 жылы - 201786, 1995 жылы - 183977, 1996 жылы -
162491, 1997 жылы - 142100, 1998 жылы – 162494, 1999 жылы - 139431, 2000
жылы - 150790, 2001 жылы - 152168 және 2002 жылы - 135151 қылмыс
жасалғандығын байқауымызға болады 2. Соның iшiнде қылмыстар санының
өсуiне қатысты бөтеннiң мүлкiне қарсы қылмыстардың жасалуы өз алдына үлесшi
болып отыр.
Қазiргi кезеңде адамның өмiр-тұрмысындағы тығыз байланыстың бiрi
техниканы пайдалануы. Ғылым мен техниканың дамуындағы ең жарқын
көрiнiстерiнiң бiрi болып бүгiнгi таңда, автомобиль немесе өзге де көлiк
құралдары танылады.
Мiне, осы техникалық құралдармен байланысты болып отырған ңавтомобильдi
немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуң (айдап
кету) сиқты әрекеттер үшiн Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексi бойынша
қылмыстық жауаптылық белгiленгендiгi бiздерге мәлiм.
Ал, тiкелей автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын айдап кетумен
байланысты болған қылмыстардың жалпы жасалу саны: 1998 жылы - 1334 (0,82
%), 1999 жылы - 798 (0,57%), 2000 жылы – 948 (0,63 %), 2001 жылы 1165,
(0,76 %), 2002 жылы 1399 (1,04 %), болып отыр 2.
Бiздiң өмiрiмiздегi автомобиль немесе өзге де көлiк құралдары
деңгейiнiң уақытқа сай қоғамдағы қарқынды өсуi жағдайындағы маңыздылығы,
оған сәйкес оның тиiстi түрде қолдану талаптарының көтерiлуi, автомобильдi
немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудегi
қолданылатын қылмыстық жауаптылықтың күрделi мәселелерiн шешудiң ғылыми
және тәжiрибелiк қызығушылығын тудырып отыр.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiн қолдану барысында пайда
болған белгiлi бiр шеңбердегi кемшiлiктердi жою көздерiн тапқанмен де, жаңа
қылмыстық заң бiрiншi кезекте Қылмыстық кодекстiң осы немесе басқа да
нормаларын қолдануда пiкiрталастыққа әкеп соқтыратын бiрқатар қарама-
қайшылықтардан толық арыла қойған жоқ.
Демек, осы айтылғандарға байланысты жете тұрғыда зерттеудi қажет ететiн
мәселенiң бiрi болып, ҚР ҚК 185-бабымен белгiленген Автомобильдi немесе
өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленгендiгi (айдап
кету) үшiн қылмыстық жауаптылық танылады.
Аталған қылмыс түрiмен күрес жүргiзу, оның алдын алу немесе оған дұрыс
қылмыстық жауаптылық белгiлеу мiндеттi болып табылады. Ал, автомобильдi
немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену, қолданыста
жоғары қауiптiлiктiң көзi ретiнде таныла отырып, меншiк пен көлiк
құралдарын заңды (дұрыс) пайдалану ережелерiне қатер төндiре отырып қоғам
мүдделерiне қол сұғатын заңсыз әрекет болып танылады.
Қылмыстық құқық саласында, көлiктегi жасалынған қылмыстар немесе көлiк
құралдарын айдап кеткендiгi үшiн қылмыстық жауаптылық белгiлеудiң
проблемаларын өңдеуде немесе олармен келтiрiлетiн қол сұғушылықтарға қарсы
күрес жүргiзу мәселелерiн анықтауда елеулi тұрғыда еңбек сiңiрген мына
ғалымдардың еңбектерi жатады: А.В. Арендаренко, Н.А. Бусырев, М. Валиев,
Т.М. Грекова, В.И. Егоров, Б.А. Куринов, В.А. Лихолая, Э.К. Набиев, В.П.
Пантелеев, Б.В. Петухов, Ю.А. Панова, В.М. Хомич, Л.Г. Шайбазян және т.б.
Мұның өзiнде, олармен құрастырылған ұсыныстар мен тұжырымдар орын
алғанымен де, әлi де болса осы зерттеу жұмысы бойынша бiрқатар етек алды
пiкiрталастықтар туып отыр және олар одан әрi тәжiрибелiк-теориялық
деңгейде зерттеудi қажет ететiндiгiмен көрiнедi.
Әлбетте, қазiргi кезеңде елiмiздегi қылмыстық заңды жалпы тұрғыда одан
әрi жетiлдiруге, дамытуға өз үлестерiн қосып еңбек сiңiрген заңгер
ғалымдар: А.Н. Ағыбаев, З.О. Ашитов, Н.М. Әбдiров, Қ.Ж. Балтабаев, И.Ш.
Борчашвили, Б.Ж Жүнiсов, Ұ.С. Жекебаев, А.А. Исаев, Е.I. Қайыржанов, Р.Т.
Нұртаев, Б.М. Нұрғалиев, И.И. Рогов, Г.Р. Рүстемова Д.С. Чукмаитов және
т.б.
1 АВТОМОБИЛЬДI НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ДЕ КӨЛIК ҚҰРАЛДАРЫН ҰРЛАУ МАҚСАТЫНСЫЗ ЗАҢСЫЗ
ИЕЛЕНУДIҢ ТҮСIНIГI
1.1 Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудiң түсiнiгi
Автомобиль немесе өзге де көлiк құралы, тез дамыған пайдалы қарым-
қатынастың қажеттi түрi ретiндегi елiмiздегi көлiк құралы жүйесiнiң бiрi
болып саналады. Осыған қатысты болған қылмыстардың барлығы да өз алдына
көлiк құралдарымен байланысты қылмыстардың жүйесiн құрады. Ұзақ уақыт
аралығында осы қылмыс құрамына қатысты, оның түсiнiгi мен белгiлерiн
анықтауда заң ғалымдармен әр түрлi анықтамалар берiлген болатын.
Алағашқы рет көлiк құралдарын айдап кету туралы норма Қазақ КСР 1960
жылғы 1-қаңтарда күшiне енген қылмыстық заңының 221-бабында орын алып,
онымен автомашиналарды, мотоцикл немесе басқа қозғалыс құралдарын өз
бетiмен ұрлау мақсатынсыз мiнiп кетуi туралы айтылды. Көлiк құралдарын
айдап кету сол кезеңде Қазақ КСР қылмыстық кодексiндегi Көлiктегi
қылмыстар атты ХI-тарауынан табылды.
Осыған байланысты, көлiк құралын айдап кетудi белгiлеген қылмыс құрамы
қазiргi кезеңде белгiленгендей бөтеннiң меншiгiне емес, керiсiнше көлiк
құралының қозғалысқа келтiрiлуi немесе қолданылуы аумағындағы қалыпты
қызметi мен тәртiбiне қол сұғылады деп, көлiктегi қылмыстардың қатарына
жатқызылған болатын.
Қазақ КСР-нiң Қылмыстық кодексiмен көлiк құралдарына автомобильдердiң
барлық түрлерi, тракторлар және өздiгiнен жүретiн өзге машиналар,
трамвайлар мен троллейбустар, сондай-ақ мотоциклдер және басқа механикалық
транспорт құралдары жатады деп белгiленген 2. Айдап кету, өз алдына жеке
түсiнiк ретiнде алғаш рет Ресей ҚК 212(1) бабымен Автомототранспорт
құралдарын айдап кету деп танылып, көлiк құралдарын басып алу және оны
мiнiп кетуi, яғни екi белсендi әрекет жасалуының қажет болуы деп
түсiндiрiлдi 3.Б.2.
Бұл мәселеге қатысты көлiк құралын айдап кетудi белгiлейтiн норма,
әрине өзгерместен осылай қала қойған жоқ, себебi, бiздерге белгiлi
болғандай бұл айтылып отырған түсiнiктер, қылмыстық жауаптылыққа тарту мен
жаза тағайындау барысындағы индивидуализация және дифференцация
қағидаларының сақталуында өз орнынан көрiне алмады.
Көптеген жылдар арасында заңгерлермен көлiк құралын айдап кету мен оның
қол сұғатын объектiсiн нақты анықтау туралы әр түрлi түсiнiктер мен
пiкiрталастықтары орын алды. Сол кезеңде нақты бiр қалыптасқан
көзқрастардың, яғни көлiк құралдары болып, қандай құралдар табыла
алатындығы, сонымен қатар ең алдымен заңмен қорғалынатын қандай қарым-
қатынастың бұзылатындығы туралы бiр тектес пiкiрлер де болмады.
Мәселен, осы норма Ресей ҚК 212(1) бабы Қоғамның қауiпсiздiгi мен
қоғамдық тәртiпке және халықтың денсаулығына қарсы қылмыстар атты
тарауында орын алды. Сонымен қатар заң атқарушы, көлiк құралын айдап кету
ең алдымен қоғамның қауiпсiздiгiне, көлiк құралдарын қауiпсiз пайдалану
ережелерiне қол сұғады деп көрсеттi. Кейбiр авторлар мұнымен келiсе отырып
осы әрекеттiң тiкелей объектiсi болып, механикалық көлiк құралдарының
қауiпсiз қозғалысы, ал қосымшасы ретiнде социалистiк немесе жеке меншiк
болып танылады деп санаған болатын 4.Б.138-139.
Тәжiрибе көрсеткендей көптеген жағдайларда көлiк құралын айдап кетуде
әр түрлi жол жүру ережелерiнiң бұзылуымен ұштасып, яғни оның нәтижесiнде
пайда болатын жол көлiк оқиғасы, адамның қаза болуымен байланысты болып
жатады. Ал, Қазақ КСР-нiң заң атқарушылығымен бұл қылмыс құрамы
транспорттық қылмыстар атты тарауында орын алуының себебi болып оның
тiкелей автомобиль немесе өзге де көлiк құралдарымен жасалынған
қылмыстармен байланысуы арқылы, яғни осындай қоғамға қауiптi қол
сұғушылықтардың болуымен түсiндiрiледi.
Қазақстан Республикасы 1997 жылы 16-шiлдедегi қабылдаған қылмыстық
заңының (Қылмыстық кодекс) жүйесi елеулi өзгерiстерге ұшырауымен байланысты
аталған норманы қолданудағы ғылыми пiкiрталастық кейiннен өз жаңа жолын
тапты. Негiзгi сұрақтардың бiрi болып, алғашқы кезекте қандай мүддеге қол
сұғылатындығы немесе оның бұзылатындығын анықтау туралы мәселе болды.
Көлiк құралын айдап кетуде, ең алдымен адамның өз көлiгiн пайдалануына
немесе иелiк етуiне не осы мүдделерiн жүзеге асыруы құқығына қол сұғылады
және негiзгi зиян меншiк қатынастарына келтiрiледi, -деген ұғымды бiрқатар
заңгерлердiң кең шеңберi қолдап оны нақтылай түстi. Сонымен қатар, көлiктi
айдап кеткен кiнәлi адам меншiк құқығы мен бөтеннiң мүлкiн заңсыз
пайдаланғандығын сезiнедi. Көлiк құралына қатысты қылмысқа деген (ең
алдымен құнды мүлiк ретiнде), яғни айдап кетудiң негiзгi объектiсiн
анықтаудағы ғалым-заңгерлердiң баға беруi, өз алдына дұрыс болып танылды.
Сонымен, елiмiздiң қылмыстық заң шығарушылығы, автомобиль немесе өзге де
көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленумен байланысты қылмыстарды
ңменшiкке қарсы қылмыстарң тобына жатқыза отырып оған қатысты шешiмдi түрде
нақты нүкте қойды. Сөйтiп, заң шығарушылық арқылы, осы аталған қылмыстық-
құқықтық меншiк қатынастары, көлiк құралдарын иелiк ету құқығы, меншiк
иесiнiң көлiктi пайдалану мен өкiмдiк етуiн қорғау мүдделерi өз
қажеттiлiгiн тапты.
Қазақстанның қылмыстық құқығында мұндай қылмыстардың түрi ретiнде
табылған, автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иелену (айдап кету) Қазақстан Республикасы ҚК 185-бабымен
белгiлендi.
Айтылған қылмыстық заңды қабылдағанға дейiн көлiк құралдарын айдап кету
көлiктегi қылмыстар тобында өзгерместен қалып қойған болатын, бiрақ бұл қол
сұғушылық шын мәнiнде өзiнiң конструкциялық құрылысының талдалуынан
бөтеннiң меншiгiне қарсы қылмыс болып табылады. Мысалы, көлiк құралын айдап
кетуде кiнәлiнiң әрекетiн қосымша баппен дәрежелеудi қажет деп табылмады,
яғни меншiк құқығына байланысты қатынастар жеткiлiксiз түрде ескерiлiндi.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан
Республикасында мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей
қорғалады (6-баптың 1-тармағы). Меншiк субъектiлерi мен объектiлерi, меншiк
иелерiнiң өз құқықтарын жүзеге асыру көлемi мен шектерi, оларды қорғау
кепiлдiктерi заңмен белгiленедi (6-баптың 2-тармағы) делiнген.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 188-бабына сәйкес меншiк
құқығы дегенiмiз субъектiнiң заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
өзiне тиесiлi мүлiктi өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билiк ету
құқығы танылады.
Меншiк иесi өзiне тиесiлi мүлiкке қатысты өз қалауы бойынша кез келген
әрекеттер жасауға, соның iшiнде бұл мүлiктi басқа адамдардың меншiгiне
беруге, иелiгiнен шығаруға, пайдалану және оған билiк ету жөнiндегi өз
өкiлеттiгiн тапсыруға, мүлiктi кепiлге беруге немесе оған басқа да
әдiстермен өзгеше түрде билiк етуге құқылы (ҚР АК 188-бабы 3-тармағы).
Осыған байланысты меншiк иелерiнiң заңды құқықтары азаматтық құқықтық
нормамен, сондай-ақ меншiк құқығына қоғамға қауiптi iс-әрекет арқылы қиянат
жасалғанда қылмыстық құқық нормасы арқылы да қорғалады.
Осыған орай, Қазақстан Республикасы қылмыстық заңы 1997 жылы елiмiздiң
конституциялық талаптарын орындай отырып барлық меншiк нысандары мен
кәсiпкерлiктiң тең қорғалуына басты назар аударып адам меншiгiне қарсы қол
сұғатын қылмыстардың түрлерiн нақтылай түстi. Қылмыстық заңмен, қол
сұғушылық кезiнднгi қылмыс затының бiрi ретiнде бөтеннiң мүлкiн тани
отырып, автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын заңсыз иеленуде, ең
алдымен меншiк құқығы бұзылатындығы анықталынды.
