Өлім жазасын тағайындау және оны орындаудың тарихи даму кезеңдері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҮНЫ

Кіріспе 5

1 Өлім жазасын тағайындау және оны

орындаудың тарихи даму кезеңдері 8

1. 1 Қазақ әдет-ғұрып қүқығындағы өлім жазасының түсінігі,

түрлері 8

1. 2 Шет мемлекеттердегі өлім жазасын тағайындау мен
орындаудың ерекшеліктері 23

2 Қазақстан Республикасының заңдарындағы

өлім жазасы мен оны орындау мәселелері 40

Қылмыстық заңдардағы өлім жазасының орны жэне қолданунегіздері 40
Өлім жазасының орындалуының қүқықтық тәртібі 56

Қорытынды 80

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 84

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өлім жазасының жаза ретінде пайда болуы, қалыптасуы, дамуы жэне оны тағайындау, орындау тэртібі барлық уақытта да көптеген ғалымдармен қатар көрнекті саяси қайраткерлерді де ойландырған мәселе. Жаза қазіргі уақытта өзіндік мэн-маңызын мүлдем өзгертті, ол барынша адамгершілікке бейім нысандарға бағытталған. Бүгінгі таңдағы жаһандану элемінде қылмыскердің жасаған қылмысына жаза тарттыру мэселесі төменгі деңгейде болғандықтан, қылмыстық қудалау жүйесі және оны жүзеге асыру саясаты үнемдеуге негізделген.

Сондықтан да зерттеу тақырыбы болып отырған өлім жазасын тағайындау жэне орындау ерекшеліктері өзекті мәселелердің біріне айналып, өзіне үлкен назар аударуын талап етеді.

Халықаралық қауымдастыққа, тэуелсіз егеменді мемлекет ретінде кірген Қазақстан Республикасы қылмыстық және қылмыстық атқару заңдарын халықаралық қүқық актілеріне сэйкес, адам қүқықтары мен бостандықтарын, оның ішінде сотталғандардың қүқықтарын қамтамасыз ету бағытын үстануда.

Көптеген мемлекет өлім жазасын қолданудан бас тартқан, қазіргі уақытта, осы жазаны біздің елде жою проблемасы ерекше мэнге ие болуда. Бір жағынан, өркениетті мемлекет қүруға талпыну қоғамға эділеттілік, ізгілік идеяларын басшылыққа алуды жэне осындай ауыр жазадан бас тартуды міндеттейді. Сонымен қатар осыны Еуропа Кеңесі өз мүшелерінен үзілді-кесілді талап етеді. Сондықтан да Еуропаға жақын мемлекеттердің барлығы дерлік өздерінің қылмыстық заңнамаларынан жазаның аса ауыр түрі болып табылатын өлім жазасын орындауға мораторий немесе жою туралы шешімді тез арада қабылдауда.

Екінші жағынан, елдегі элеуметтік-экономикалық жағдай, қолайсыз криминалдық ахуал (жалпы қылмыстың өсуі, оның ішінде аса ауыр қылмыстардың көбеюі) нэтижесінде елдің көпшілігі мұндай идеяны жақтамауынан Қазақстан Республикасына тез арада айрықша жазадан бас тартуға болмай отыр. Сондықтан да Қазақстанда 2003 жылы жазаның ауыр түрі болып табылатын өлім жазасын орындауға мораторий жарияланды. Осыған байланысты отандық қылмыстық заңнама тарихында өлім жазасы институтының пайда болуы мен даму процессін зерттеу, эсіресе қылмыстық жазалардың жүйесінде осы жазаның алатын орны мен рөлін, қоғамдық мәнін, енгізу мен жоюдың жағдайлары мен шарттарын белгілеу өзекті мэселеге айналады.

Қазақстан мемлекеті мен қүқығының қалыптасу және дамуында өлім жазасын қылмыстық жазаның түрі ретінде тарихи талдау қажет. Ежелгі қазақ жерінен қазіргі уақытқа дейін өлімге кесілетін қылмыстық әрекет туралы түсініктің біртіндеп жэне үзақ қалыптасу процесін ашу қажет.

Мемлекет пен түлға арасындағы қарым-қатынастың үйлесімді қалыптарын іздеу эрқашанда қиын проблема. Бүл қалыптар қоғамның сипатынан, меншік

түрінен, экономика деңгейінен, мэдениетінен жэне басқа да объективті жағдайлардан туатыны белгілі. Сондықтан элем қауымдастығының дамыған елдері адам қүқығының қорғалуын, орындалуы мен қүрметтелуін жан-жақты идеал, даму мен шарықтаудың негізі деп, сондай-ақ тұрақтылықтың алғышарттары түрінде қарастырады.

Қоғам өмірі көптеген мэселелерді жаңаша заңдармен сэйкестендіру арқылы шешуді талап етеді. Халықаралық қауымдастыққа, тэуелсіз егеменді мемлекет ретінде кірген Қазақстан Республикасы қылмыстық жэне қылмыстық атқару заңдарын халықаралық қүқық актілеріне сәйкес, адам қүқықтары мен бостандықтарын, оның ішінде сотталғандардың қүқықтарын қамтамасыз етуге міндетті.

Халықаралық қүқық нормаларымен бекітілген адамның табиғи жэне ажырамайтын қүқықтары мен бостандықтарына ең бірінші болып өмір сүру қүқығы жатады. Өмір сүру қүқығы - эрбір адамның табиғи да ажырамас қүқығы. Сондықтан да қылмысты адамға өлім жазасы сот үкімі бойынша айрықша жағдайларда ғана белгіленеді.

Статистикалық мэліметтерге сүйенсек, біздің елімізде 1998 жылы өлім жазасы туралы үкім 73 адамға шығарылып, 11 адамға қатысты орындалған; 1999 жылы өлім жазасы туралы үкім 96 адамға шығарылып, 61 адамға қатысты орындалған; 2000 жылы өлім жазасы туралы үкім 71 адамға шығарылып, 31 адамға қатысты орындалған; 2001 жылы өлім жазасы туралы үкім 65 адамға шығарылып, 32 адамға қатысты орындалған; 2002 жылы өлім жазасы туралы үкім 53 адамға шығарылып, 12 адамға қатысты орындалған. Ал 2003 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасында өлім жазасына мораторий енгізу туралы» Жарлығына сәйкес өлім жазасының өзі қылмыстық жаза түрі ретінде жойылмай, тек соттар шығарып қойған өлімге кесу үкімдерін орындау тоқтатылды.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 38-бабы бойынша: «Жаза элеуметтік эділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу жэне адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын шектіруді немесе адамның қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді». Бүдан өлім жазасының мәні мен мақсаты қандай, сондай-ақ өлім жазасын тағайындау мен орындау ерекшеліктері нені көрсетеді өлімді орындау тәсілдері қандай болмақ тағы басқа да мэселелер туады.

Зерттеу нәтижесі мемлекет ықпал ететін қылмыстық-қүқықтық шара жүйесінде өлім жазасын орындау ерекшелігін нақты анықтауға мүмкіндік берді. Онда Қазақстанда демократиялық қоғам қүру үшін жүргізіліп жатқан қүқықтық реформа жағдайында және өтпелі кезеңде қылмыстық жазаның түрі ретінде өлім жазасын орындау ерекшелігі теориялық түрғыдан жан-жақты талданды. Қазақстанда қалыптасқан элеуметтік-саяси, моралды-адамгершілік жағдайында және халықаралық қүқықтық сипаттағы актілердің үсынысымен өлім жазасын алмастырудың түрі ретінде өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақстанда қалыптасқан әлеуметтік-саяси жағдайға сай айрықша шара түріндегі өлім жазасын орындауға қатысты, халықаралық нормалардың қолданылу тэжірибесін жэне қылмыстық заңды жетілдіруге бағытталған тэжірибелік үсыныстар мен теориялық негіздерді түжырымдау. Ол үшін еңбекте: тарихи қүжаттардың негізінде көшпелі қазақ қоғамында жэне Кеңес өкіметінің, шет ел мемлекеттерінде өлім жазасын тағайындау жэне орындау ерекшелігінің жалпы түсінігіне салыстырмалы талдау жүргізілді; Қазақстан Республикасы Қылмыстық қүқығындағы жазаның ерекше түрі - өлім жазасын орындау ерекшелігінің қалыптасу және даму процесінің барысында алынған зерттеулер талданды; өлім жазасын орындауға қатысты Қазақстан Республикасы қылмыстық жэне қылмыстық атқару заңнамаларында өлім жазасының орындалу жолдары тэжірибелік жэне теориялық түрғыдан анықталды; Жазаның түрі ретінде өлім жазасын тағайындауды жэне орындауды заңмен реттеу процесінде туындайтын заңдылық зерттелді.