Мысалы, меншiкке қарсы қылмыстар деп - мүлiктiң меншiк иесiне немесе
өзге иеленушiсiне зиян келтiре отырып немесе зиян келтiру қаупiн тудырумен
байланысты Қылмыстық кодексте көзделген нысандар арқылы жасалынатын iс-
әрекет немесе әрекетсiздiктер деп түсiнемiз.
Қылмыстық құқық теориясында, мүлiктi заңсыз иеленудiң екi түрiне
қатысты яғни, бiрiншiден - бөтеннiң қозғалысқа түспейтiн мүлкiн (заттары);
екiншiден - бөтеннiң қозғалысқа түсе алатын мүлкiн заңсыз иелену орын
алатындығын айтуымызға болады.
Өз бетiмен бөтеннiң қозғалысқа түспейтiн мүлкiн иеленiп алу болып
мысалы; жер учаскесi, тұрғын үй т.б. жатады.
Өз бетiмен бөтеннiң қозғалысқа түсетiн мүлкiн иеленiп алудың бiрi
болып, бiздермен қарастырылатын дәстүрлi түрде көлiк құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленiп алуы болып танылады.
Меншiк иесiнде өз мүлкiн иелену, пайдалану және оған билiк жасау құқығы
болады. Меншiкке қарсы қылмыстар туралы тараудағы заң нормаларымен
қорғалатын объект ретiндегi меншiктер қатынасының мәнiн осы құқықтар
құрайды.
Иелену құқығы дегенiмiз – мүлiктi iс жүзiнде иеленудi заңмен қамтамасыз
етiлген мүмкiндiк арқылы жүзеге асыру.
Пайдалану құқығы дегенiмiз – мүлiктен оның пайдалы табиғи қасиеттерiн
алу және одан пайда көру мүмкiндiктерiн заңмен қамтамасыз етiлуi.
Билiк ету құқығы деп – мүлiктiң заң жүзiндегi тағдырын белгiлеудiң
заңмен қамтамасыз етiлуi (ҚР АК-нiң 188 бабының 2-тармағы).
Меншiк иесi, өзiнiң көлiгiн бөтен бiр адамның айдап әкету салдарынан
зиян шегедi, яғни көлiк иесi белгiлi бiр уақыт аралығында өз көлiгiн
пайдалану немесе билiк ету мүмкiндiгiнен айырылады. Демек, бiрiншi кезекте
көлiк иесiнiң меншiк құқығына қол сұғылса, екiншiден, ол мiндеттi болуы да
емес, бiрақ жол қозғалысы қауiпсiздiгiне зардап келтiрiлуi мүмкiн.
Сондықтан аталған қылмыс түрiн меншiкке қарсы бағытталған және оған сәйкес
жазалау түрiн айқындау дұрыс болып табылады 5.Б.24.
Меншiкке қарсы қылмыстар пайда табу мақсатында және пайда табу
мақсатынсыз болып екiге бөлiнедi. Пайда табу мақсатындағы қылмыстар,
мүлiктi алумен байланысты ұрлау деп аталатын қылмыстарға және ұрлаумен
байланысты емес қылмыстарға бөлуiмiзге болады. Осыған байланысты пайда табу
мақсатындағы, бiрақ ұрлаумен байланысты емес қылмыстардың бiрiне осы
аталған қылмыс құрамы жатқызылады.
Мысалы, белгiлi бiр мөлшерде меншiк иесiнiң көлiгiне деген
амортизациялық сипатта залал келтiрiледi. Кейбiр жағдайда зардап көлiгiн
пайдалануымен байланысты болған, күтiлген табысты алуына кедергi
келтiруiмен де сипатталынады. Сонымен қатар, көлiктi уақытша пайдалануы
үшiн айдап кетушi адам, көбiнесе оның бұзылуына немесе зардап келтiрiлуiне
жол беретiн ұқыпты немесе дұрыс пайдалануына назар аудармайды.
Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иелену (айдап кету) сұрақтары күрделi сипатқа ие және қылмыстық құқық
теориясында бiртектi талданбаған. Бiрқатар авторлармен айдап кетудi өз
еркiмен көлiк құралдарын басып алу және оны мiнiп жүру деп түсiндiрiледi
6.Б.86. Кейбiр авторлар мысалы, мұндай әрекет өз еркiмен көлiк құралдарын
басып алу және оны тұрған орнынан белгiлi бiр қашықтықта қозғалысқа
келтiруi деп таниды 7.Б.137. Бұдан басқа да осы қылмыс құрамына қатысты
айтылған анықтамалар да бар олар: автокөлiк құралдарын заңсыз иелену және
оны жүргiзуi 8.Б.250; көлiктi жүргiзуге құқығы жоқ адамның көлiк
құралының кабинасына заңсыз енуi және оны тұрған орнынан алып кетуi
9.Б.265; өз еркiмен көлiк құралдарын заңсыз иелену (басып алу)
10.Б.444.
Адамның көлiк құралын өз бетiмен және де заңсыз жасаған әрекетiн
бiртектес ңайдап әкетуң-деген түсiнiкпен қамыта атай отырып заң шығарушы
дұрыс анықтама берген 11.Б.31, себебi айдап кетудiң өзi қылмыскердiң өз
мақсатын жүзеге асыру ниетiмен байланысқан, яғни өз бетiмен заңсыз түрде
меншiк иесiнiң ырқына қарсы түрде бағытталған әрекетiн айқындайды.
Бiздердiң ойымызша, жоғарыда айтылған анықтамалармен салыстырғанда
анағұрлым дұрыс анықытама болып, бөтеннiң көлiк құралын заңсыз түрде
уақытша пайдалануы және оны табылған орнынан қозғалысқа келтiруi танылатын
сияқты.
Осы қылмыс құрамы бойынша бiздер уақытша пайдалану деген анықтаманы
айтатын болсақ, талан-таражға салу белгiлерi бұл қылмыс құрамымен
қамтылмауы деп түсiнуiмiз қажет. Талан-таражға салудың түсiнiгi көптеген
ғалым заңгерлермен талданып өңделген. Мысалы, белгiлi заңгер Пионтковский
А. А. айтылған қоғамға қауiптi әрекеттi мемлекеттiк немесе қоғамдық мүлiктi
кiнәлiнiң өз пайдасына қасақана айландырып алуы деп анықтаған 12.Б.367-
368.
Мұнымен бiрге, заңгер Шаргородский М.Д. талан-таражға салудың
түсiнiгiн, ұрлық, тонау, қарақшылық, қосып алу, ысырап ету, өзiнiң қызмет
бабын терiс пайдалануы мен алаяқтық жолдарымен мемлекеттiк немесе қоғамдық
меншiктi заңсыз қайтарымсыз пайдақорлық мақсатта заңсыз түрде өзiнiң
меншiгi ретiнде алып қоюы немесе сол мақсатта үшiншi бiр адамға беруi деп
түсiндiредi 13.Б.350.
Аталған қылмыс құрамы бойынша автомобильдi немесе өзге де көлiк
құралдарын заңсыз иеленуiнде ұрлау мақсатының орын алмауы талан-таражға
салудың белгiлерiн қамтымайды. Сондықтан да, бұл қылмыстың түрi талан-
таражға салудың белгiлерiнсiз, бiрақ пайдақорлық сипаттағы қоғамға қауiптi
әрекеттiң түрi болып танылады.
Пайдақорлық деп, осы қылмыс түрiне қатысты айтатын болсақ кiнәлi
адамның өз жеке басы пайдасы үшiн (керек етуi) заңсыз түрде автомобильдi
немесе өзге де көлiк құралдары арқылы белгiлi бiр орынға жетiп қалуы,
өзiнiң қызығушылық қажеттiлiгiн орындауы (мысалы, белгiлi бiр көлiктi
жүргiзгiсi келуi, ынтызар болуы), қылмыс жасаған орынынан бой тасалау
немесе қашып құтылуы, жүктерiн жеткiзiп алуы т.б. әрекеттерi жатады.
Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудi, ұрлықтан (тонаудан) нақты айыра бiлуiмiз қажет, себебi, бұл
қылмыстарда ұқсас мән-жайлар мен қылмыскерлердiң әрекеттерi, сонымен қатар
бiр тектес қылмыс объектiсi мен заты орын алады.
Мысалы, осыған орай Ресей Федерациясы Жоғарғы Соты Пленумының 1995
жылғы 24-сәуiрдегi №5 Соттардың мешiкке қарсы қылмыстар үшiн жауаптылықты
қолданудың мәселелерi туралы қаулысымен, көлiк құралын айдап кету ұрлықтан
айырмашылығы болып, пайдакүнемдiк мақсатта бөтен мүлiктi осы мүлiктiң
меншiк иесiне немесе өзге иеленушiсiне, айыптының немесе басқа адамдардың
пайдасына заңсыз, қайтарымсыз немесе айналдыру мақсатында емес уақытша алып
қоюы ниетiмен танылады деп түсiндiрiлген 14.
өз бетiмен заңсыз иеленiп алуды бiлдiретiн бiр тектi түсiнiк айдап
кету кiнәлi адамның өз мақсатында көлiк құралын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
пайдалануын бiлдiредi.
Заңсыз иелену деп- меншiк иесiнiң еркiнен тыс заңсыз, құқыққа қайшы
оның көлiгiн өз бетiмен ұрлау мақсатынсыз өз пайдасы үшiн иелiк орнатуы деп
түсiнемiз.
Айдап кету – көлiк құралын заңсыз пайдалану, яғни алып кетуi. Егер
тiкелей айтсақ, ол меншiк құқығының жүзеге асырылуын бiлдiрмейдi, керiсiнше
көлiктi қолдану, қозғалысқа келтiрудi сипаттайды. Сонымен қатар, айдап кету
– меншiк құқығына және қосымша түрде адамның денсаулығына да нұқсан
келтiруi мүмкiн. Аталған аумақ нормативтi түрде реттелiнген және олармен:
а) субъектiлер (меншiк иелерiн);
б) автомобиль немесе өзге де көлiк құралдары;
в) қозғалыс ережелерi (пайдалану немесе қозғалысқа келтiрудегi
ережелерi) қамтылады.
Көлiк құралын заңды пайдалану - қылмыс құрамын құрауды жоққа
шығаратын алғашқы шарттарының бiрi. Заңды түрде пайдалану көлiк құралын
иелiк ету мен жол жүру талаптары ережелерiне сәйкес орындалуымен
бағаланады.
Айдап кетудiң анықтамасын айтуда қосымша түрде көлiк құралын заңсыз
иелену деген түсiнiктi көрсетудiң қажеттiлiгi жоқ болып көрiнетiн сияқты.
Бөтеннiң – деген ұғымды бiлдiретiн сөйлем толық түрде заңсыз атты
ұғымның шеңберiнде-ақ қамтылып отыр.
Осыған байланысты, айдап кету дегенiмiз - автомобильдi немесе өзге де
көлiк құралдарын өз меншiгiне қосып алу мақсатынсыз көлiктi орнынан
қозғалысқа келтiре отырып басқа орынға жылжытуы, яғни уақытша пайдалануы
деп түсiндiрiледi.
Көлiк құралын айдап кетудегi ұрлау мақсатының болмауы нақты осы қылмыс
құрамының нақты белгiлерiн ашып көрсетедi. Сондықтан да, ұрлау
мақсатынсыз деген ұғым, осы айтылған қылмыс құрамының мiндеттi белгiсi
ретiнде көрiнiп, оны ұрлықтан айырып алуымызға мүмкiндiк бередi. Адамның
ойында ұрлау мақсатының болмауы, яғни (ҚР ҚК 185-бабына қатысты)
автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын уақытша өз пайдасына жаратуы,
бiрақ, жеке меншiгiне айналдырып алуы емес.
Ал, ұрлықтың түсiнiгiне келетiн болсақ ҚР ҚК 175-бабының 1-ескертуiнде
белгiленгендей, пайдакүнемдiк мақсатта бөтен мүлiктi осы мүлiктiң меншiк
иесiне немесе өзге иеленушiсiне залал келтiре отырып айыптының немесе басқа
адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және (немесе) айналдыру
танылады деп көзделген.
Ал, осы аталған қылмыс құрамына қатысты берiлген ұрлау мақсатынсыз
деген ұғым тар шеңберде көрiнiп отырған сияқты. Бiздердiң ойымызша, ұрлау
мақсатынсыз деген сөйлемнiң орнына талан-таражға салу мақсатынсыз деген
сөзбен ауыстырылуы анағұрлым нақтырақ болып келетiн сияқты. Себебi талан-
таражға салу мақсатының болмауы деген ұғым, айтылған қылмыс құрамына
қатысты тереңiрек, яғни кең тұрғыда мазмұнын ашып көрсететiн сияқты.
Қандай да болмасын қылмыстың мәнi, қылмыстық заңмен қорғалынатын
қоғамның қалыпты өмiр сүруiне қатысты қоғамға қауiптi қол сұғушылығымен
анықталынады. Демек, қоғамға қауiптiлiк пен заңға қайшылық әрекеттер,
адамның әрекетiнде қылмыстық жауаптылығының бар немесе жоқ екендiгiн
анықтауға мүмкiндiк беретiн қажеттi шарттары болып танылады.
Жалпы қылмыстық құқық теориясында қоғамдық қауiптiлiк, құқыққа
қайшылық, кiнәлiлiк және жазалылық сияқты қылмыстың белгiлерi орын алған.
Сонымен қатар, әрбiр қылмыс құрамдары сияқты, автомобильдi немесе өзге де
көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену жасалуына қарай өзiне тән
арнайы белгiлерге ие.
Айта кеткен жөн, құқыққа қайшылық әрекеттiң белгiлерi қоғамға
қауiптiлiк белгiлерiне қатысты анықтаушы болып танылуы қажет 15.Б.27
дегендей, бiздерге белгiлi рим құқығындағы анықтамада Заңдағы
көрсетiлмеген қылмыс, қылмыс болып саналмайды деп айтылып, сол сияқты оның
мазмұнын ашатын ұғым ҚР ҚК 9-бабында да өзiнiң орнын тапқан.
Аталған қылмыстың бiрiншi белгiсi болып оның қоғамдық қауiптiлiгi
белгiсi табылады. Қандай да болмасын қылмыстардың қоғамға қауiптiлiк
белгiсi қылмыскердiң жеке басының қоғамға қауiптiлiк дәрежесiмен, сонымен
қатар сол қылмысты әрекеттiң де қоғамға қауiптiлiгi сипатымен де
анықталады. Осындай қылмысты жасаудың нәтижесiнде, бiрiншiден - көлiк иесi
меншiгiнен уақытша болса да пайдалану құқығынан айырылады. Екiншiден – көп
жағдайларда көлiк құралдарына зиян келтiрiледi, себебi айдап кетушi көлiк
өзiнiкi болып танылмауы себептерiнен оған ұқыпты қарамайды. Үшiншiден –
көлiк құралдары жоғары қауiптiлiк көздерi ретiнде саналады, себебi оларды
қозғалысқа келтiру сәтiнде айдап кетушiлердiң көбi жол жүру ережелерiн
сақтамайды, басқа бiр көлiк құралын соққандар немесе адамды басып кетуi
т.б. мән-жайлары танылады. Мiне мұндай белгiлердiң барлығы аталған қылмыс
құрамының қауiптiлiгiн дәлелдейдi.
Бiздер нақтырақ кiнәлiнiң жеке басының қоғамға қауiптiлiгiн сипаттайтын
белгiлердi осы жұмыстағы екiншi бөлiмде орналасқан қылмыстың субъектiсi
сұрақтарын талдау барысында қарастырамыз.
Барлық қылмыстарға тән екiншi белгi болып, соның iшiнде автомобильдi
немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудiң құқыққа
қайшылығы табылады. Аталған жағдайда қылмыстық заңмен көлiк құралдарын
заңсыз иеленудiң жасалуының өзiнде-ақ, қылмыстық-iс әрекеттi жоятын мән
жайларды анықтаған. Басқа жағдайларда көлiк құралын айдап кеткендiгi үшiн
жалпы негiздерде қылмыстық жауаптылық пайда болады.
Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын айдап кеткендiк үшiн
қылмыстық-құқықтық тиым салынған. Демек, мұндай әрекеттер құқыққа қайшы
болып танылады. Бiрақ, автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену, қылмыстық iс-әрекеттi жоятын мән жайларда
жасалынса қылмыс болып танылмауы немесе қылмыстық жауаптылық көзделiнбеуi
тиiс. Мысалы, аса қажеттiлiк кезiнде көлiк құралын айдап кету (ҚР ҚК 34-
бабы, егер де аса қажеттiлiктiң шегiнен шығушылық белгiлерi орын алмаса),
орынды тәуекел ету ретiнде (ҚР ҚК 35-бабы, қоғамға пайдалы мақсатта
(адамдардың денсаулығы немесе өмiрiн құтқару, мемлекеттiң қорғану
қабiлеттiлiгiн арттыруда және т.б.) жасалынуы. Орынды тәуекел қорқытумен
немесе күш қолданумен байланысты болса негiзсiз болып танылады. Бiрақ та
орынды тәуекел әрқашанда қауiптiң төнуiмен де байланысты болмайды. Сол
сияқты, автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын иелiк ету қылмыскердi
ұстау барысында немесе ауыр науқасқа көмек көрсету үшiн пайдаланылса онда
бұл әрекет қылмыс деп саналмайды 16.Б.172.
Көлiк құралын иеленуге әрбiр адамның құқығы бар. Бiрақ та, ол заңды
болып танылуы үшiн адамның заңмен белгiленген жасқа толуы мен арнайы көлiк
құралын жүргiзу мен пайдалануына арнайы құқығының болуы қажет етiледi.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 25-қарашадағы ғ1650
Қаулысымен 1998 жылдың 1 қаңтарынан күшiне енген Қазақстан Республикасы
Жол Қозғалысы Ережелерi бойынша арнайы экзаменнiң тапсырылуы нәтижесiнде,
арнайы жүргiзушi куәлiгi мен сол көлiк құралының иегерi немесе оны
пайдалануға арнайы құқығының болуы заңсыздықты жоққа шығарады.
Меншiк иесiнiң еркiнен тыс көлiк құралын иелену заңсыз болып таныла
отырып, құқыққа қайшылықты тудырады.
Келесi, барлық қылмыстарға тән және автомобильдi немесе өзге де көлiк
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудегi пайда болатын негiзгi
белгiлерiнiң бiрi болып кiнәлiлiк белгiсi болып табылады. Қылмыстық
құқықтың ең маңызды қағидаларының бiрi - қылмыстық жазаға және жауаптылыққа
тек қана қылмыс iстегенi үшiн кiнәлi адам ғана тартылатындығы болып
танылады.
Қылмысы үшiн кiнәлiлiк қасақаналық және абайсыздықтағы нысанмен
сипатталынады. Адамның қылмысты әрекетi үшiн кiнәлiлiгi тек қана оның
қылмыстық заңмен белгiленген жасқа толғандығы мен ақыл есi дұрыс адамның
болуымен ғана анықталынады.
Кезектi тағы бiр маңызды болып танылатын, автомобильдi немесе өзге де
көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуiндегi қылмыстың белгiсi
болып қылмыстық жазаланушылығы табылады. өйткенi, заңмен анықталынғандай
қылмыс дегеннiң өзi, жазалау қатерiмен тиым салынған қоғамға қауiптi әрекет
(iс-әрекет немесе әрекетсiздiк) болып табылады 17.Б.5. Нақты қылмыс
жасаған адамға жаза тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босатып, оған қоғамдық әсер етушi шараларды қолданғанның өзiнде,
оның iс-әрекетi қылмыс қатарынан шығып қалмайды.
Жоғарыда аталған барлық дерлiк қылмыс құрамдарына қатысты, атап
айтқанда автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын айдап кетудегi қылмыс
белгiлерiнiң ашып көрсетiлуi оны басқа да құқық бұзушылықтан ажыратып
алуымызға мүмкiндiк бередi.
Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иелену (ҚР ҚК 185-бабы 1-бөлiгi) орташа ауырлықтағы қылмыстар санаттарына
жатқызылады. ҚР ҚК 10-бабы 3-бөлiгiмен сәйкес, жасалғаны үшiн осы Кодексте
көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын
қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ жасалғаны үшiн бес жылдан астам
мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза көзделген абайсызда
жасалған әрекет ауырлығы орташа қылмыс деп танылады.
Ал, аталған осы қылмыс құрамының 2-4 бөлiктерi ауыр қылмыстар
санаттарына қосылып, ҚР ҚК 10-бабы 4-бөлiгiмен сәйкес, жасалғаны үшiн осы
Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екi жылға бас бостандығынан айырудан
аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп танылады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық заң шығарушылығы тек әдiлдiк
қағидаларын сақтаумен ғана емес, сонымен қатар кiнәлi адамды қасақана
кiшiгiрiм ауырлықтағы және орташа ауыр қылмыстар жасағандығы үшiн қылмыстық
жазадан босату шарттарын ғана қарастырып қоймайды, сонымен қатар қылмыстық
жауаптылықтан да босатуды қарастырады. Мысалы, шын өкiнуiне байланысты (ҚР
ҚК 65-бабы), жәбiрленушiнiң татуласуына байланысты (ҚР ҚК 67-бабы),
жағдайдың өзгеруiне байланысты (ҚР ҚК 68-бабы), ескiру мерзiмiнiң өтуiне
байланысты (ҚР ҚК 69-бабы), рақымшылық немесе кешiрiм ету актiсiнiң
негiзiнде (ҚР ҚК 76-бабы) қылмыстық жауаптылықтан босату.
Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын заңсыз иеленумен бiрге
онымен байланысқан басқа да қылмыстар орын алады олар:
- автомобильдiң немесе өзге де көлiк құралының салонында табылған
заттарды немесе оның тетiктерi мен агрегаттарын, двигателiн ұрлау;
- көлiктiң арнайы немесе оның двигателiндегi номерiн, оны жүргiзуге
арналған тиiстi құжаттарын қолдан жасау (өзгерту);
- ұрланған немесе айдап кетiлген көлiк құралдары ретiнде алаяқтықтық
арқылы қамсыздандыру алу.
Әлбетте, бұл аталған белгiлер көлiк құралын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудiң белгiлерiне ұқсас болғанымен де, бұл қылмыс құрамының белгiлерiн
құрай алмайды.
Барлық елдердiң қылмыстық заңдарындағы белгiленген көлiк құралдарын
айдап кетуге қатысты анықтамаларды салыстырсақ, бiздер үшiн осы қылмыс
құрамы меншiкке қарсы қылмыстардың құрамалы бөлiгi ретiнде қарастырылып,
сонымен қатар осыған байланысты маңызды мән-жайлар ретiндегi, меншiкке
қарсы қылмыстар жүйесiндегi осы нормамен қорғалынатын белгiлi бiр шектегi
әлеуметтiк құндылықтары анықталынады.
Бiздердiң көзқарасымызша автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудi талдаудағы оның аталған белгiлерi мен
критерилерi осы қылмыс құрамын толық тұрғыда сипаттайды.
Нақты мән-жайлардағы әрекеттi (әрекетсiздiктi) қылмыс немесе қылмыс
емес деп тануымыз үшiн, оның жасалуы жағдайлары мен қоғамдық қауiптiлiк
дәрежесiн, сонымен қатар, оның қылмыс құрамын құрайтын заңды белгiлерiнiң
мазмұнын жан-жақты оқып бiлуiмiз арқылы анықтауымыз мүмкiн болып
танылатындығы бiздерге белгiлi болуы тиiс 18.Б.17.
2 АВТОМОБИЛЬДI НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ДЕ КӨЛIК ҚҰРАЛДАРЫН ҰРЛАУ МАҚСАТЫНСЫЗ ЗАҢСЫЗ
ИЕЛЕНУДЕГI ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЗАҢДЫ ТАЛДАМАСЫ
2.1. Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз айдап
кетудегi қол сұғушылықтың объектiсi мен заты
Объект қылмыс құрамының қажеттi элементтерi ретiнде аса маңызды
мәндiлiкке ие бола отырып, ол қылмыстардың ерекшелiктерiне және де нақты
бiр қылмыс құрамдарына мазмұнды талдау жасап, оның заңды белгiлерiне дұрыс
сипаттама беруге мүмкiндiк жасайды. Қылмыстың объектiсiн дұрыс айқындау,
жасалған қылмыстың әлеуметтiк мәнiн анықтау мен Қылмыстық кодекстiң Ерекше
бөлiмi жүйесiнiң нормаларында өзiне сәйкес орнын табуына, қылмыстың
қоғамдық қауiптiлiк дәрежесiн немесе қол сұғушылық әрекеттердi дұрыс
дәрежелеуге бiрден-бiр қажет болып табылады.
Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қарым-қатынастарға қылмыстардың
тiкелей немесе жанама қол сұғылатындығы туралы, қылмыстық құқық ғылымында
жалпы бiздер танитын қағида орын алған.
Қоғамдық қарым-қатынастарды қоғамға қайшы әрекеттерден қылмыстық заңның
көмегiмен қорғауда қылмыс құрамының толық тұрғыда жеткiлiктi және анық
негiзделуi, соның iшiнде қылмыс обьектiсi белгiлерiнiң дұрыс анықталынуының
маңызы зор.
Теория мен тәжiрибеде автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуде ең алдымен қандай қоғамдық-қарым
қатынастарға зардап келтiрiледi деген сұрақ пiкiрталастық туғызды. Бiрақ та
қылмыстық құқықтың мәселелерiн шешудегi жаңа қырларын ескеруде, бiрiншi
кезекте жалпы адамзаттың құндылықтарын қорғау шығып отырғандықтан қылмыс
объектiсi түсiнiгiнде қоғамдық қарым-қатынастар толық қанағаттандырыла алуы
мүмкiн емес делiнген 31.Б.6-7.
Қазақстан Республикасы ҚК 185-бабымен көзделген автомобильдi немесе
өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудiң объектiсi
ретiнде, бiздер жалпы қылмыстық құқық теориясында қалыптасқандай қандай да
бiр қылмыс болмасын, қылмыстық заңмен қол сұғушылықтан қорғалынатын
қалыпты қоғамдық-қарым қатынас деп тани аламыз. Қоғамдық қарым-қатынас бұл,
әрқашан да қоғам мен адамдар арасындағы әлеуметтiк қызметтiң нәтижесi бола
алатын байланыс. Қоғам жеке адамнан тұрмайды ол адамдар арасындағы қарым-
қатынаспен байланысты бола алатындығымен көрiнедi.
Қоғамдық қарым қатынастың мазмұны болып, қоғамдық тәртiп пен
азаматтардың құқыққа қарсы қол сұғуға қарсы бағытталған әлеуметтiк
байланысы немесе субъектiлердiң өзара әрекетi танылады. Бұдан басқа, мұндай
жағдайда қарым-қатынас субъектiлерi - азаматтардың денсаулығына зиян
келтiрудi немесе олардың жеке басы мен құқықтарына қол сұғылуы сияқты
қылмысты әсер етуге душар етедi делiнген 32.Б.161.
Қылмыстық құқық ғылымы қылмыстың жеке түрлерiне қылмыстық-құқықтық
нормасымен қамтылған диспозициялары қылмыстың түрлiк құрамдарына заң
атқарушылық абстракция деңгейiнде талдау жасап, оқып үйретедi. Осы немесе
басқа қылмыстардың тiкелей объектiсi, жеке тұрғыдағы көрiнетiн құбылыс
емес, керiсiнше қылмыстың нақты түрлерiнiң барлық деңгейiн айқындайтын
түрлiк құрамының элементi болып танылады.
Профессор Е.I. Қайыржанов қылмыс объектiсiнiң материалдық және
формальдық жақтарын ажыратады. Материалдық жағы қорғалынатын мүдде болса,
формальдық жағы - ол мүдденi бүркеп, қорғап тұрған құқықтық норма. Құқықтық
қорғаусыз құқықтағы мүдде жоқ. Сондай-ақ олар қорғайтын әлеуметтiк құнды
мүддесiз құқық, нақты құқықтық нормалар жоқ, - деп түсiндiредi. Қылмыстың
объектiсiн анықтау үшiн кез келген жеке жағдайда екi түрлi өзара байланысты
мәселеге тоқталуға тура келедi. Бiрiншiден, кiмнiң қандай мүддесi және
екiншiден, қандай құқықтық норма бұзылады ? 33.Б.57.
Формальдық тұрғыдан қылмыс объектiсi болып құқықтық норма шығады. Бiрақ
бұл жәй беткi жағы ғана. Объектiнiң неғұрлым терең мазмұнды жағы, мәнiсi
немесе қоғамдық құндылығы қоғам мен мемлекет атынан қорғалатын мүдде,
қоғамның материалдық не моральдық игiлiктерiнде жатыр 33.Б.68.
Барлық қоғамдық қатынастар қылмыстық заңмен қорғала бермейдi, тек қана
заң тұрғысынан анағұрлым құнды болып саналатындары ғана қорғалады делiнген
34.Б.175.