Қорғауға үсынылатын ережелер:

өлім жазасын жаза ретінде қарастырып, оның белгілерін, ерекшелігін, мақсатын зерттеу арқылы қазіргі қолданыстағы заңдар бойынша мазмүнынашу,
сотталған адам үшін ол жазасын өтеу немесе үкімнің орындалуын күтубарысында жаңадан қылмыс жасауына мүмкіндік бермейтін жағдайлар жасауқажеттігін талдау;
өлім жазасына сотталған адамның қүқықтық жағдайын талдап, осынорманы жетілдіруге бағытталған теориялық түжырымдар мен үсыныстаржасау;

- өлім жазасы туралы үкімді орындау тәртібі жэне оны орындау
тәжірибесін талдап, осы мәселелерге қатысты Қазақстан Республикасы
қылмыстық заң атқарушылығы мен басқа да заңдарын жетілдіруге қатысты
түжырымдар жасау;

- өлім жазасын басқа жаза түрімен, яғни өмір бойы бас бостандығынан
айырумен ауыстыру мэселесін қарастыру.

Жүмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жүмыстың қүрылымы оның талқылану деңгейінен, міндеттерінен, жүмыстың сипатымен қамтамасыз етілген. Жүмыс кіріспе мен қорытындыны есептемегенде, екі бөлімшелерден түратын екі бөлімнен, пайдаланылған эдебиет көздерінің тізімінен түрады.

1 ӨЛІМ ЖАЗАСЫН ТАҒАЙЫНДАУ ЖӘНЕ ОНЫ ОРЫНДАУДЫҢ ТАРИХИ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ

1. 1 Қазақ әдет-ғұрып құқығындағы өлім жазасының түсінігі, түрлері

Қазақ елі тарихының ғажайып бір тармағына - қазақтың ата жолы, қазіргі құқық деп аталатын түсінікке толығымен сэйкес келетін эдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері және қоғамдық өмірдегі қатынастары жатады.

Қазақ құқығының әлемдік өркениетте алатын орны жайлы С. З. Зиманов: «Қазақ қүқығы - қазақ халқының жэне барлық көшпелі өркениеттің мэдени байлығы. Ол мыңжылдық тарихтың ерекшелігі жэне өміршеңдігімен, адам еркіндігін жақтаған сипаттарымен элем назарына ілінді. ¥лы далада, көшпелі өркениеттің негізін қүраған, қыпшақтар даңқының үстемдігінің ерте қүлдырауы, тиісінше Қазақтың құқықтық мәдениетінің беделі мен рөлінің қүлдырауына соқтырмағандығы таң қаларлық жағдай. Бүл қайшылықты қазақ ата заңының аумағы кең даланың еркіндік қабілетінің сақталуымен, оқшау орналасуымен түсіндіруге болады», - деп атап өтті [2, 15-166. ] .

Л. Н. Толстой: «Біз бэрімізде халықтан үйренеміз. Ломоносов, Державин, Карамзин, Пушкинге, Гогольге дейін, тіпті Чехов пен мен туралы да осыны айту керек», - десе [3, 302 б. ] . М. Горький: «Халықтық эн, халықтық ертегі, халықтық аңыз - жалпы, халықтың барша ауызша шығармалары - біздің тұрақты материалымыз болып қала береді», - деген болатын [4, 24 б. ] .

Арнайы қағазға түскен қүқық нормалары пайда болғанға дейін, қылмыскерге өлім жазасын қолдану туралы мэселе ежелгі қазақ жерінде қүқықтық әдет-ғүрыптармен реттелді.