Қазақ КСР 1959-жылғы 22-шiлдедегi қабылданған қылмыстық заңы бойынша
осы аталған қылмыс құрамы үшiн қылмыстық жауаптылық ҚК 221-бабымен
Көлiктегi қылмыстар тобына жатқызылған болатын. Мәселен, бiрқатар одақтас
елдер аталған қылмыс құрамын транспорттық қылмыстар қатарына жатқызып, оның
объектiсiн қоғамның қауiпсiздiгi деп таныды. Кейiннен көлiк құралдарын
заңсыз иеленуге қатысты қылмыс құрамын айқындауда немесе дәрежелеуде, яғни
бiздердiң төменде тоқталып өтетiн бәсекелiк сұрақтары пайда болды.
Мысалы, транспорттық қылмыстарға қатысты ең алғашқы түсiнiк
берушiлердiң бiрi ретiнде профессор Н.С. Алексеев болды. Бiрақ та ол,
транспорттық қылмыстар деген түсiнiктен өзiне тән транспортқа қатысты
бiрқатар арнайы белгiлерi бар болғандықтан бұл термин дәлiрек емес,
сондықтан бұл дұрыс түсiнiктi құрамауы мүмкiн деген күдiкпен қарады
35.Б.25.
Барлық қандай да болмасын қылмыстар тiкелей немесе жанама түрде
қылмыстық заңмен қорғалынатын қоғамдық қарым қатынасқа қол сұғады деп,
кеңестiк қылмыстық құқық ғылымында жалпымен танылған қағида орын алған
36.Б.132.
Егер, отандас елдердiң қылмыстық құқығымен, қылмыстың жалпы және тектi
объектiсi болып қылмыстық заңмен қорғалынатын қоғамдық қарым-қатынастар деп
танылуы жалпымен мақұлданса, кейбiр авторлар нақты бiр қылмыстың тiкелей
объектiсiн қоғамдық қатынастармен қатар және олардың материалдық сипатын
қосып қарастыруға икемделген. Мәселен, А.А. Пионтковский нақты бiр
қылмыстың тiкелей объектiсi ретiнде қоғамдық қарым-қатынастардың бiр өзiн
ғана емес, сонымен қатар олардың элементтерiн қарастырған: меншiкке қол
сұғушылықтағы олардың материалды сипаттамасы; азаматтың жеке басына қол
сұғушылығындағы олардың субъектiсi деп көрсетедi 37.Б.116.
Бұл сұрақ бойынша осыған ұқсас, ңәрбiр қылмыстың объектiсi болып
қоғамдық қатынастар таныладың, бiрақ та ол нақты өмiрлiк қосындыларда
материалдық және материалдық емес, саяси, моральдi, мәдени және т.б.
құндылықтардың болуына жол бередi деген пiкiр айтылған 38.Б.124.
Сұрақтарды мұндай талқылауда, жалпы және тiкелей (арнайы) қылмыс
объектiлерi арасындағы бiр-бiрiмен байланыста болатын тегi мен түрлерi
арасында үзiлiс (байланыстың жоқ болуы) пайда болады деп түсiнемiз.
Сондықтан да, Я.М. Брайниннiң ңтiкелей объект заңмен бекiтiлген емес, ол
әрқашанда нақты бiр қоғамдық қатынас ретiнде көрiнедiң, деп санауын
анағұрлым дәлелдiрек деп айта аламыз 39.Б.167.
Мысалы, заңгер В.Е. Квашистiң айтуынша, көлiк құралын айдап кетудiң
қоғамға қауiптiлiгi, осындай қылмыстар көлiк құралын жүргiзуге
машықтанбаған мас күйiнде табылған тұлғалармен жасалынады деп таниды.
Тәжiрибеде көрiнгендей, көптеген жағдайларда айдап кету, адамдардың зардап
алуына әкеп соқтыратын әр түрлi қозғалыс қауiпсiздiгiн бұзуылуымен
жалғастырылады. Көлiк құралын айдап кету қоғамдық қатынастардың әр түрлi
топтарына зиян келтiредi: мұндай әректтермен социалистiк және азаматтардың
меншiк құқығы бұзылуы мүмкiн. Сонымен қатар бұл әрекеттер көлiк
құралдарының қалыпты қызметi мен қозғалыс қауiпсiздiгiне де қол сұғады
40.Б.64.
Көлiк құралын айдап кетудегi қол сұғушылықтағы қылмыс объектiсiн
анықтау күрделiлiгiнiң байланысы болып, айдап кетуде залал қоғам
қауiпсiздiгiнiң қарым-қатынастарына және меншiк иесiнiң ешқандай кедергiсiз
өз көлiк құралын пайдалануы немесе басқара алуына нұқсан келтiрiледi.
Бiрақ та, көлiк құралын айдап кетуде оның объективтi жағын сипаттайтын қол
сұғушылықтың негiзгi объектiсi болып, қоғамдық қатынастың қауiпсiздiгi -
бұл көлiк құралдарын пайдалану кезiнде пайда болған, жоғары қауiптiлiктiң
көзi ретiндегi заң нормаларын сақтаумен қамтамасыз етiлген, осы
қатынастарды насихаттайтын немесе қорғайтын материалдық белгi, қоғамдық
қатынастардың сапалық сипаттамасы болып танылған.
Жоғарыда айтылғандай бұл қылмыс құрамының түрi көлiктегi қылмыстар тобы
қатарында орын алғандықтан мысалы, Б. А. Куринов көлiк құралдарын айдап
кетудiң тектi объектiсi деп, темiр жол, әуе немесе су көлiгi, қала
электрокөлiктерi мен автомототранспорт құралдарының қауiпсiз және қалыпты
қозғалысқа келтiрiлуi деп атайды 4.Б.11. Көрсетiлген объектiге қол
сұғушылық әр түрлi санаттағы тұлғалармен немесе кiнәнiң бiрнеше нысаны
әрекеттерiмен де сипатталынуы мүмкiн.
Сол сияқты, Б. А. Куриновтың, қылмыстың тектi объектiсi болып, көлiк
құралдарының қозғалыс қауiпсiздiгi болып танылатындығы туралы пiкiрiне В.
К. Глистин наразылық бiлдiре отырып, қылмыстық заң нормасында тек қозғалыс
қауiпсiздiгi ережелерi мәселелерi ғана емес, сонымен қатар көлiк құралдарын
пайдалануды, адамдардың өмiрi мен денсаулығын, мүлкiн қорғауды қылмыстық-
құқықтық норма өз алдына тiкелей мақсат етiп қоятындығын атап көрсетедi.
Сондықтан да, ол көлiк құралдарын пайдаланудағы қылмыстық заңмен
қорғалынатын мүлiктiк қымбаттылықты, адамның өмiрi мен денсаулығын
қылмыстық заңмен қорғалынатын ұқсас қоғамдық қарым- қатынастардың тобын осы
қылмыстардың тектi объектiсi деп тануымызды ұсынады 41.Б.68.
Аталған қылмыстың объектiсi болып, мемлекеттiк не қоғамдық ұйымдарға
немесе жеке азаматтарға жататын автомототранспорт құралдарын тиiсiнше
пайдалануының тәртiбi болып танылады. Автомототранспорт құралдарын өз
еркiмен айдап кету қозғалыс қауiпсiздiгiне қол сұғады және аталған
жауаптылықты көздеген қылмыс құрамының диспозициясымен қамтылады деген
негiздеменi М. Валиев бердi 42.Б.22-23.
Басқа авторлармен салыстырғанда М. Б. Валиев көлiктi айдап кетудiң
объектiсiн ңмемлекеттiк, қоғамдық ұйымдардың немесе азаматтардың танылатын
көлiк құралдарын пайдалану тәртiбiң деп анықтайды 43.Б.96. Ал, заңгер В.
Лихолая болса осы қылмыстың объектiсiн қоғамдық тәртiппен қатар қоғамның
қауiпсiздiгiн де қосып қарастырады 44.Б.46.
Көлiк құралдарын заңсыз айдап кетудiң тiкелей объектiсi болып көлiк
құралдарын пайдаланудағы қауiпсiздiктi қамтамасыз ететiн қоғамдық қарым-
қатынас танылады делiнген В. М. Хомичтiң пiкiрi бiздiң ойымызша пiкiр
таластықты тудырады 45.Б.13.
Мұның өзi, автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленуде, кiнәлi тұлға көптеген жағдайларда, мас
күйiнде немесе жүргiзушi куәлiгiнсiз не болмаса жағымсыз жағдайларда, яғни
қылмыс жасау орнынан жалтару үшiн түнгi уақытта жарықсыз жүруi, көлiктiң
техникалық жағдайын тексермеуi, жол жүру ережелерiн сақтамауымен т.б. мән-
жайларымен түсiндiрiледi.
Ал, екiншi жағынан қарасақ бiздердiң көзқарасымызша әрине, кейбiр
жағдайларда көлiк құралдарын айдап кетуде қоғамның қауiпсiздiгiне ешқандай
нұқсан келтiрмейтiн көлiк құралдарын жүргiзудi жетiк меңгерген тәжiрибелi
тұлғалармен де жүзеге асырылуы мүмкiн.
Н. И. Загородников, А. Н. Игнатов және М. А. Ефимов көлiктегi қылмыстар
тобының объектiсiн, азаматтардың қауiпсiздiк кепiлi болып танылатын, яғни
өндiрiстiк қызыметтi пайдалану тәртiбiн реттейтiн, қорғайтын, жоғары
қауiптiлiк көзi тұрмыстарында осындай тәртiптi қамтамасыз ететiн қоғамдық
қарым-қатынастар мен заң нормаларының жыйынтығын дәрiптейтiн қоғамдық
қауiпсiздiк деп атайды 46.Б.460.
Осы қылмыстың объектiсiн анықтауда мұндай түсiнiктiң берiлуiн, яғни
кiнәлi адам көлiк құралын заңсыз иелене отырып оны қозғалысқа келтiруi (жол
жүруi) техникамен адам арасындағы ерiктi байланысқа түседi және де ол тек
қозғалыстың қауiпсiздiгi туралы көзқараста ғана емес, сонымен қатар болуы
мүмкiн қоғамға қауiптi жүрiс тұрысының аспектiлерiмен өзара қарым-қатынасқа
түсуi (меншiк құқығының бұзылуы, қорқыту, денсаулыққа зиян келтiру немесе
кiсi өлiмi, мүлiктi жою немесе бүлдiру т.б) дұрыс шешiм деп бағалай
алатындығын да заңгер В. П. Пантелеев жоққа шығармайды 47.Б.13.
Қылмыстың объектiсiн толық талқылау барысында, қылмыстық заңмен
қорғалынатын айқын қоғамдық қарым-қатынастарға нақты қол сұғатын осы немесе
басқа қылмыстардың тiкелей объектiнiң айқындалу қажеттiлiгi туындайды.
Осыған сәйкес қылмыстың тiкелей объектiсiн қорғау мақсатында заң атқарушы
қылмыстық-құқықтық норманы қалыптастырады және қылмыс құрамын
жүйелендiредi.
Қылмысты қол сұғушылықтың объектiсiн анықтауда күрделi сұрақтардың
пайда болуы, яғни автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену меншiк иелерiнiң емiн-еркiн түрде өздерiнiң көлiк
құралдарын пайдалануына немесе иелiк етуiне оңтайлы жағдайлар жасауына
мүмкiндiк жасайтын қоғамдық-қатынастарға зиян келтiредi. Бiрақ, бiздер
көлiк құралын айдап кетуде қол сұғушылықтың объектiсi болып, оның
объективтi жағын сипаттайтын қауiпсiздiк қатынастары болып таныла алады деп
айта алмаймыз. Бұл көлiк құралдарын пайдаланудағы пайда болатын жоғарғы
қауiптiлiктiң көзi ретiнде, заң нормаларын сақтауды қамтамасыз ететiн
қоғамдық қарым-қатынастардың материалдық сапалы белгiсi болып танылады.
Мiне, бұл қылмыс құрамының тектi объектiсiн анықтауда осындай қозғалған
мәселелерге байланысты бiрқатар сұрақтар пайда болады.
Көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудiң тiкелей объектiсiн
анықтау туралы заң әдебиеттерiндегi әр түрлi авторлардың тұжырымдары мен
көзқарастары жүйелi, яғни нақты тоқтамға әкеп соқтырып аталған қылмыс
құрамының меншiкке қарсы қылмыстар тарауына ауыстырылуы дұрыс екендiгiн
бiздер аңғара аламыз.
Мысалы, осы айтылған тұжырымға қарама-қарсы пiкiр ретiнде Ю. И. Ляпунов
және В. Егоров көлiк құралдарын айдап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ 1
1 АВТОМОБИЛЬДI НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ДЕ КӨЛIК ҚҰРАЛДАРЫН ҰРЛАУ МАҚСАТЫНСЫЗ ЗАҢСЫЗ
ИЕЛЕНУДIҢ ТҮСIНIГI 3
1.1 Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудiң түсiнiгi 3
2 АВТОМОБИЛЬДI НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ДЕ КӨЛIК ҚҰРАЛДАРЫН ҰРЛАУ МАҚСАТЫНСЫЗ ЗАҢСЫЗ
ИЕЛЕНУДЕГI ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЗАҢДЫ ТАЛДАМАСЫ 13
2.1. Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз айдап
кетудегi қол сұғушылықтың объектiсi мен заты 13
2.2 Көлiк құралдарын айдап кетудегi қылмыс құрамының объективтiк жағы 26
2.3 Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудiң субьектiсi 39
2.4 Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудiң субъективтiк жағы 46
2.5 Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудiң дәрежелеушi белгiлерi 55
ҚОРЫТЫНДЫ 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 81
КIРIСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Қазақстан Республикасында (1997-жылы)
қабылданған жаңа Қылмыстық кодексi қылмыстық құқықтың көптеген
институттарын бiрқатар өзгерiске ұшыратты. Қылмысты әрекеттердi белгiлейтiн
Қылмыстық кодекстiң Жалпы және Ерекше бөлiмдерiнде көзделген баптарының
кейбiр белгiлерi қылмыс құрамын құрауынан ажыратылды немесе жаңа қылмыс
құрамдары белгiлерiмен толықтырылды.
Қазақстанда қылмыстық заңның өзгерiстерге ұшырауы ерекше мән-жайлар
болып танылады, олардың арасында көлiк құралдары жоғары қауiптiлiк көзi
ретiнде табылуы, оларды пайдалануда көлiк құралдарымен байланысты болған
қылмыстардың жаңа түрлерiнiң пайда болуы, сол сияқты, олармен байланысты
автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленгендiгi үшiн қылмыстық жауаптылықты белгiлеу бойынша арнайы зерттеу
жүргiзудiң қажеттiлiгi айқындалады.
Елiмiздiң Президентi Н.Ә. Назарбаевтiң қатысуымен Адамдар өздерiн
қауiпсiздiкте сезiнуi тиiс атты құқық қорғау органдарының республикалық
кеңесiнде сөйлеген сөзiнде Бiз конституциялық деңгейде Қазақстанда адам,
оның өмiрi, құқықтары мен еркiндiктерi ең басты құндылық болып табылады деп
жарияладық. Сондықтан да заңға құлықты азаматтарды олардың құндылықтарын,
еркiндiктерi мен заңды мүдделерiн қорғау - сiздердiң басыңқы мiндеттерiңiз.
Мұны мен сiздерге ел Президентi ретiнде, Конституцияның кепiлi ретiнде
айтып отырмын деп атап өттi 1.
Елiмiздегi iшкi iстер органдарының құқық қолдану қызметiн жетiлдiру мен
ұйымдастыру қазiргi кезеңде ерекше орын алады. Осыған байланысты қылмыстық-
құқық нормаларын, оның институттарын қолдану тиiмдiлiгiн жетiлдiру мен
арттыру жолдарын теориялық тұрғыда жете зерттеу құқық қорғау органдары
қызметкерлерiнiң қылмыстылықпен күресуi мен тойтаруына тиiмдi мүмкiндiктер
жасайды.
Қазақстан Республикасында жалпы қылмыстардың жасалу саны, әлi де болса
өз қарқынын жоғалта қойған жоқ. Арнайы мәлiметтерге жүгiне отырып, соңғы
өткен 10 жыл аралығын алып қарасақ мысалы, Қазақстанда 1992 жылы - 200873,
1993 жылы - 206006, 1994 жылы - 201786, 1995 жылы - 183977, 1996 жылы -
162491, 1997 жылы - 142100, 1998 жылы – 162494, 1999 жылы - 139431, 2000
жылы - 150790, 2001 жылы - 152168 және 2002 жылы - 135151 қылмыс
жасалғандығын байқауымызға болады 2. Соның iшiнде қылмыстар санының
өсуiне қатысты бөтеннiң мүлкiне қарсы қылмыстардың жасалуы өз алдына үлесшi
болып отыр.
Қазiргi кезеңде адамның өмiр-тұрмысындағы тығыз байланыстың бiрi
техниканы пайдалануы. Ғылым мен техниканың дамуындағы ең жарқын
көрiнiстерiнiң бiрi болып бүгiнгi таңда, автомобиль немесе өзге де көлiк
құралдары танылады.
Мiне, осы техникалық құралдармен байланысты болып отырған ңавтомобильдi
немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуң (айдап
кету) сиқты әрекеттер үшiн Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексi бойынша
қылмыстық жауаптылық белгiленгендiгi бiздерге мәлiм.
Ал, тiкелей автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын айдап кетумен
байланысты болған қылмыстардың жалпы жасалу саны: 1998 жылы - 1334 (0,82
%), 1999 жылы - 798 (0,57%), 2000 жылы – 948 (0,63 %), 2001 жылы 1165,
(0,76 %), 2002 жылы 1399 (1,04 %), болып отыр 2.
Бiздiң өмiрiмiздегi автомобиль немесе өзге де көлiк құралдары
деңгейiнiң уақытқа сай қоғамдағы қарқынды өсуi жағдайындағы маңыздылығы,
оған сәйкес оның тиiстi түрде қолдану талаптарының көтерiлуi, автомобильдi
немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудегi
қолданылатын қылмыстық жауаптылықтың күрделi мәселелерiн шешудiң ғылыми
және тәжiрибелiк қызығушылығын тудырып отыр.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiн қолдану барысында пайда
болған белгiлi бiр шеңбердегi кемшiлiктердi жою көздерiн тапқанмен де, жаңа
қылмыстық заң бiрiншi кезекте Қылмыстық кодекстiң осы немесе басқа да
нормаларын қолдануда пiкiрталастыққа әкеп соқтыратын бiрқатар қарама-
қайшылықтардан толық арыла қойған жоқ.
Демек, осы айтылғандарға байланысты жете тұрғыда зерттеудi қажет ететiн
мәселенiң бiрi болып, ҚР ҚК 185-бабымен белгiленген Автомобильдi немесе
өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленгендiгi (айдап
кету) үшiн қылмыстық жауаптылық танылады.
Аталған қылмыс түрiмен күрес жүргiзу, оның алдын алу немесе оған дұрыс
қылмыстық жауаптылық белгiлеу мiндеттi болып табылады. Ал, автомобильдi
немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену, қолданыста
жоғары қауiптiлiктiң көзi ретiнде таныла отырып, меншiк пен көлiк
құралдарын заңды (дұрыс) пайдалану ережелерiне қатер төндiре отырып қоғам
мүдделерiне қол сұғатын заңсыз әрекет болып танылады.
Қылмыстық құқық саласында, көлiктегi жасалынған қылмыстар немесе көлiк
құралдарын айдап кеткендiгi үшiн қылмыстық жауаптылық белгiлеудiң
проблемаларын өңдеуде немесе олармен келтiрiлетiн қол сұғушылықтарға қарсы
күрес жүргiзу мәселелерiн анықтауда елеулi тұрғыда еңбек сiңiрген мына
ғалымдардың еңбектерi жатады: А.В. Арендаренко, Н.А. Бусырев, М. Валиев,
Т.М. Грекова, В.И. Егоров, Б.А. Куринов, В.А. Лихолая, Э.К. Набиев, В.П.
Пантелеев, Б.В. Петухов, Ю.А. Панова, В.М. Хомич, Л.Г. Шайбазян және т.б.
Мұның өзiнде, олармен құрастырылған ұсыныстар мен тұжырымдар орын
алғанымен де, әлi де болса осы зерттеу жұмысы бойынша бiрқатар етек алды
пiкiрталастықтар туып отыр және олар одан әрi тәжiрибелiк-теориялық
деңгейде зерттеудi қажет ететiндiгiмен көрiнедi.
Әлбетте, қазiргi кезеңде елiмiздегi қылмыстық заңды жалпы тұрғыда одан
әрi жетiлдiруге, дамытуға өз үлестерiн қосып еңбек сiңiрген заңгер
ғалымдар: А.Н. Ағыбаев, З.О. Ашитов, Н.М. Әбдiров, Қ.Ж. Балтабаев, И.Ш.
Борчашвили, Б.Ж Жүнiсов, Ұ.С. Жекебаев, А.А. Исаев, Е.I. Қайыржанов, Р.Т.
Нұртаев, Б.М. Нұрғалиев, И.И. Рогов, Г.Р. Рүстемова Д.С. Чукмаитов және
т.б.
1 АВТОМОБИЛЬДI НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ДЕ КӨЛIК ҚҰРАЛДАРЫН ҰРЛАУ МАҚСАТЫНСЫЗ ЗАҢСЫЗ
ИЕЛЕНУДIҢ ТҮСIНIГI
1.1 Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудiң түсiнiгi
Автомобиль немесе өзге де көлiк құралы, тез дамыған пайдалы қарым-
қатынастың қажеттi түрi ретiндегi елiмiздегi көлiк құралы жүйесiнiң бiрi
болып саналады. Осыған қатысты болған қылмыстардың барлығы да өз алдына
көлiк құралдарымен байланысты қылмыстардың жүйесiн құрады. Ұзақ уақыт
аралығында осы қылмыс құрамына қатысты, оның түсiнiгi мен белгiлерiн
анықтауда заң ғалымдармен әр түрлi анықтамалар берiлген болатын.
Алағашқы рет көлiк құралдарын айдап кету туралы норма Қазақ КСР 1960
жылғы 1-қаңтарда күшiне енген қылмыстық заңының 221-бабында орын алып,
онымен автомашиналарды, мотоцикл немесе басқа қозғалыс құралдарын өз
бетiмен ұрлау мақсатынсыз мiнiп кетуi туралы айтылды. Көлiк құралдарын
айдап кету сол кезеңде Қазақ КСР қылмыстық кодексiндегi Көлiктегi
қылмыстар атты ХI-тарауынан табылды.
Осыған байланысты, көлiк құралын айдап кетудi белгiлеген қылмыс құрамы
қазiргi кезеңде белгiленгендей бөтеннiң меншiгiне емес, керiсiнше көлiк
құралының қозғалысқа келтiрiлуi немесе қолданылуы аумағындағы қалыпты
қызметi мен тәртiбiне қол сұғылады деп, көлiктегi қылмыстардың қатарына
жатқызылған болатын.
Қазақ КСР-нiң Қылмыстық кодексiмен көлiк құралдарына автомобильдердiң
барлық түрлерi, тракторлар және өздiгiнен жүретiн өзге машиналар,
трамвайлар мен троллейбустар, сондай-ақ мотоциклдер және басқа механикалық
транспорт құралдары жатады деп белгiленген 2. Айдап кету, өз алдына жеке
түсiнiк ретiнде алғаш рет Ресей ҚК 212(1) бабымен Автомототранспорт
құралдарын айдап кету деп танылып, көлiк құралдарын басып алу және оны
мiнiп кетуi, яғни екi белсендi әрекет жасалуының қажет болуы деп
түсiндiрiлдi 3.Б.2.
Бұл мәселеге қатысты көлiк құралын айдап кетудi белгiлейтiн норма,
әрине өзгерместен осылай қала қойған жоқ, себебi, бiздерге белгiлi
болғандай бұл айтылып отырған түсiнiктер, қылмыстық жауаптылыққа тарту мен
жаза тағайындау барысындағы индивидуализация және дифференцация
қағидаларының сақталуында өз орнынан көрiне алмады.
Көптеген жылдар арасында заңгерлермен көлiк құралын айдап кету мен оның
қол сұғатын объектiсiн нақты анықтау туралы әр түрлi түсiнiктер мен
пiкiрталастықтары орын алды. Сол кезеңде нақты бiр қалыптасқан
көзқрастардың, яғни көлiк құралдары болып, қандай құралдар табыла
алатындығы, сонымен қатар ең алдымен заңмен қорғалынатын қандай қарым-
қатынастың бұзылатындығы туралы бiр тектес пiкiрлер де болмады.
Мәселен, осы норма Ресей ҚК 212(1) бабы Қоғамның қауiпсiздiгi мен
қоғамдық тәртiпке және халықтың денсаулығына қарсы қылмыстар атты
тарауында орын алды. Сонымен қатар заң атқарушы, көлiк құралын айдап кету
ең алдымен қоғамның қауiпсiздiгiне, көлiк құралдарын қауiпсiз пайдалану
ережелерiне қол сұғады деп көрсеттi. Кейбiр авторлар мұнымен келiсе отырып
осы әрекеттiң тiкелей объектiсi болып, механикалық көлiк құралдарының
қауiпсiз қозғалысы, ал қосымшасы ретiнде социалистiк немесе жеке меншiк
болып танылады деп санаған болатын 4.Б.138-139.
Тәжiрибе көрсеткендей көптеген жағдайларда көлiк құралын айдап кетуде
әр түрлi жол жүру ережелерiнiң бұзылуымен ұштасып, яғни оның нәтижесiнде
пайда болатын жол көлiк оқиғасы, адамның қаза болуымен байланысты болып
жатады. Ал, Қазақ КСР-нiң заң атқарушылығымен бұл қылмыс құрамы
транспорттық қылмыстар атты тарауында орын алуының себебi болып оның
тiкелей автомобиль немесе өзге де көлiк құралдарымен жасалынған
қылмыстармен байланысуы арқылы, яғни осындай қоғамға қауiптi қол
сұғушылықтардың болуымен түсiндiрiледi.
Қазақстан Республикасы 1997 жылы 16-шiлдедегi қабылдаған қылмыстық
заңының (Қылмыстық кодекс) жүйесi елеулi өзгерiстерге ұшырауымен байланысты
аталған норманы қолданудағы ғылыми пiкiрталастық кейiннен өз жаңа жолын
тапты. Негiзгi сұрақтардың бiрi болып, алғашқы кезекте қандай мүддеге қол
сұғылатындығы немесе оның бұзылатындығын анықтау туралы мәселе болды.
Көлiк құралын айдап кетуде, ең алдымен адамның өз көлiгiн пайдалануына
немесе иелiк етуiне не осы мүдделерiн жүзеге асыруы құқығына қол сұғылады
және негiзгi зиян меншiк қатынастарына келтiрiледi, -деген ұғымды бiрқатар
заңгерлердiң кең шеңберi қолдап оны нақтылай түстi. Сонымен қатар, көлiктi
айдап кеткен кiнәлi адам меншiк құқығы мен бөтеннiң мүлкiн заңсыз
пайдаланғандығын сезiнедi. Көлiк құралына қатысты қылмысқа деген (ең
алдымен құнды мүлiк ретiнде), яғни айдап кетудiң негiзгi объектiсiн
анықтаудағы ғалым-заңгерлердiң баға беруi, өз алдына дұрыс болып танылды.
Сонымен, елiмiздiң қылмыстық заң шығарушылығы, автомобиль немесе өзге де
көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленумен байланысты қылмыстарды
ңменшiкке қарсы қылмыстарң тобына жатқыза отырып оған қатысты шешiмдi түрде
нақты нүкте қойды. Сөйтiп, заң шығарушылық арқылы, осы аталған қылмыстық-
құқықтық меншiк қатынастары, көлiк құралдарын иелiк ету құқығы, меншiк
иесiнiң көлiктi пайдалану мен өкiмдiк етуiн қорғау мүдделерi өз
қажеттiлiгiн тапты.
Қазақстанның қылмыстық құқығында мұндай қылмыстардың түрi ретiнде
табылған, автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иелену (айдап кету) Қазақстан Республикасы ҚК 185-бабымен
белгiлендi.
Айтылған қылмыстық заңды қабылдағанға дейiн көлiк құралдарын айдап кету
көлiктегi қылмыстар тобында өзгерместен қалып қойған болатын, бiрақ бұл қол
сұғушылық шын мәнiнде өзiнiң конструкциялық құрылысының талдалуынан
бөтеннiң меншiгiне қарсы қылмыс болып табылады. Мысалы, көлiк құралын айдап
кетуде кiнәлiнiң әрекетiн қосымша баппен дәрежелеудi қажет деп табылмады,
яғни меншiк құқығына байланысты қатынастар жеткiлiксiз түрде ескерiлiндi.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан
Республикасында мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей
қорғалады (6-баптың 1-тармағы). Меншiк субъектiлерi мен объектiлерi, меншiк
иелерiнiң өз құқықтарын жүзеге асыру көлемi мен шектерi, оларды қорғау
кепiлдiктерi заңмен белгiленедi (6-баптың 2-тармағы) делiнген.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 188-бабына сәйкес меншiк
құқығы дегенiмiз субъектiнiң заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
өзiне тиесiлi мүлiктi өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билiк ету
құқығы танылады.