Ежелгі заманда өлім жазасы қазіргі мағынасында жүзеге асырылмаған, яғни өлім жазасы мемлекеттің еркі бойынша тартылатын жаза ретінде қолданылған жоқ. Қылмыстық жаза жүйесіндегі өлім жазасы институтының қазіргі жағдайы осы құбылыстың дамуының нэтижесі ғана. Оның себептерін өткен заманнан іздеу қажет. В. И. Лениннің сөзімен айтқанда: «қоғамдық ғылымда белгілі бір мәселені дүрыс шешуде, көптеген үсақ-түйектің немесе толып жатқан эр түрлі пікір таластардың арасында қалыс қалуына жол бермеу үшін - ең алдымен бүл мәселеге ғылыми көзқарас түрғысынан келуді дағдыға алу ең маңызды қажеттілік, яғни белгілі қүбылыстың тарихта қалай пайда болғандығына, бүл қүбылыс өзінің дамуында қандай сатылардан өткендігіне тоқталып, негізгі тарихи қатынасын ескеріп, осы дамудың барысында мэселенің қазіргі қалыптасқан жағдайын қамтып қарастырған жөн» [5, 436 б. ] . Өлім жазасы институтының қалыптасу тарихы-практикалық жағын ғана емес, мемлекеттің, қоғамның өлім жазасына қатынасын, көзқарастардың даму тарихын қамтиды. Заң әдебиеттерінде кең тараған пікірге сэйкес, өлім жазасы ежелде барлық халықтарға тэн қанды кек институтынан туындаған.

А. В. Малько, С. В. Жильцов Смертная казнь в России. История. Политика. Право атты еңбектерінде қанды кек - «жеке адамның (жэбірленуші жақ), қолымен жасалған, қастыққа қастық жасау арқылы жазалау» дей отырып, өлім

жазасын талдаудың нәтижесінде И. Малиновский мынандай қорытындыға келген дейді:

а) бұл институт қанды кек институтымен генетикалық байланыста болады,
оларды ең басты елеулі ерекшелік біріктіреді: өлім жазасы да жэне қанды кек те
қылмыс жасағаны үшін адамды өлтіру, біріншісі мемлекеттің еркімен, екіншісі

- жеке адамның еркі бойынша орындалады;

э) жеке адамның еркін мемлекеттің еркімен ауыстыру қылмыстар үшін адам өлтірудің санын азайтуға және олардың қаталдығын жеңілдетуге алып келеді;

б) демек, жазалауды шектен тыс дамытуға болмайды, шектен тыс дамыту
қанды кек дэуіріне тэн қасиет, кейінгі дэуірде салыстырмалы күшейту уақытша
мэнге ие болады жэне де көне дәуірдің дэстүрлері уақытша жаңарғанда көрініс
табады [6, 9 б. ] .

Осы жерде белгілі орыс криминалисі және қүқық тарихшысы, профессор Н. П. Загоскиннің пікіріне, «қанды кек - бүл қылмыстық құқық бүзушының түсінігіне алып келетін жәбір көрсетуге кек қолдану қүқығы» деп Н. А. Шелкопляс Смертная казнь в России: история становления и развития (IX

- середина XIX вв) атты еңбегінде тоқталады [7, 7 б. ] . Ал көрнекті совет
заңгері Е. П. Пашуканис «Қылмыстық қүқықтың пайда болуы, қанды кек эдет-
ғүрпымен тарихи байланысты. Генетика түрғысынан бүл қүбылыстардың бір-
біріне жақындығы күмән тудырмайды» деп түжырымдады [8, 160 б. ] .

Қанды кектің негізінде талиондық «қанға қан, жанға жан» принципі жатыр. Яғни, өлім жазасы мемлекет қолданатын жазаға дейін барлық халықтарда адам өлтіріп кек алу түрінде жүзеге асты. Өлім жазасының, сонымен қатар қылмыстық жазаның басқа да бірқатар түрлерінің болашақтағы үлгісі мемлекетке дейінгі қоғамда қанды кек болғаны дау тудырмайды. Жоғарыда тоқталып өткеніміздей өлім жазасы қанды кек институтынан пайда болған. Бірақ та осы екі институттың арасында зор айырмашылық та бар. Қанды кектің негізінде жеке жазалау жатса, өлім жазасының негізінде қылмыскердің қаскүнем эрекетімен бү_зылған қоғамның тыныштығын қалпына келтіру, мемлекеттік қауіпсіздік мүдделерінен туындаған көпшіліктің жазалауды талап етуі жатыр. Қанды кекті жүзеге асыру кезінде қылмыскерді қудалау - жеке іс, өлім жазасы кезінде ол көпшіліктің, мемлекеттің ісі болып табылады. Қанды кекте қылмыскер мен кек алушының арасында татулыққа, келісімге келушілік болуы мүмкін, ал өлім жазасында жеке келісімге келу мүмкін емес, бірақ қылмыскерді қудалауда, қоғамдық билік тек қана кешірім жасауы мүмкін. Қанды кек пен өлім жазасы арасындағы осындай айырмашылық көшпелі қазақ қоғамындағы әдет-ғүрып құқында қанды кектен өлім жазасына емес, қүн төлеу жүйесіне көшуден байқалады. «Қанды кек принципі бірте-бірте ығыстырылып, кейін ол толығымен қүн төлеу принципімен ауыстырылды» - дейді, З. Ж. Кенжалиев [9, 135 б. ] . Сонымен көшпелі қазақ қоғамында «қанға - қан, жанға - жан» принципі «қүлаққа -қүлақ, түяққа - түяқ» принципімен толықтырылып отырды. Қазақ эдет-ғүрып қү_қы бойынша ер адамды өлтіргені үшін 1000 қой, эйелді өлтіргені үшін 500