Меншiк иесi өзiне тиесiлi мүлiкке қатысты өз қалауы бойынша кез келген
әрекеттер жасауға, соның iшiнде бұл мүлiктi басқа адамдардың меншiгiне
беруге, иелiгiнен шығаруға, пайдалану және оған билiк ету жөнiндегi өз
өкiлеттiгiн тапсыруға, мүлiктi кепiлге беруге немесе оған басқа да
әдiстермен өзгеше түрде билiк етуге құқылы (ҚР АК 188-бабы 3-тармағы).
Осыған байланысты меншiк иелерiнiң заңды құқықтары азаматтық құқықтық
нормамен, сондай-ақ меншiк құқығына қоғамға қауiптi iс-әрекет арқылы қиянат
жасалғанда қылмыстық құқық нормасы арқылы да қорғалады.
Осыған орай, Қазақстан Республикасы қылмыстық заңы 1997 жылы елiмiздiң
конституциялық талаптарын орындай отырып барлық меншiк нысандары мен
кәсiпкерлiктiң тең қорғалуына басты назар аударып адам меншiгiне қарсы қол
сұғатын қылмыстардың түрлерiн нақтылай түстi. Қылмыстық заңмен, қол
сұғушылық кезiнднгi қылмыс затының бiрi ретiнде бөтеннiң мүлкiн тани
отырып, автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын заңсыз иеленуде, ең
алдымен меншiк құқығы бұзылатындығы анықталынды.
Мысалы, меншiкке қарсы қылмыстар деп - мүлiктiң меншiк иесiне немесе
өзге иеленушiсiне зиян келтiре отырып немесе зиян келтiру қаупiн тудырумен
байланысты Қылмыстық кодексте көзделген нысандар арқылы жасалынатын iс-
әрекет немесе әрекетсiздiктер деп түсiнемiз.
Қылмыстық құқық теориясында, мүлiктi заңсыз иеленудiң екi түрiне
қатысты яғни, бiрiншiден - бөтеннiң қозғалысқа түспейтiн мүлкiн (заттары);
екiншiден - бөтеннiң қозғалысқа түсе алатын мүлкiн заңсыз иелену орын
алатындығын айтуымызға болады.
Өз бетiмен бөтеннiң қозғалысқа түспейтiн мүлкiн иеленiп алу болып
мысалы; жер учаскесi, тұрғын үй т.б. жатады.
Өз бетiмен бөтеннiң қозғалысқа түсетiн мүлкiн иеленiп алудың бiрi
болып, бiздермен қарастырылатын дәстүрлi түрде көлiк құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленiп алуы болып танылады.
Меншiк иесiнде өз мүлкiн иелену, пайдалану және оған билiк жасау құқығы
болады. Меншiкке қарсы қылмыстар туралы тараудағы заң нормаларымен
қорғалатын объект ретiндегi меншiктер қатынасының мәнiн осы құқықтар
құрайды.
Иелену құқығы дегенiмiз – мүлiктi iс жүзiнде иеленудi заңмен қамтамасыз
етiлген мүмкiндiк арқылы жүзеге асыру.
Пайдалану құқығы дегенiмiз – мүлiктен оның пайдалы табиғи қасиеттерiн
алу және одан пайда көру мүмкiндiктерiн заңмен қамтамасыз етiлуi.
Билiк ету құқығы деп – мүлiктiң заң жүзiндегi тағдырын белгiлеудiң
заңмен қамтамасыз етiлуi (ҚР АК-нiң 188 бабының 2-тармағы).
Меншiк иесi, өзiнiң көлiгiн бөтен бiр адамның айдап әкету салдарынан
зиян шегедi, яғни көлiк иесi белгiлi бiр уақыт аралығында өз көлiгiн
пайдалану немесе билiк ету мүмкiндiгiнен айырылады. Демек, бiрiншi кезекте
көлiк иесiнiң меншiк құқығына қол сұғылса, екiншiден, ол мiндеттi болуы да
емес, бiрақ жол қозғалысы қауiпсiздiгiне зардап келтiрiлуi мүмкiн.
Сондықтан аталған қылмыс түрiн меншiкке қарсы бағытталған және оған сәйкес
жазалау түрiн айқындау дұрыс болып табылады 5.Б.24.
Меншiкке қарсы қылмыстар пайда табу мақсатында және пайда табу
мақсатынсыз болып екiге бөлiнедi. Пайда табу мақсатындағы қылмыстар,
мүлiктi алумен байланысты ұрлау деп аталатын қылмыстарға және ұрлаумен
байланысты емес қылмыстарға бөлуiмiзге болады. Осыған байланысты пайда табу
мақсатындағы, бiрақ ұрлаумен байланысты емес қылмыстардың бiрiне осы
аталған қылмыс құрамы жатқызылады.
Мысалы, белгiлi бiр мөлшерде меншiк иесiнiң көлiгiне деген
амортизациялық сипатта залал келтiрiледi. Кейбiр жағдайда зардап көлiгiн
пайдалануымен байланысты болған, күтiлген табысты алуына кедергi
келтiруiмен де сипатталынады. Сонымен қатар, көлiктi уақытша пайдалануы
үшiн айдап кетушi адам, көбiнесе оның бұзылуына немесе зардап келтiрiлуiне
жол беретiн ұқыпты немесе дұрыс пайдалануына назар аудармайды.
Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иелену (айдап кету) сұрақтары күрделi сипатқа ие және қылмыстық құқық
теориясында бiртектi талданбаған. Бiрқатар авторлармен айдап кетудi өз
еркiмен көлiк құралдарын басып алу және оны мiнiп жүру деп түсiндiрiледi
6.Б.86. Кейбiр авторлар мысалы, мұндай әрекет өз еркiмен көлiк құралдарын
басып алу және оны тұрған орнынан белгiлi бiр қашықтықта қозғалысқа
келтiруi деп таниды 7.Б.137. Бұдан басқа да осы қылмыс құрамына қатысты
айтылған анықтамалар да бар олар: автокөлiк құралдарын заңсыз иелену және
оны жүргiзуi 8.Б.250; көлiктi жүргiзуге құқығы жоқ адамның көлiк
құралының кабинасына заңсыз енуi және оны тұрған орнынан алып кетуi
9.Б.265; өз еркiмен көлiк құралдарын заңсыз иелену (басып алу)
10.Б.444.
Адамның көлiк құралын өз бетiмен және де заңсыз жасаған әрекетiн
бiртектес ңайдап әкетуң-деген түсiнiкпен қамыта атай отырып заң шығарушы
дұрыс анықтама берген 11.Б.31, себебi айдап кетудiң өзi қылмыскердiң өз
мақсатын жүзеге асыру ниетiмен байланысқан, яғни өз бетiмен заңсыз түрде
меншiк иесiнiң ырқына қарсы түрде бағытталған әрекетiн айқындайды.
Бiздердiң ойымызша, жоғарыда айтылған анықтамалармен салыстырғанда
анағұрлым дұрыс анықытама болып, бөтеннiң көлiк құралын заңсыз түрде
уақытша пайдалануы және оны табылған орнынан қозғалысқа келтiруi танылатын
сияқты.
Осы қылмыс құрамы бойынша бiздер уақытша пайдалану деген анықтаманы
айтатын болсақ, талан-таражға салу белгiлерi бұл қылмыс құрамымен
қамтылмауы деп түсiнуiмiз қажет. Талан-таражға салудың түсiнiгi көптеген
ғалым заңгерлермен талданып өңделген. Мысалы, белгiлi заңгер Пионтковский
А. А. айтылған қоғамға қауiптi әрекеттi мемлекеттiк немесе қоғамдық мүлiктi
кiнәлiнiң өз пайдасына қасақана айландырып алуы деп анықтаған 12.Б.367-
368.
Мұнымен бiрге, заңгер Шаргородский М.Д. талан-таражға салудың
түсiнiгiн, ұрлық, тонау, қарақшылық, қосып алу, ысырап ету, өзiнiң қызмет
бабын терiс пайдалануы мен алаяқтық жолдарымен мемлекеттiк немесе қоғамдық
меншiктi заңсыз қайтарымсыз пайдақорлық мақсатта заңсыз түрде өзiнiң
меншiгi ретiнде алып қоюы немесе сол мақсатта үшiншi бiр адамға беруi деп
түсiндiредi 13.Б.350.
Аталған қылмыс құрамы бойынша автомобильдi немесе өзге де көлiк
құралдарын заңсыз иеленуiнде ұрлау мақсатының орын алмауы талан-таражға
салудың белгiлерiн қамтымайды. Сондықтан да, бұл қылмыстың түрi талан-
таражға салудың белгiлерiнсiз, бiрақ пайдақорлық сипаттағы қоғамға қауiптi
әрекеттiң түрi болып танылады.
Пайдақорлық деп, осы қылмыс түрiне қатысты айтатын болсақ кiнәлi
адамның өз жеке басы пайдасы үшiн (керек етуi) заңсыз түрде автомобильдi
немесе өзге де көлiк құралдары арқылы белгiлi бiр орынға жетiп қалуы,
өзiнiң қызығушылық қажеттiлiгiн орындауы (мысалы, белгiлi бiр көлiктi
жүргiзгiсi келуi, ынтызар болуы), қылмыс жасаған орынынан бой тасалау
немесе қашып құтылуы, жүктерiн жеткiзiп алуы т.б. әрекеттерi жатады.
Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудi, ұрлықтан (тонаудан) нақты айыра бiлуiмiз қажет, себебi, бұл
қылмыстарда ұқсас мән-жайлар мен қылмыскерлердiң әрекеттерi, сонымен қатар
бiр тектес қылмыс объектiсi мен заты орын алады.
Мысалы, осыған орай Ресей Федерациясы Жоғарғы Соты Пленумының 1995
жылғы 24-сәуiрдегi №5 Соттардың мешiкке қарсы қылмыстар үшiн жауаптылықты
қолданудың мәселелерi туралы қаулысымен, көлiк құралын айдап кету ұрлықтан
айырмашылығы болып, пайдакүнемдiк мақсатта бөтен мүлiктi осы мүлiктiң
меншiк иесiне немесе өзге иеленушiсiне, айыптының немесе басқа адамдардың
пайдасына заңсыз, қайтарымсыз немесе айналдыру мақсатында емес уақытша алып
қоюы ниетiмен танылады деп түсiндiрiлген 14.
өз бетiмен заңсыз иеленiп алуды бiлдiретiн бiр тектi түсiнiк айдап
кету кiнәлi адамның өз мақсатында көлiк құралын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
пайдалануын бiлдiредi.
Заңсыз иелену деп- меншiк иесiнiң еркiнен тыс заңсыз, құқыққа қайшы
оның көлiгiн өз бетiмен ұрлау мақсатынсыз өз пайдасы үшiн иелiк орнатуы деп
түсiнемiз.
Айдап кету – көлiк құралын заңсыз пайдалану, яғни алып кетуi. Егер
тiкелей айтсақ, ол меншiк құқығының жүзеге асырылуын бiлдiрмейдi, керiсiнше
көлiктi қолдану, қозғалысқа келтiрудi сипаттайды. Сонымен қатар, айдап кету
– меншiк құқығына және қосымша түрде адамның денсаулығына да нұқсан
келтiруi мүмкiн. Аталған аумақ нормативтi түрде реттелiнген және олармен:
а) субъектiлер (меншiк иелерiн);
б) автомобиль немесе өзге де көлiк құралдары;
в) қозғалыс ережелерi (пайдалану немесе қозғалысқа келтiрудегi
ережелерi) қамтылады.
Көлiк құралын заңды пайдалану - қылмыс құрамын құрауды жоққа
шығаратын алғашқы шарттарының бiрi. Заңды түрде пайдалану көлiк құралын
иелiк ету мен жол жүру талаптары ережелерiне сәйкес орындалуымен
бағаланады.
Айдап кетудiң анықтамасын айтуда қосымша түрде көлiк құралын заңсыз
иелену деген түсiнiктi көрсетудiң қажеттiлiгi жоқ болып көрiнетiн сияқты.
Бөтеннiң – деген ұғымды бiлдiретiн сөйлем толық түрде заңсыз атты
ұғымның шеңберiнде-ақ қамтылып отыр.
Осыған байланысты, айдап кету дегенiмiз - автомобильдi немесе өзге де
көлiк құралдарын өз меншiгiне қосып алу мақсатынсыз көлiктi орнынан
қозғалысқа келтiре отырып басқа орынға жылжытуы, яғни уақытша пайдалануы
деп түсiндiрiледi.
Көлiк құралын айдап кетудегi ұрлау мақсатының болмауы нақты осы қылмыс
құрамының нақты белгiлерiн ашып көрсетедi. Сондықтан да, ұрлау
мақсатынсыз деген ұғым, осы айтылған қылмыс құрамының мiндеттi белгiсi
ретiнде көрiнiп, оны ұрлықтан айырып алуымызға мүмкiндiк бередi. Адамның
ойында ұрлау мақсатының болмауы, яғни (ҚР ҚК 185-бабына қатысты)
автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын уақытша өз пайдасына жаратуы,
бiрақ, жеке меншiгiне айналдырып алуы емес.
Ал, ұрлықтың түсiнiгiне келетiн болсақ ҚР ҚК 175-бабының 1-ескертуiнде
белгiленгендей, пайдакүнемдiк мақсатта бөтен мүлiктi осы мүлiктiң меншiк
иесiне немесе өзге иеленушiсiне залал келтiре отырып айыптының немесе басқа
адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және (немесе) айналдыру
танылады деп көзделген.
Ал, осы аталған қылмыс құрамына қатысты берiлген ұрлау мақсатынсыз
деген ұғым тар шеңберде көрiнiп отырған сияқты. Бiздердiң ойымызша, ұрлау
мақсатынсыз деген сөйлемнiң орнына талан-таражға салу мақсатынсыз деген
сөзбен ауыстырылуы анағұрлым нақтырақ болып келетiн сияқты. Себебi талан-
таражға салу мақсатының болмауы деген ұғым, айтылған қылмыс құрамына
қатысты тереңiрек, яғни кең тұрғыда мазмұнын ашып көрсететiн сияқты.
Қандай да болмасын қылмыстың мәнi, қылмыстық заңмен қорғалынатын
қоғамның қалыпты өмiр сүруiне қатысты қоғамға қауiптi қол сұғушылығымен
анықталынады. Демек, қоғамға қауiптiлiк пен заңға қайшылық әрекеттер,
адамның әрекетiнде қылмыстық жауаптылығының бар немесе жоқ екендiгiн
анықтауға мүмкiндiк беретiн қажеттi шарттары болып танылады.
Жалпы қылмыстық құқық теориясында қоғамдық қауiптiлiк, құқыққа
қайшылық, кiнәлiлiк және жазалылық сияқты қылмыстың белгiлерi орын алған.
Сонымен қатар, әрбiр қылмыс құрамдары сияқты, автомобильдi немесе өзге де
көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену жасалуына қарай өзiне тән
арнайы белгiлерге ие.
Айта кеткен жөн, құқыққа қайшылық әрекеттiң белгiлерi қоғамға
қауiптiлiк белгiлерiне қатысты анықтаушы болып танылуы қажет 15.Б.27
дегендей, бiздерге белгiлi рим құқығындағы анықтамада Заңдағы
көрсетiлмеген қылмыс, қылмыс болып саналмайды деп айтылып, сол сияқты оның
мазмұнын ашатын ұғым ҚР ҚК 9-бабында да өзiнiң орнын тапқан.
Аталған қылмыстың бiрiншi белгiсi болып оның қоғамдық қауiптiлiгi
белгiсi табылады. Қандай да болмасын қылмыстардың қоғамға қауiптiлiк
белгiсi қылмыскердiң жеке басының қоғамға қауiптiлiк дәрежесiмен, сонымен
қатар сол қылмысты әрекеттiң де қоғамға қауiптiлiгi сипатымен де
анықталады. Осындай қылмысты жасаудың нәтижесiнде, бiрiншiден - көлiк иесi
меншiгiнен уақытша болса да пайдалану құқығынан айырылады. Екiншiден – көп
жағдайларда көлiк құралдарына зиян келтiрiледi, себебi айдап кетушi көлiк
өзiнiкi болып танылмауы себептерiнен оған ұқыпты қарамайды. Үшiншiден –
көлiк құралдары жоғары қауiптiлiк көздерi ретiнде саналады, себебi оларды
қозғалысқа келтiру сәтiнде айдап кетушiлердiң көбi жол жүру ережелерiн
сақтамайды, басқа бiр көлiк құралын соққандар немесе адамды басып кетуi
т.б. мән-жайлары танылады. Мiне мұндай белгiлердiң барлығы аталған қылмыс
құрамының қауiптiлiгiн дәлелдейдi.
Бiздер нақтырақ кiнәлiнiң жеке басының қоғамға қауiптiлiгiн сипаттайтын
белгiлердi осы жұмыстағы екiншi бөлiмде орналасқан қылмыстың субъектiсi
сұрақтарын талдау барысында қарастырамыз.
Барлық қылмыстарға тән екiншi белгi болып, соның iшiнде автомобильдi
немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудiң құқыққа
қайшылығы табылады. Аталған жағдайда қылмыстық заңмен көлiк құралдарын
заңсыз иеленудiң жасалуының өзiнде-ақ, қылмыстық-iс әрекеттi жоятын мән
жайларды анықтаған. Басқа жағдайларда көлiк құралын айдап кеткендiгi үшiн
жалпы негiздерде қылмыстық жауаптылық пайда болады.
Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын айдап кеткендiк үшiн
қылмыстық-құқықтық тиым салынған. Демек, мұндай әрекеттер құқыққа қайшы
болып танылады. Бiрақ, автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену, қылмыстық iс-әрекеттi жоятын мән жайларда
жасалынса қылмыс болып танылмауы немесе қылмыстық жауаптылық көзделiнбеуi
тиiс. Мысалы, аса қажеттiлiк кезiнде көлiк құралын айдап кету (ҚР ҚК 34-
бабы, егер де аса қажеттiлiктiң шегiнен шығушылық белгiлерi орын алмаса),
орынды тәуекел ету ретiнде (ҚР ҚК 35-бабы, қоғамға пайдалы мақсатта
(адамдардың денсаулығы немесе өмiрiн құтқару, мемлекеттiң қорғану
қабiлеттiлiгiн арттыруда және т.б.) жасалынуы. Орынды тәуекел қорқытумен
немесе күш қолданумен байланысты болса негiзсiз болып танылады. Бiрақ та
орынды тәуекел әрқашанда қауiптiң төнуiмен де байланысты болмайды. Сол
сияқты, автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын иелiк ету қылмыскердi
ұстау барысында немесе ауыр науқасқа көмек көрсету үшiн пайдаланылса онда
бұл әрекет қылмыс деп саналмайды 16.Б.172.
Көлiк құралын иеленуге әрбiр адамның құқығы бар. Бiрақ та, ол заңды
болып танылуы үшiн адамның заңмен белгiленген жасқа толуы мен арнайы көлiк
құралын жүргiзу мен пайдалануына арнайы құқығының болуы қажет етiледi.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 25-қарашадағы ғ1650
Қаулысымен 1998 жылдың 1 қаңтарынан күшiне енген Қазақстан Республикасы
Жол Қозғалысы Ережелерi бойынша арнайы экзаменнiң тапсырылуы нәтижесiнде,
арнайы жүргiзушi куәлiгi мен сол көлiк құралының иегерi немесе оны
пайдалануға арнайы құқығының болуы заңсыздықты жоққа шығарады.
Меншiк иесiнiң еркiнен тыс көлiк құралын иелену заңсыз болып таныла
отырып, құқыққа қайшылықты тудырады.
Келесi, барлық қылмыстарға тән және автомобильдi немесе өзге де көлiк
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудегi пайда болатын негiзгi
белгiлерiнiң бiрi болып кiнәлiлiк белгiсi болып табылады. Қылмыстық
құқықтың ең маңызды қағидаларының бiрi - қылмыстық жазаға және жауаптылыққа
тек қана қылмыс iстегенi үшiн кiнәлi адам ғана тартылатындығы болып
танылады.
Қылмысы үшiн кiнәлiлiк қасақаналық және абайсыздықтағы нысанмен
сипатталынады. Адамның қылмысты әрекетi үшiн кiнәлiлiгi тек қана оның
қылмыстық заңмен белгiленген жасқа толғандығы мен ақыл есi дұрыс адамның
болуымен ғана анықталынады.
Кезектi тағы бiр маңызды болып танылатын, автомобильдi немесе өзге де
көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуiндегi қылмыстың белгiсi
болып қылмыстық жазаланушылығы табылады. өйткенi, заңмен анықталынғандай
қылмыс дегеннiң өзi, жазалау қатерiмен тиым салынған қоғамға қауiптi әрекет
(iс-әрекет немесе әрекетсiздiк) болып табылады 17.Б.5. Нақты қылмыс
жасаған адамға жаза тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босатып, оған қоғамдық әсер етушi шараларды қолданғанның өзiнде,
оның iс-әрекетi қылмыс қатарынан шығып қалмайды.
Жоғарыда аталған барлық дерлiк қылмыс құрамдарына қатысты, атап
айтқанда автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын айдап кетудегi қылмыс
белгiлерiнiң ашып көрсетiлуi оны басқа да құқық бұзушылықтан ажыратып
алуымызға мүмкiндiк бередi.
Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иелену (ҚР ҚК 185-бабы 1-бөлiгi) орташа ауырлықтағы қылмыстар санаттарына
жатқызылады. ҚР ҚК 10-бабы 3-бөлiгiмен сәйкес, жасалғаны үшiн осы Кодексте
көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын
қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ жасалғаны үшiн бес жылдан астам
мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза көзделген абайсызда
жасалған әрекет ауырлығы орташа қылмыс деп танылады.
Ал, аталған осы қылмыс құрамының 2-4 бөлiктерi ауыр қылмыстар
санаттарына қосылып, ҚР ҚК 10-бабы 4-бөлiгiмен сәйкес, жасалғаны үшiн осы
Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екi жылға бас бостандығынан айырудан
аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп танылады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық заң шығарушылығы тек әдiлдiк
қағидаларын сақтаумен ғана емес, сонымен қатар кiнәлi адамды қасақана
кiшiгiрiм ауырлықтағы және орташа ауыр қылмыстар жасағандығы үшiн қылмыстық
жазадан босату шарттарын ғана қарастырып қоймайды, сонымен қатар қылмыстық
жауаптылықтан да босатуды қарастырады. Мысалы, шын өкiнуiне байланысты (ҚР
ҚК 65-бабы), жәбiрленушiнiң татуласуына байланысты (ҚР ҚК 67-бабы),
жағдайдың өзгеруiне байланысты (ҚР ҚК 68-бабы), ескiру мерзiмiнiң өтуiне
байланысты (ҚР ҚК 69-бабы), рақымшылық немесе кешiрiм ету актiсiнiң
негiзiнде (ҚР ҚК 76-бабы) қылмыстық жауаптылықтан босату.
Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын заңсыз иеленумен бiрге
онымен байланысқан басқа да қылмыстар орын алады олар:
- автомобильдiң немесе өзге де көлiк құралының салонында табылған
заттарды немесе оның тетiктерi мен агрегаттарын, двигателiн ұрлау;
- көлiктiң арнайы немесе оның двигателiндегi номерiн, оны жүргiзуге
арналған тиiстi құжаттарын қолдан жасау (өзгерту);
- ұрланған немесе айдап кетiлген көлiк құралдары ретiнде алаяқтықтық
арқылы қамсыздандыру алу.
Әлбетте, бұл аталған белгiлер көлiк құралын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудiң белгiлерiне ұқсас болғанымен де, бұл қылмыс құрамының белгiлерiн
құрай алмайды.
Барлық елдердiң қылмыстық заңдарындағы белгiленген көлiк құралдарын
айдап кетуге қатысты анықтамаларды салыстырсақ, бiздер үшiн осы қылмыс
құрамы меншiкке қарсы қылмыстардың құрамалы бөлiгi ретiнде қарастырылып,
сонымен қатар осыған байланысты маңызды мән-жайлар ретiндегi, меншiкке
қарсы қылмыстар жүйесiндегi осы нормамен қорғалынатын белгiлi бiр шектегi
әлеуметтiк құндылықтары анықталынады.
Бiздердiң көзқарасымызша автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудi талдаудағы оның аталған белгiлерi мен
критерилерi осы қылмыс құрамын толық тұрғыда сипаттайды.
Нақты мән-жайлардағы әрекеттi (әрекетсiздiктi) қылмыс немесе қылмыс
емес деп тануымыз үшiн, оның жасалуы жағдайлары мен қоғамдық қауiптiлiк
дәрежесiн, сонымен қатар, оның қылмыс құрамын құрайтын заңды белгiлерiнiң
мазмұнын жан-жақты оқып бiлуiмiз арқылы анықтауымыз мүмкiн болып
танылатындығы бiздерге белгiлi болуы тиiс 18.Б.17.
2 АВТОМОБИЛЬДI НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ДЕ КӨЛIК ҚҰРАЛДАРЫН ҰРЛАУ МАҚСАТЫНСЫЗ ЗАҢСЫЗ
ИЕЛЕНУДЕГI ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЗАҢДЫ ТАЛДАМАСЫ
2.1. Автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз айдап
кетудегi қол сұғушылықтың объектiсi мен заты
Объект қылмыс құрамының қажеттi элементтерi ретiнде аса маңызды
мәндiлiкке ие бола отырып, ол қылмыстардың ерекшелiктерiне және де нақты
бiр қылмыс құрамдарына мазмұнды талдау жасап, оның заңды белгiлерiне дұрыс
сипаттама беруге мүмкiндiк жасайды. Қылмыстың объектiсiн дұрыс айқындау,
жасалған қылмыстың әлеуметтiк мәнiн анықтау мен Қылмыстық кодекстiң Ерекше
бөлiмi жүйесiнiң нормаларында өзiне сәйкес орнын табуына, қылмыстың
қоғамдық қауiптiлiк дәрежесiн немесе қол сұғушылық әрекеттердi дұрыс
дәрежелеуге бiрден-бiр қажет болып табылады.
Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қарым-қатынастарға қылмыстардың
тiкелей немесе жанама қол сұғылатындығы туралы, қылмыстық құқық ғылымында
жалпы бiздер танитын қағида орын алған.
Қоғамдық қарым-қатынастарды қоғамға қайшы әрекеттерден қылмыстық заңның
көмегiмен қорғауда қылмыс құрамының толық тұрғыда жеткiлiктi және анық
негiзделуi, соның iшiнде қылмыс обьектiсi белгiлерiнiң дұрыс анықталынуының
маңызы зор.
Теория мен тәжiрибеде автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуде ең алдымен қандай қоғамдық-қарым
қатынастарға зардап келтiрiледi деген сұрақ пiкiрталастық туғызды. Бiрақ та
қылмыстық құқықтың мәселелерiн шешудегi жаңа қырларын ескеруде, бiрiншi
кезекте жалпы адамзаттың құндылықтарын қорғау шығып отырғандықтан қылмыс
объектiсi түсiнiгiнде қоғамдық қарым-қатынастар толық қанағаттандырыла алуы
мүмкiн емес делiнген 31.Б.6-7.
Қазақстан Республикасы ҚК 185-бабымен көзделген автомобильдi немесе
өзге де көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудiң объектiсi
ретiнде, бiздер жалпы қылмыстық құқық теориясында қалыптасқандай қандай да
бiр қылмыс болмасын, қылмыстық заңмен қол сұғушылықтан қорғалынатын
қалыпты қоғамдық-қарым қатынас деп тани аламыз. Қоғамдық қарым-қатынас бұл,
әрқашан да қоғам мен адамдар арасындағы әлеуметтiк қызметтiң нәтижесi бола
алатын байланыс. Қоғам жеке адамнан тұрмайды ол адамдар арасындағы қарым-
қатынаспен байланысты бола алатындығымен көрiнедi.
Қоғамдық қарым қатынастың мазмұны болып, қоғамдық тәртiп пен
азаматтардың құқыққа қарсы қол сұғуға қарсы бағытталған әлеуметтiк
байланысы немесе субъектiлердiң өзара әрекетi танылады. Бұдан басқа, мұндай
жағдайда қарым-қатынас субъектiлерi - азаматтардың денсаулығына зиян
келтiрудi немесе олардың жеке басы мен құқықтарына қол сұғылуы сияқты
қылмысты әсер етуге душар етедi делiнген 32.Б.161.