қой берілетін. Яғни қү_н төлеу өлім жазасының баламасы болған. Ресейдің көрнекті ғалымы А. С. - Михлин адам өлтіргені үшін ең қатал жаза эдет-ғұрып бойынша, өкіметтің өкілдері емес, өлген кісінің туысқандары жүзеге асырған өлім жазасының бір түрі қанды кек қолданылды - деп жазды [10, 17 б. ], яғни Михлин қанды кекті өлім жазасының бір түрі деп қарастырады. Ал біздің пікірімізше, қанды кек пен өлім жазасының генетикалық байланысы сөзсіз. Қанды кек - жалпы адамдық институт. Қай жағдайда болса да кісі өлтіріледі. Қанды кек жеке адамдардың қолында кек алу құралы ретінде қолданылса, ал мемлекет пайда болғаннан кейін ол өлім жазасына айналып, мемлекеттің қылмысқа қарсы күресте жазалау құралына айналады [11, 277 б. ] .

Көшпелілер үшін қанды кек орынды қүқық, қасиетті борыш эрі міндет болып табылатын. Ол қазақтардың дүниетанымы мен көзқарасының қүрылысымен, олардың «о дүниеге», ата-бабаларының әруақтарына деген сенімімен байланысты еді. Қанды кек арқылы қаза болған адамның рухын тыныштандыруға, «оның аруағын разы қылуға» тырысатын [9, 135 б. ] .

Қазақстанда бүл жаза ежелгі кезде сақ, үйсін, сармат, қаңлы және тағы басқа тайпалық одақтарынан қүралған алғашқы мемлекеттер тарих сахнасында пайда болған тұста қолданылды [12] .

Осыған байланысты ежелгі қазақ жеріндегі мемлекеттің бірқатар ерекшелігіне тоқталып өту қажеттілігі туады. Өлім жазасы ежелгі жазаның түрі болды және көнелік белгілерді сақтап, халық жиналысының шешімі бойынша қолданылды.

Еуразияның кең байтақ жерін алып жатқан қазақ даласын ерте де түрлі көшпелі халықтар мекендеген. Қазақ халқы ежелгі Қазақстан жерінде мекендеген көшпелі халықтардың заңды мүрагері, сондықтан да қазақ эдет-ғұрып қүқының басқа да нормалары сияқты, өлім жазасына қатысты қаулыларды қабылдауда ізбасарлық жоқ емес. Хүндарда адам өлтіру немесе елеулі ұрлық жасағаны үшін тартылатын жаза өлім жазасы болатын [13, 116. ], түркіт - халықтарында адам өлтіру, опасыздық, бүлік, түрмыстағы эйелмен зинақорлық жасау немесе зорлау, сонымен қатар шідерлі атты ұрлағаны үшін өлім жазасына кесілетін [14, 72 б. ] . Монғолдар қазақ жерін жүз елу жыл билеген кезеңде Қазақстан аумағына монғолдар Шыңғысханның «Жасақ» немесе «Ясссы» деп аталатын қүқықтық нормаларын қолданысқа енгізді. Бүл қүқықтық нормалар сол кездегі көшпелі халықтардың қарым-қатынастарын реттеп отырды. Көшпелі өмір тэртібін Шыңғысханның Яссасына сэйкес ретке келтіре бастайды, бүл кэдуілгі қүқықтың жаңа жағдайға бейімделіп, бір жүйеге түсірілген жинағы еді. Шыңғыс хан яссасы бойынша өлім жазасына адам өлтіру, зинақорлық, ірі мөлшерде үрлық жасау жэне тонаушылық, соғыста кейін шегіну, жэне қашқындық жасағаны үшін тартылатын [15, 79 б. ] . Оларда ер кісі немесе эйел, егер олар зинақорлық жасау үстінде үсталған жағдайда өлтіру туралы эдет-ғүрып немесе заңдары бар, және қыз бала да біреумен зинақорлық жасаса, онда ер кісіні де әйелді де өлтірген. Егер кімде кім олардың иеліктеріндегі жерлерде тонаушылық пен немесе ұрлық жасау үстінде ұсталса

бірден аяусыздықпен өлтіріліп отырады, - деп жазды Плано Карпини [15, 32 б. ] .

Зерттелу объектісіне айналып отырған қазақ елінің тарихында өлім жазасын тағайындау мэселесі туралы тақырыптың мэнін ашу үшін отандық тарихқа шолу жасаған жөн.

Мемлекеттіктің элеуметтік ұйымы мен түрлерінің көптеген нормалары монғол дәуірінен кейін Қазақстанда пайда болған мемлекеттерде іске асырылды. Бізге жеткен тарихи деректерге сүйенсек қазақ қоғамында заң шығару функциясы іске асырылған. Ертедегі қазақ жерінде бірнеше заң кодекстерінің шығарылып, іске асқандығы баршаға аян. Кейінірек Ясаның нормалары тарихта қазақ кодекстері деп аталған Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі жолын жасар кезде белгілі дәрежеде пайдаланылады. Бірақ олар ауызша қүрастырылып, қабылданған. Осы жолдар ауызша дайындалып, қабылданғандықтан, біз қарастырып отырған тақырып бойынша мәселелер қамтылған не қамтылмағаны өкінішке орай белгісіз. Алайда, академик Ә. Марғүланның зерттеуі бойынша «Қасым ханның қасқа жолында» әдет-ғүрып құқығы нормаларының бес саласы қамтылған. Олар: а) мүлік заңдары (жер дауы, мал, мүлік) ; э) қылмыс заңы (үрлық, кісі өлтіру, талау, шабу) ; б) эскери заң (аламан міндеті, қосын жасау, қара-қазан, ердің қүны, түлпар ат) ; в) елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынасында сыпайлық, әдептілік) ; г) жүртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер, жасауыл, бекуіл, түтқауылдардың міндеті) [16, 542 б. ] .

«Қасым ханның қасқа жолы» өзгерусіз XVII ғасырға жетіп, Есімнің кезінде «Есім ханның ескі жолы» деп аталған дейді Ә. Марғүлан [17, 542 б. ] .

Тэуке ханның түсында құқықтық тэртіп пен мемлекеттік қүрылымның негізгі принциптерін айқындайтын эдеттегі қүқықтың Жеті жарғы деп аталған нормалар жиынтығы жасалды. Әдет-ғүрып қүқының бізге жеткен бірден-бір ескерткіші XIX ғасырдың басында орыс шенеуніктері ішінара жазбаша анықтап белгілеген Тауке ханның жарғысы. Осы жерде Тәуке ханның Жеті жарғысы деген атауға қысқаша тоқталсақ. Тарихи аңыз-әңгімелерге қарағанда, оны құрастырған Тәуке хан дейді: ол Күлтөбе деген жерде үш жүздің өкілдері болған билердің басын қосқан, сөйтіп олар «Қасым мен Есім-ханның ескі эдет-ғүрыптарын» Жеті Жарғы деп аталатын нормаға біріктірген екен деседі [17, 350

б. ] .

«Жеті жарғы» - көшпелі қазақ халқының ата заңы. Осы уақытқа дейін «Жеті жарғының» толық нүсқасы табылған жоқ. Жалпы алғанда осы заң жинағына XVII ғасырдағы элеуметтік өмірдің қажетті мүдделеріне жауап бере алатын ережелер енді. Жинаққа экімшілік, қылмыстық, азаматтық қүқық нормалары, салықтар, діни көзқарастар және тағы басқа да салаларды реттеу ережелері енген.

Жеті жарғыда қүқық бүзушылыққа барғандарға жаза жасаған қылмыстың ауырлығына, яғни қауіптілігіне белгіленетіні айқындалған. Негізінде жазаның түрі үшке бөлінеді: жан жазасы, мал жазасы, ар жазасы. Жан жазасына қылмыс істеген адамға өлім жазасын қолдану жатты [18, 56 б. ] . Қанды кекті қолдану

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.