Қылмыстық құқық ғылымы қылмыстың жеке түрлерiне қылмыстық-құқықтық
нормасымен қамтылған диспозициялары қылмыстың түрлiк құрамдарына заң
атқарушылық абстракция деңгейiнде талдау жасап, оқып үйретедi. Осы немесе
басқа қылмыстардың тiкелей объектiсi, жеке тұрғыдағы көрiнетiн құбылыс
емес, керiсiнше қылмыстың нақты түрлерiнiң барлық деңгейiн айқындайтын
түрлiк құрамының элементi болып танылады.
Профессор Е.I. Қайыржанов қылмыс объектiсiнiң материалдық және
формальдық жақтарын ажыратады. Материалдық жағы қорғалынатын мүдде болса,
формальдық жағы - ол мүдденi бүркеп, қорғап тұрған құқықтық норма. Құқықтық
қорғаусыз құқықтағы мүдде жоқ. Сондай-ақ олар қорғайтын әлеуметтiк құнды
мүддесiз құқық, нақты құқықтық нормалар жоқ, - деп түсiндiредi. Қылмыстың
объектiсiн анықтау үшiн кез келген жеке жағдайда екi түрлi өзара байланысты
мәселеге тоқталуға тура келедi. Бiрiншiден, кiмнiң қандай мүддесi және
екiншiден, қандай құқықтық норма бұзылады ? 33.Б.57.
Формальдық тұрғыдан қылмыс объектiсi болып құқықтық норма шығады. Бiрақ
бұл жәй беткi жағы ғана. Объектiнiң неғұрлым терең мазмұнды жағы, мәнiсi
немесе қоғамдық құндылығы қоғам мен мемлекет атынан қорғалатын мүдде,
қоғамның материалдық не моральдық игiлiктерiнде жатыр 33.Б.68.
Барлық қоғамдық қатынастар қылмыстық заңмен қорғала бермейдi, тек қана
заң тұрғысынан анағұрлым құнды болып саналатындары ғана қорғалады делiнген
34.Б.175.
Қазақ КСР 1959-жылғы 22-шiлдедегi қабылданған қылмыстық заңы бойынша
осы аталған қылмыс құрамы үшiн қылмыстық жауаптылық ҚК 221-бабымен
Көлiктегi қылмыстар тобына жатқызылған болатын. Мәселен, бiрқатар одақтас
елдер аталған қылмыс құрамын транспорттық қылмыстар қатарына жатқызып, оның
объектiсiн қоғамның қауiпсiздiгi деп таныды. Кейiннен көлiк құралдарын
заңсыз иеленуге қатысты қылмыс құрамын айқындауда немесе дәрежелеуде, яғни
бiздердiң төменде тоқталып өтетiн бәсекелiк сұрақтары пайда болды.
Мысалы, транспорттық қылмыстарға қатысты ең алғашқы түсiнiк
берушiлердiң бiрi ретiнде профессор Н.С. Алексеев болды. Бiрақ та ол,
транспорттық қылмыстар деген түсiнiктен өзiне тән транспортқа қатысты
бiрқатар арнайы белгiлерi бар болғандықтан бұл термин дәлiрек емес,
сондықтан бұл дұрыс түсiнiктi құрамауы мүмкiн деген күдiкпен қарады
35.Б.25.
Барлық қандай да болмасын қылмыстар тiкелей немесе жанама түрде
қылмыстық заңмен қорғалынатын қоғамдық қарым қатынасқа қол сұғады деп,
кеңестiк қылмыстық құқық ғылымында жалпымен танылған қағида орын алған
36.Б.132.
Егер, отандас елдердiң қылмыстық құқығымен, қылмыстың жалпы және тектi
объектiсi болып қылмыстық заңмен қорғалынатын қоғамдық қарым-қатынастар деп
танылуы жалпымен мақұлданса, кейбiр авторлар нақты бiр қылмыстың тiкелей
объектiсiн қоғамдық қатынастармен қатар және олардың материалдық сипатын
қосып қарастыруға икемделген. Мәселен, А.А. Пионтковский нақты бiр
қылмыстың тiкелей объектiсi ретiнде қоғамдық қарым-қатынастардың бiр өзiн
ғана емес, сонымен қатар олардың элементтерiн қарастырған: меншiкке қол
сұғушылықтағы олардың материалды сипаттамасы; азаматтың жеке басына қол
сұғушылығындағы олардың субъектiсi деп көрсетедi 37.Б.116.
Бұл сұрақ бойынша осыған ұқсас, ңәрбiр қылмыстың объектiсi болып
қоғамдық қатынастар таныладың, бiрақ та ол нақты өмiрлiк қосындыларда
материалдық және материалдық емес, саяси, моральдi, мәдени және т.б.
құндылықтардың болуына жол бередi деген пiкiр айтылған 38.Б.124.
Сұрақтарды мұндай талқылауда, жалпы және тiкелей (арнайы) қылмыс
объектiлерi арасындағы бiр-бiрiмен байланыста болатын тегi мен түрлерi
арасында үзiлiс (байланыстың жоқ болуы) пайда болады деп түсiнемiз.
Сондықтан да, Я.М. Брайниннiң ңтiкелей объект заңмен бекiтiлген емес, ол
әрқашанда нақты бiр қоғамдық қатынас ретiнде көрiнедiң, деп санауын
анағұрлым дәлелдiрек деп айта аламыз 39.Б.167.
Мысалы, заңгер В.Е. Квашистiң айтуынша, көлiк құралын айдап кетудiң
қоғамға қауiптiлiгi, осындай қылмыстар көлiк құралын жүргiзуге
машықтанбаған мас күйiнде табылған тұлғалармен жасалынады деп таниды.
Тәжiрибеде көрiнгендей, көптеген жағдайларда айдап кету, адамдардың зардап
алуына әкеп соқтыратын әр түрлi қозғалыс қауiпсiздiгiн бұзуылуымен
жалғастырылады. Көлiк құралын айдап кету қоғамдық қатынастардың әр түрлi
топтарына зиян келтiредi: мұндай әректтермен социалистiк және азаматтардың
меншiк құқығы бұзылуы мүмкiн. Сонымен қатар бұл әрекеттер көлiк
құралдарының қалыпты қызметi мен қозғалыс қауiпсiздiгiне де қол сұғады
40.Б.64.
Көлiк құралын айдап кетудегi қол сұғушылықтағы қылмыс объектiсiн
анықтау күрделiлiгiнiң байланысы болып, айдап кетуде залал қоғам
қауiпсiздiгiнiң қарым-қатынастарына және меншiк иесiнiң ешқандай кедергiсiз
өз көлiк құралын пайдалануы немесе басқара алуына нұқсан келтiрiледi.
Бiрақ та, көлiк құралын айдап кетуде оның объективтi жағын сипаттайтын қол
сұғушылықтың негiзгi объектiсi болып, қоғамдық қатынастың қауiпсiздiгi -
бұл көлiк құралдарын пайдалану кезiнде пайда болған, жоғары қауiптiлiктiң
көзi ретiндегi заң нормаларын сақтаумен қамтамасыз етiлген, осы
қатынастарды насихаттайтын немесе қорғайтын материалдық белгi, қоғамдық
қатынастардың сапалық сипаттамасы болып танылған.
Жоғарыда айтылғандай бұл қылмыс құрамының түрi көлiктегi қылмыстар тобы
қатарында орын алғандықтан мысалы, Б. А. Куринов көлiк құралдарын айдап
кетудiң тектi объектiсi деп, темiр жол, әуе немесе су көлiгi, қала
электрокөлiктерi мен автомототранспорт құралдарының қауiпсiз және қалыпты
қозғалысқа келтiрiлуi деп атайды 4.Б.11. Көрсетiлген объектiге қол
сұғушылық әр түрлi санаттағы тұлғалармен немесе кiнәнiң бiрнеше нысаны
әрекеттерiмен де сипатталынуы мүмкiн.
Сол сияқты, Б. А. Куриновтың, қылмыстың тектi объектiсi болып, көлiк
құралдарының қозғалыс қауiпсiздiгi болып танылатындығы туралы пiкiрiне В.
К. Глистин наразылық бiлдiре отырып, қылмыстық заң нормасында тек қозғалыс
қауiпсiздiгi ережелерi мәселелерi ғана емес, сонымен қатар көлiк құралдарын
пайдалануды, адамдардың өмiрi мен денсаулығын, мүлкiн қорғауды қылмыстық-
құқықтық норма өз алдына тiкелей мақсат етiп қоятындығын атап көрсетедi.
Сондықтан да, ол көлiк құралдарын пайдаланудағы қылмыстық заңмен
қорғалынатын мүлiктiк қымбаттылықты, адамның өмiрi мен денсаулығын
қылмыстық заңмен қорғалынатын ұқсас қоғамдық қарым- қатынастардың тобын осы
қылмыстардың тектi объектiсi деп тануымызды ұсынады 41.Б.68.
Аталған қылмыстың объектiсi болып, мемлекеттiк не қоғамдық ұйымдарға
немесе жеке азаматтарға жататын автомототранспорт құралдарын тиiсiнше
пайдалануының тәртiбi болып танылады. Автомототранспорт құралдарын өз
еркiмен айдап кету қозғалыс қауiпсiздiгiне қол сұғады және аталған
жауаптылықты көздеген қылмыс құрамының диспозициясымен қамтылады деген
негiздеменi М. Валиев бердi 42.Б.22-23.
Басқа авторлармен салыстырғанда М. Б. Валиев көлiктi айдап кетудiң
объектiсiн ңмемлекеттiк, қоғамдық ұйымдардың немесе азаматтардың танылатын
көлiк құралдарын пайдалану тәртiбiң деп анықтайды 43.Б.96. Ал, заңгер В.
Лихолая болса осы қылмыстың объектiсiн қоғамдық тәртiппен қатар қоғамның
қауiпсiздiгiн де қосып қарастырады 44.Б.46.
Көлiк құралдарын заңсыз айдап кетудiң тiкелей объектiсi болып көлiк
құралдарын пайдаланудағы қауiпсiздiктi қамтамасыз ететiн қоғамдық қарым-
қатынас танылады делiнген В. М. Хомичтiң пiкiрi бiздiң ойымызша пiкiр
таластықты тудырады 45.Б.13.
Мұның өзi, автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленуде, кiнәлi тұлға көптеген жағдайларда, мас
күйiнде немесе жүргiзушi куәлiгiнсiз не болмаса жағымсыз жағдайларда, яғни
қылмыс жасау орнынан жалтару үшiн түнгi уақытта жарықсыз жүруi, көлiктiң
техникалық жағдайын тексермеуi, жол жүру ережелерiн сақтамауымен т.б. мән-
жайларымен түсiндiрiледi.
Ал, екiншi жағынан қарасақ бiздердiң көзқарасымызша әрине, кейбiр
жағдайларда көлiк құралдарын айдап кетуде қоғамның қауiпсiздiгiне ешқандай
нұқсан келтiрмейтiн көлiк құралдарын жүргiзудi жетiк меңгерген тәжiрибелi
тұлғалармен де жүзеге асырылуы мүмкiн.
Н. И. Загородников, А. Н. Игнатов және М. А. Ефимов көлiктегi қылмыстар
тобының объектiсiн, азаматтардың қауiпсiздiк кепiлi болып танылатын, яғни
өндiрiстiк қызыметтi пайдалану тәртiбiн реттейтiн, қорғайтын, жоғары
қауiптiлiк көзi тұрмыстарында осындай тәртiптi қамтамасыз ететiн қоғамдық
қарым-қатынастар мен заң нормаларының жыйынтығын дәрiптейтiн қоғамдық
қауiпсiздiк деп атайды 46.Б.460.
Осы қылмыстың объектiсiн анықтауда мұндай түсiнiктiң берiлуiн, яғни
кiнәлi адам көлiк құралын заңсыз иелене отырып оны қозғалысқа келтiруi (жол
жүруi) техникамен адам арасындағы ерiктi байланысқа түседi және де ол тек
қозғалыстың қауiпсiздiгi туралы көзқараста ғана емес, сонымен қатар болуы
мүмкiн қоғамға қауiптi жүрiс тұрысының аспектiлерiмен өзара қарым-қатынасқа
түсуi (меншiк құқығының бұзылуы, қорқыту, денсаулыққа зиян келтiру немесе
кiсi өлiмi, мүлiктi жою немесе бүлдiру т.б) дұрыс шешiм деп бағалай
алатындығын да заңгер В. П. Пантелеев жоққа шығармайды 47.Б.13.
Қылмыстың объектiсiн толық талқылау барысында, қылмыстық заңмен
қорғалынатын айқын қоғамдық қарым-қатынастарға нақты қол сұғатын осы немесе
басқа қылмыстардың тiкелей объектiнiң айқындалу қажеттiлiгi туындайды.
Осыған сәйкес қылмыстың тiкелей объектiсiн қорғау мақсатында заң атқарушы
қылмыстық-құқықтық норманы қалыптастырады және қылмыс құрамын
жүйелендiредi.
Қылмысты қол сұғушылықтың объектiсiн анықтауда күрделi сұрақтардың
пайда болуы, яғни автомобильдi немесе өзге де көлiк құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену меншiк иелерiнiң емiн-еркiн түрде өздерiнiң көлiк
құралдарын пайдалануына немесе иелiк етуiне оңтайлы жағдайлар жасауына
мүмкiндiк жасайтын қоғамдық-қатынастарға зиян келтiредi. Бiрақ, бiздер
көлiк құралын айдап кетуде қол сұғушылықтың объектiсi болып, оның
объективтi жағын сипаттайтын қауiпсiздiк қатынастары болып таныла алады деп
айта алмаймыз. Бұл көлiк құралдарын пайдаланудағы пайда болатын жоғарғы
қауiптiлiктiң көзi ретiнде, заң нормаларын сақтауды қамтамасыз ететiн
қоғамдық қарым-қатынастардың материалдық сапалы белгiсi болып танылады.
Мiне, бұл қылмыс құрамының тектi объектiсiн анықтауда осындай қозғалған
мәселелерге байланысты бiрқатар сұрақтар пайда болады.
Көлiк құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудiң тiкелей объектiсiн
анықтау туралы заң әдебиеттерiндегi әр түрлi авторлардың тұжырымдары мен
көзқарастары жүйелi, яғни нақты тоқтамға әкеп соқтырып аталған қылмыс
құрамының меншiкке қарсы қылмыстар тарауына ауыстырылуы дұрыс екендiгiн
бiздер аңғара аламыз.
Мысалы, осы айтылған тұжырымға қарама-қарсы пiкiр ретiнде Ю. И. Ляпунов
және В. Егоров көлiк құралдарын айдап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz