Қарудың заңсыз айналымы саласындағы қылмыстармен күресудің теориялық проблемаларын анықтау және ІІО қызыметкерлерімен тәжірбиеде күресу тиімділігін жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда анықтау
Жоспары
КІРІСПЕ 2
1 ҚАРУДЫҢ ЗАҢСЫЗ АЙНАЛЫМЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЗАҢДЫ ТАЛДАМАСЫ 5
1.1. Қарудың заңсыз айналымының объектісі 5
1.2 Қарудың заңсыз айналымындағы қылмыс заты 10
1.3 Қарудың заңсыз айналымының объективті жағы 14
1.4 Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстардың субъективті
белгілері 19
ІІ ҚАРУДЫҢ ЗАҢСЫЗ АЙНАЛЫМЫМЕН БАЙЛАНСТЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫ ЕСКЕРТУ 26
2.1. Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстардың жасалуына әсерін
тигізетін себептер мен жағдайлар 26
2.2 Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстарды 37
ескерту шаралары 37
2.3 Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстарды ескертудегі ішкі
істер органдары жетекшілерінің атқаратын ролі 47
ҚОРЫТЫНДЫ 50
Қолданылған әдебиеттер тізімі 51
КІРІСПЕ
ҚР ҚК 9 – тарауында орын алған қоғамның қауіпсіздігі мен қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстар атты тарауы өз алдына ерекше сипатқа ие.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында қарудың заңсыз
айналымымен күресудің теориялық проблемалары күрделі және жеткіліксіз
өңделген институт болып танылады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығында қарудың заңсыз айналымымен
байланысты қылмыстармен күресудің теориялық проблемалары аз өңделген,
сондай-ақ оқулықтарда жеткіліксіз айтылады. Адамның жеке басы қауіпсіздігі
әлеуметтік жоғары құндылық болып танылады.
Қоғам салаларының дамуының жетістіктері адамның маңызды мүддесі өмірі
мен денсаулығын сақтауға қажет болып танылады. Сондай-ақ заң туралы
әдебиеттерде қарудың заңсыз айналымымы саласындағы қылмыстармен күресудің
теориялық проблемалары Қылмыстық құқық Ерекше бөлімінің басқа
институттарымен өзара байланысы жеткіліксіз айтылған.
Құқықтық мемлекет құру адамның жеке басы құқығын өмірі мен денсаулығын,
заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғау болып танылады.
Мысалы біздің елімізде 1998 жылы 1134 қылмыс қаруды пайдаланып
жасалынған. Заңсыз айналымнан 3274 қару алынған. 1999 жылы ішкі істер
органдарымен 4300 қару заңсыз айналымнан алынған. 2000 жылы қаруды
пайдаланып кісі өлтірудың саны 39 болған.
Сонымен бірге қоғамдық әлеуметтік ортада адамның жеке басы оның
денсаулығы құндылығы әрқашанда ескеріліне бермейді. Қылмыстық құқық
теориясында қоғамның қауіпсіздігіне қарсы қылмыстармен күресу
проблемаларына толық жеткілікті тұрғыда назар аударылмаған.
Кейбір осы мәселелерге қатысты сұрақтар мысалы көршілес елдердің В.В.
Агафонов, В.Ю. Владимиров, В.Д. Малков, А.С.Подшибякин, сонымен қатар
қазақстандық заңгер ғалымдар Н.М. Абдиров, З.О. Ашитов, Е.И. Қайыржанов,
А.Д. Макуха, Г.С. Мауленов, М.С. Нарикбаев, Г.Р. Рүстемова Д.С. Чукмаитов
және т.б басқаларымен зерттулер жүргізілген.
Осыған байланысты қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстар
саласындағы қылмыстардың түсінігін анықтау туралы ұшқыр қажеттілік
туындайды. Осыған ұқсас қылмыстардың обьективті және субъективті
белгілеріне талдау жасау немесе айқындау қажет.
Зерттеудің мақсаты болып, қарудың заңсыз айналымы саласындағы
қылмыстармен күресудің теориялық проблемаларын анықтау және ІІО
қызыметкерлерімен тәжірбиеде күресу тиімділігін жетілдіру жолдарын
теориялық тұрғыда анықтау болып танылады.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін автор өзінің алдына мына міндеттерді
қояды:
- Қарудың заңсыз айналымының саласындағы қылмыстардың жалпы түсінігіне;
- Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстардың криминологиялық
сипаттамасына;
- Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстардың жасалу жағдайлары мен
себептеріне;
- Қарудың заңсыз айналымымы саласындағы қылмыстарды жалпы алдын алу және
ескерту шараларына талдау жасау.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар деп қылмыстық заңмен
қарастырылған, қоғам қауіпсіздігіне қол сұғатын, қарым-қатынастарға, яғни
адамның өмірі мен денсаулығына зиян келтіретін қоғамдық қауіпті әрекеттер
деп айтамыз.
2. Қылмыстың заты болып тек қана қылмысқа әсерін тигізетін зат емес,
сонымен қатар қылмыс жасаудағы заттар танылады. Қылмыстың заты тікелей
қылмыс жасауға бағытталған заттары болып танылады. ҚР ҚК 251-бабындағы
қылмыс заты қылмыс құрамының міндетті элементтері болып танылады.
3. Сонымен қатар біздер қорыта келе, оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару
құрылғыларын заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып
жүру, яғни қарулардың заңсыз айналымының объектитвтік жағын дұрыс анықтап
әрбір әрекеттерді дұрыс айқындау осындай қылмыс түрлерімен күресудегі
қиыкездесетін қиындықтар мен күрделі мәселелерді шешуде және қылмысты дұрыс
дәрежелеуде септігін тигізеді.
4. Қарудың заңсыз айналымы субъектитвті жағы былайша сипатталынады:
жалпы шеңбердегі қылмыстық қол сұғушылықты (қоғамдық қауіптілігін) сезіну;
қылмыстың затын және оның сипаты мен құрылысы туралы пайдаланатындығын
білуі; оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын заңсыз сатып алу,
беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру сияқты әрекеттерді
түсінуі; субъектінің қоғамдық қауіпті біле тұрған әрекеттерді жүзеге
асыруға ұмтылуы.
Қылмыстың субъективті жағы тікелей ниет түріндегі кінәнің болуымен
байланысты. Тұлға атыс қаруына, оқ-дәрілерге, жарылғыш заттарға, жару
құрылғыларына қатысты заңсыз әрекеттер жасап отырғандығын түсінеді және
солай жасауды қалайды.
5. Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстарға соқтырған
әлеуметтік-психологиялық жағдайлар болып, сонымен қатар көлік құралын айдап
кетуді ескертуді, ашуды, алдын алу сияқты шаралар, ішкі істер органдары
қызметінде жеткіліксіз деңгейде атқарылынуы, аталған қылмыс бойынша
жасалуына қажетті жағдайларын жоюдың тәсілдерін орынды пайдаланбау, арнайы
тексеру қадағалау ережелерін немесе қауіпсіздік тәсілдерін сақтамауы немесе
жасалған қылмыстарды ашуды жүргізуді нәтижелі атқармауы танылады.
1 ҚАРУДЫҢ ЗАҢСЫЗ АЙНАЛЫМЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЗАҢДЫ ТАЛДАМАСЫ
1.1. Қарудың заңсыз айналымының объектісі
Адамды, оның құқықтары мен бостандығын ең жоғарғы әлеуметтік құндылық
деп тану адамдардың қауіпсіз тіршілігін, қоғамдық және мемлекеттік
құрылымдардың қалыпты қызмет атқаруын қамтамасыз ете алатын, тиісті
әлеуметтік жағдайлар құрылуына байланысты. Азаматтардың еңбек етуі мен
демалуы, мемлекеттік тәртіпті қорғау үшін қажетті жағдайлар құруға
бағытталған құқықтық шаралар жүйесі адамдардың, қоғамдық және мемлекеттік
мүдделердің әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ететін маңызды фактор болып
табылады. Қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпке бағыттылған қол
сұғушылық үшін жауаптылық көздейтін ҚР ҚК 9-тарауының нормалары осындай
шаралардың қатарына жатады.
Қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың
ерекшелігі олардың қоғамдық қатынастардың қалың тобы үшін зиянды
екендігінде (жеке бастың, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың және
басқа әлеуметтік құрылымдардың қалыпты жұмыс атқаруының қауіпсіздігі үшін).
Бұл санаттағы қылмыстарды жасау кезінде тек жеке бір адамның мүддесіне ғана
емес, қоғам өмірінің қауіпсіз жағдайларына тұтасынан, яғни қоғамдық маңызды
мүдделерге зиян келтіреді. Осыған байланысты, түгел қоғам өмірінің қалыпты
және қауіпсіз жағдайлары, қоғамдық тәртіп, түрлі жұмыстар жүргізу және
жалпыға бірдей қауіпті заттарды қолдану кезіндегі қауіпсіздік сияқты
әлеуметтік құндылықтар тікелей қылмыстық ықпалға ұшырауы мүмкін.
ҚР жаңа ҚК жалпыға бірдей қауіпсіздікті қоғамдық қауіптілікті оның тар
мағынасында ғана емес, сол сияқты қоғамдық тәртіпті, халық денсаулығын,
қоғамдық адамгершілікті, т.б. қамтамасыз етуші қоғамдық қатынастардың үлкен
тобының құрамдас бөлшегі ретінде қарастырады. Бұл қоғамдық қатынастардың
барлық жиынтығы ҚК-те қоғамдық қауіпсіздік (кең мағынасында) және қоғамдық
тәртіп деп аталып, ҚР ҚК 9-тарауына кіретін қылмыстардың текті объектісін
құрайды.
Заңға сәйкес, ҚК 9-тарауының нормаларымен қарастырылған қылмыстардың
объектісі – қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіп болып табылады, яғни,
қоғамның әр мүшесінің өмір сүру жағдайының қауіпсіздігін, әр түрлі жұмыстар
жүргізу кезінде және жалпыға бірдей қауіпті заттарды қолдану барысында жеке
бастың, қоғамның немесе мемлекеттің мүдделерінің қауіпсіздігін қамтамасыз
ететіндей қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Объект қылмыс құрамының элементтерінің бірі ретінде аса маңызды
мәнділікке ие бола отырып, ол қылмыстардың ерекшеліктеріне және де нақты
бір қылмыс құрамдарына мазмұнды талдау жасап, оның заңды белгілеріне дұрыс
сипаттама беруге мүмкіндік жасайды. Қылмыстың объектісін дұрыс айқындау,
жасалған қылмыстың әлеуметтік мәнін анықтау мен Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімі жүйесінің нормаларында өзіне сәйкес орнын табуына, қылмыстың
қоғамдық қауіптілік дәрежесін немесе қол сұғушылық әрекеттерді дұрыс
дәрежелеуге бірден-бір қажет болып табылады.
Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қарым-қатынастарға қылмыстардың
тікелей немесе жанама қол сұғылатындығы туралы, қылмыстық құқық ғылымында
жалпы біздер танитын қағида орын алған.
Қоғамдық қарым-қатынастарды қоғамға қайшы әрекеттерден қылмыстық заңның
көмегімен қорғауда қылмыс құрамының толық тұрғыда жеткілікті және анық
негізделуі, соның ішінде қылмыс обьектісі белгілерінің дұрыс анықталынуының
маңызы зор.
Қоғамдық қарым-қатынас бұл, әрқашан да қоғам мен адамдар арасындағы
әлеуметтік қызметтің нәтижесі бола алатын байланыс. Қоғам жеке адамнан
тұрмайды ол адамдар арасындағы қарым-қатынаста байланысты бола
алатындығымен көрінеді.
Қылмыстық құқық ғылымы қылмыстың жеке түрлеріне қылмыстық-құқықтық
нормасымен қамтылған диспозициялары қылмыстың түрлік құрамдарына заң
атқарушылық абстракция деңгейінде талдау жасап, оқып үйретеді. Осы немесе
басқа қылмыстардың тікелей объектісі, жеке тұрғыдағы көрінетін құбылыс
емес, керісінше қылмыстың нақты түрлерінің барлық деңгейін айқындайтын
түрлік құрамының элементі болып танылады.
Профессор Е.І. Қайыржанов қылмыс объектісінің материалдық және
формальдық жақтарын ажыратады. Материалдық жағы қорғалынатын мүдде болса,
формальдық жағы - ол мүддені бүркеп, қорғап тұрған құқықтық норма. Құқықтық
қорғаусыз құқықтағы мүдде жоқ. Сондай-ақ олар қорғайтын әлеуметтік құнды
мүддесіз құқық, нақты құқықтық нормалар жоқ, - дейді. Қылмыстың объектісін
анықтау үшін кез келген жеке жағдайда екі түрлі өзара байланысты мәселеге
тоқталуға тура келеді. Біріншіден, кімнің қандай мүддесі? және екіншіден,
қандай құқықтық норма бұзылады.
Формальдық тұрғыдан қылмыс объектісі болып құқықтық норма шығады. Бірақ
бұл жәй беткі жағы ғана. Объектінің неғұрлым терең мазмұнды жағы, мәнісі
немесе қоғамдық құндылығы қоғам мен мемлекет атынан қорғалатын мүдде,
қоғамның материалдық не моральдық игіліктерінде жатыр.
Мүдде қоғамдық қатынастардың нақты көрнісі бола тұра, өз кезегінде
өзінің құқықтық нысанымен жанамалануы, рәсімделуі, киінуі керек, әйтпесе
қылмыс объектісі емес.
Қылмыстың объектісін дұрыс анықтау жоғарыда аталғандай аса маңызды
мәнділікке ие.
Барлық қандай да болмасын қылмыстар тікелей немесе жанама түрде
қылмыстық заңмен қорғалынатын қоғамдық қарым қатынасқа қол сұғады деп,
кеңестік қылмыстық құқық ғылымында жалпымен танылған қағида орын алған.
Егер отандастарымыздың қылмыстық құқығымен, қылмыстың жалпы және текті
объектісі болып қылмыстық заңмен қорғалынатын қоғамдық қарым-қатынастар деп
танылуы жалпымен мақұлданса, кейбір авторлар нақты бір қылмыстың тікелей
объектісін қоғамдық қатынастармен қатар және олардың материалдық сипатын
қосып қарастыруға икемделген. Мысалы, А.А.. Пионтковский нақты бір
қылмыстың тікелей объектісі ретінде қоғамдық қарым-қатынастардың бір өзін
ғана емес, сонымен қатар олардың элементтерін қарастырған: меншікке қол
сұғушылықтағы олардың материалды сипаттамасы; азаматтың жеке басына қол
сұғушылығындағы олардың субъектісі.
Бұл сұрақ бойынша осыған ұқсас пікірді, яғни “әрбір қылмыстың объектісі
болып қоғамдық қатынастар танылады”, бірақ та ол нақты өмірлік қосындыларда
материалдық және материалдық емес, саяси, моральді, мәдени және т.б.
құндылықтардың болуына жол берді.
Сұрақтарды мұндай талқылауда, жалпы және тікелей (арнайы) қылмыс
объектілері арасындағы бір-бірімен байланыста болатын тегі мен түрлері
арасында үзіліс (байланыстың жоқ болуы) пайда болады деп түсінеміз.
Сондықтан да, Я.М. Брайниннің “тікелей объект заңмен бекітілген емес, ол
әрқашанда нақты бір қоғамдық қатынас ретінде көрінеді”, деп санауын
анағұрлым дәлелдірек деп айта аламыз.
Бұл сұрақтарды шешудегі кездесетін бірқатар пікірталастықтар, қылмыстық
заңда нақты осы қылмыс құрамының заты болып танылған көлік құралдарына
қатысты тізбектемелі түсініктердің толық берілмегендігімен байланысты болып
отыр.
Қазақстан Республикасының “Ұлттық қауіпсіздік туралы заңы“ қоғамдық
қауіпсіздіктің ұғымына түсінік береді. Қоғамдық қауіпсіздікті сақтауда
маңызды мәселе болып қарудың айналымының қатаң тәртібі болып танылады. Оның
тәртібінің бұзылуы немесе өз шеңберінен шығуы қоғам үшін аса қауіпті болып
танылады. 30 желтоқсан 1998 жылы Қазақстан Республикасының “қарудың кейбір
түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау” туралы заңы өз күшіне
енгізілді. Ол заңмен азаматтық, қызметтік, әскери қаруларды пайдаланудың
тәртібін реттеу туралы, сонымен қатар қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз
етуге бағытталған болатын.
Ішкі істер органдарына қоғамдық қауіпсіздікті, яғни адамның жеке басы
мен мүддесін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауды немесе сақатандыру
міндеттерін жүктеген.
Қылмыстық құқық жүйесінде қарудың заңсыз айналымын ретке келтіретін
нормалардың бірі болып ҚР ҚК 251 бабы танылады.
ҚР ҚК 9-тарауының тектік объектісі болып қоғамның мүдделерін, адамның
жеке басын қорғайтын, мемлекеттік органдардың қалыпты қызмет атқаруындағы
қоғамдық қатынастарды, яғни қоғамдық қауіпсіздігі танылады. Егер текті
объект қылмыстың ҚР Қылмыстық кодексі жүйесінде орын алуын анықтайтын
болса, ал тікелей объектнақты бір қоғамдық қатынастарды анықтайды, яғни
қылмыстың арнайы белгілерін айқындау мен дұрыс дәрежелеуге септігін
тигізеді. Сонымен қатар құқықтық режиммен бірге қарудың айналымы, яғни
оларды пайдалану тәртібі де өзгерістерге ұшырап отыр. Мысалы, “Атыс
қаруларын, оқ-дәрілерді, қару жарақты немесе жарылғыш заттарды ұрлау,
олардың заңсыз алып жүру, ұстау, жасау немесе өткізу, атыс қаруын ұқыпсыз
ұстау туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы” Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Соты Пленумының 1995-жылғы 21-шілдедегі 4 қаулысы және ҚР
Басқармасының 1176 “Қарудың кейбір жеке түрлерінің айналымын мемлекеттік
бақылау туралы”, 03 тамыз 2000 жылғы Қазақстан Республикасы Заңын жүзеге
асыру шаралары туралы” Қаулысы табылады.
Негізгі тікелей объект қоғамға қауіпті әрекетті дұрыс дәрежелеуге
септігін тигіеді. Қылмыстың объектісін талдай отырып, яғни ҚР ҚК 251
бабымен қорғалатын қоғамдық қарым қатынастардың мәні біріншіден материалдық
әлемнің затымен, екіншіден қатынасқа түсушілердң бағытталған мақсатымен
анықталынады.
Жоғарыдағыларды айта келе біздердің ойымызша мынадай ұғымдарды
құруымызға болады: қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар деп қылмыстық
заңмен қарастырылған, қоғам қауіпсіздігіне қол сұғатын, қарым-қатынастарға,
яғни адамның өмірі мен денсаулығына зиян келтіретін қоғамдық қауіпті
әрекеттер деп айтамыз.
1.2 Қарудың заңсыз айналымындағы қылмыс заты
Зат - қылмыстық заңға байланысты адамның әрекетімен нақты қылмыс
белгісінде табылған материалдық әлемнің құралы. Жалпы қылмыстық құқық
ғылымында қылмыстың заты сұрақтарының шешілуі кезеңдері пікірталастықты
тудырады. Қарастырылып отырған, норма бойынша қылмыстың затысыз қылмыс
құрамы жоқ. Біздер алдымен Атыс қаруларын, оқ-дәрілерді, қару жарақты
немесе жарылғыш заттардың ұғымын талдамастан бұрын, олар біртектес жинақы
ұғымдарға ие. Н.И. Коржанскии қылмыстың затын анықтаусыз объектіні нақтылау
қиындықтарға әкеп соқтырады деп санайды.
ҚР ҚК 9-бабындағы қылмыс құрамдары бір-бірінен қылмыстың заты бойынша
ажыратылады. Қылмыстың заты болып тек қана қылмысқа әсерін тигізетін зат
емес, сонымен қатар қылмыс жасаудағы заттар танылады. Қылмыстың заты
тікелей қылмыс жасауға бағытталған мақсат болып танылады. ҚР ҚК 251-
бабындағы қылмыс заты қылмыс құрамының міндетті элементтері болып танылады.
Кең тараған қарулардың түрлерінің бірі болып атыс қаруы табылады.
“Атыс қаруларын, оқ-дәрілерді, қару жарақты немесе жарылғыш заттарды
ұрлау, олардың заңсыз алып жүру, ұстау, жасау немесе өткізу, атыс қаруын
ұқыпсыз ұстау туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы” Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1995-жылғы 21-шілдедегі 4 қаулысымен
айтылғандай атылғыш қарулардың түрлеріне: автоматтар, карабиндер,
винтовкалар, пистолеттер, пулеметтер, адамдар мен техниканы құртуға
арналған басқа құрылғылар мен нәрселерді сондай-ақ ақпараттық, оның ішінде
олар қандай мақсатқа қолданылатындығына қарамастан, ату үшін оқ-дәрілік
газды пайдаланатын ұсақ калибрлі, ойықты аңшы мылтықтары да жатады деп
ұғынған жөн.
Ресей қылмыстық кодексі Қылмыстық кодексі 221 бабымен “Атыс қаруларын,
оқ-дәрілерді, қару жарақты немесе жарылғыш заттарды ұрлау, олардың заңсыз
алып жүру, ұстау, жасау немесе өткізу” ұғымымен тегіс ұңғылды аңшы қаруын
заңсыз пайдаланғандығы үшін жауаптылықты көздеген.
1997 жылы қабылданған ҚР ҚК Қылмыстық кодексі 251 – бабы бойынша
“Қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды және жару құрылғыларын заңсыз
сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру” үшін
қылмыстық жауаптылықты көздеп отыр. Сонымен қатар қылмыстық қудалануға
барлық қарумен байланысты әрекеттер емес, керісінше осы норманы бұзып
заңсыз әрекеттер жасағандығы үшін жауаптылық көзделеді. Аңшы мылтығын
сақтауға, алып жүруге, немесе иеленуге ұлықсатты Қазақстан Республикасының
Ішкі істер Министрі, оның Астана, Алматы қаласы ІІБ, қалалық, облыстық ІІББ
орынбасарлары бере алады.
Соңғы кезеңдерде пневматикалық қарулар қазақстан базарларында саудаға
салына бастады.Көптеген елдерде, ТМД-да спорттық деп танылады.
Пневматикалық қарулар жалпы адамдарға қауіпті болып танылады, сондықтан да
ол заңда өз орнын табуы қажет.
Ерекше орынды газбен атылатын қару танылады. Ол соңғы жылдары ұрлық,
тонау, зорлық-зомбылық қылмыстарды жасау үшін көптеп қолданылатын болды.
Профессор В.И. Ткаченко газды қаруларға мынадай анықтама беріп отыр:
“Бұл, қысқа уақыт аралығындағы адамды өз қалпынан, көзді жасаурату немесе
басқа да газдар арқылы әсер етумен өз қалпынан шығаруы деп анықтама берген.
Е.Д. Шелковникова, газды қаруды айта отырып, бұл аэрозольді немесе
газды бұлтпен зиян тигізетін күшті әсер ететін зат деп анықтама берген.
Бірақ тәжірибемен газ қаруларын тек қана қорғану ғана емес сонымен
қатар шабуыл жасау мақсатында, яғни зорлық-зомбылық қылмыстарды жасауы үшін
қолдануы көптеп кездесетіндігін мақұлдап отыр.
Сонымен қатар, заңмен жүйке зақымдайтын, уландыратын заттармен
дайындалған, яғни осындай оқталған ататын газ қаруларын пайдалануға тиым
салынған. Газ қаруларын пайдалануда белгілі бір ара қашықтықты сақатамаса
адамға қауіп төндіреді.
Қылмыстық-құқықтық және криминалистикалық әдебиеттерде суық қаруды
зерттеулерде ерекше назар аударылған. Соттық-тергеу тәжірибесінің кең
ауқымдылығына қарамастан суық қару мәселелері әлі де болса толық
зерттелінбеген. Бұл түсінікті өңдеу біздер үшін тек криминалистика
саласында ғана емес, сонымен қатар қылмыстық-құқықтық салада да өзінің жеке
орнын алады.
ҚР ҚК 251-бабы 4-бөлігімен, суық қаруларды алып жүру, аңшылық
кәсіпшілікке байланысты болатынреттерді қоспағанда, қанжарларды, фин
пышақтарын немесе басқа да суық қаруды заңсыз алып жүру немесе сатуы үшін
жауаптылық белгіленген.
Өзінің конструкциясы бойынша суық қарулар былайша бөлінеді:
- шабуға арналған (қылыш, шашка, тесаки);
- тескіш (қанжар, шпаг, стилет, штык);
- тескіш-шабатын ( қкинжал, палаш);
- тескіш-кесетін (аңшы немесе фин пышағы, әскери пышақтар, кейбір ұлттық
пышақтар).
ҚК 251-бабының 1-бабымен көзделген заты – ату құралы, оқ-дәрілер,
жарылғыш заттар және жару құрылғылары.
ҚР 1998 жылғы 30 желтоқсанда қабылдаған "Қарудың кейбір түрлерінің
айналымына мемлекеттік бақылау туралы" Заңына сәйкес, атыс қаруы – бұл
оқтың немесе басқа зарядтың энергиясының арқасында бағытталған қозғалысқа
келетін снарядпен белгілі бір аралықтағы межені механикалық түрде зақымдау
үшін арналған қару. Мұндай қаруға әскери атқыш қарудың барлық түрлері
(винтовкалар, карабиндер, автоматтар, пистолеттер, т.б.), шағын калибрлі
қару (винтовка, пистолет), иір ойық ұңғылы және тегіс ұңғылы аңшы мылтығы,
аңшы мылтықтарынан, соның ішінде, егер аңшы мылтығының қасиетінен айрылған
болса, тегіс ұңғылды мылтықтан да жасалған шолақ мылтықтар жатады. Мұндай
қарулар заводта жасап шығарылуымен қатар, қолдан да жасалуы мүмкін.
Пневматикалық мылтықтар, белгі беруші, старт беруші, құрылыста
қолданылатын пистолеттер мен ракетницалар қарастырылып отырған қылмыстың
заты болып таныла алмайды.
Құрылысы бойынша өзіне сәйкес қару түрінен атуға арналған (әскери,
аңшының шолақ немесе тегіс ұңғылы мылтығынан, т.б.) қондырғылар немесе
заттар (снарядтар, патрондар, гранаталар, миналар, т.б.) әскери оқ-дәрі
қызметін атқарады.
Жарылғыш заттар – бұл оттегісіз (сыртқы әсерге байланысты) жарылғыш
қабілеті бар химиялық заттар мен олардың қоспалары.
Жару құрылғылары – түрлі объектілерді жаруға арналған жарылғыш затпен
жабдықталған құрылғылар.
Түрлі объектілер мен межелерді зақымдау, бүлдіру, жою үшін әдейі
арналғандығы, сол сияқты, оларды дайындаудың, иеленудің, пайдалану мен
сақтаудың ерекше тәртібі бұл заттардың айрықша белгілері болып табылады.
Атыс қаруы, оқ-дәрілер, жарылғыш заттар мен жару құрылғылары
пайдалануға жарамды болулары тиіс. Ал, жарамайтын немесе жаттығу үшін
пайдаланылатын атыс қаруы егер де айыптының оны атуға жарамды күйге
келтіретіндей ниеті мен шын мүмкіндігі болған жағдайда ғана бұл қылмыстың
заты ретінде таныла алады.
Сонымен біздер жаоғарыда айта келе, “Қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш
заттарды және жару құрылғыларын заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау,
тасымалдау немесе алып жүру” осы айтылған қылмыстардың заты ретінде таныла
келе өз алдына ерекше бір сипатқа ие екендігін танытады.
Қылмыстың заты болып тек қана қылмысқа әсерін тигізетін зат емес,
сонымен қатар қылмыс жасаудағы заттар танылады. Қылмыстың заты тікелей
қылмыс жасауға бағытталған заттары болып танылады. ҚР ҚК 251-бабындағы
қылмыс заты қылмыс құрамының міндетті элементтері болып танылады.
1.3 Қарудың заңсыз айналымының объективті жағы
Қандай да болмасын қылмыс құрамы өзінің объективті құрылымына қарай
қылмыстың негізгі белгілерін сипаттайтын немесе олардың орын алуынсыз
қылмыстың болуы белгілерін жоққа шығаратын, яғни қоғамға қауіптілігінің
болуымен, құқыққа қайшылығының орын алуы, әрекет немесе әрекетсіздік
арқылы танылады.
Қылмыстың объектитвті жағы үздікссіз тұрғыда қылмыстың субъектитвті
жағымен тығыз байланысқан. Тек қана қылмыстың объективті жағын анықтау
негізінде қылмыстық заңмен тиым салынған қоғамға қауіпті әрекет жасаған
адамның мақсаты мен ниеті (түрткісі) туралы қорытынды жасауымызға болады.
Қылмыстың объективті жағының орын алмауы қылмыстың субъективті жағы туралы
сұрақты жоққа шығарады.
Қылмыстың объективті жағы мынадай заңсыз әрекеттердің біреуінің ғана
жасалуымен сипатталады: оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын
заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру.
Көрсетілген заттарды иелену деп оларды кез келген әдіспен (сатып алу,
айырбастау, т.б.) тұрақты немесе уақытша иелікке алуды айтамыз.
Беру – атыс қаруын,оқ-дәрілерді, жарылғыш заттар мен жару құрылғыларын
басқа тұлғалардың иелігіне қайтарымсыз беруді білдіреді.
Қазақ КСР 1959 бабымен салыстырғанда жаңа Қылмыстық кодекс “беру” және
“тасымалдағаны” үшін ҚР ҚК 251-бабы 1-бөлігі бойынша қылмыстық жауаптылықты
көздеген.
Бұл әрекет ҚР ҚК 251 бабымен жауаптылықты көздеген белгілі бір
әрекеттің нысаны болып танылады. Мұнымен қатар берудің нысаны тек қана
бұған заңды түрде қақысы жоқ адаммен жүзеге асырылады. Белсенді жағы болып
сол заңсыз қаруды алушы болып танылуы мүмкін. Мұндай жағдайда құқыққа қайшы
әрекеттің критерииі болып сатып алушының болуы немесе болмауы танылады.
Қаруды басқа бір тұлғаға уақыташа беру, бұл әрекеттің қоғамға
қауіптілігін төмендетпейді. Біздердің көзқарасымызша мұндай әрекеттер
қылмыстық жауаптылықты көздеуі тиіс.
Заңды немесе физикалық тұлғаларға табылған немесе олардың сақтауына (ҚР
қару туралы заңын бұза отырып) берілсе олармен міндетті түрде ішкі істер
органдарына тапсыруына қажет етіледі.
Көрсетілген заттарды басқа тұлғаларға ақыға беру өткізу болып табылады.
Өткізу – мысалы, сауда-экономикалық мағынада белгілі бір кәсіпорныға
дайын таурда жеткізу, сату немесе сатып алуға келісімге келу т.б. жатады.
Мұндай әрекеттермен біздер күнделікті өмірде кездесеміз.
Мысалы, В.И. Ткаченко өткізу деп басқа бір тұлғаға қайтарымсыз немесе
қайтарым арқылы беруі деп санайды.
Е.Н. Тихонов айтқандай, қарауды қайтарымсыз беру, оларды сатумен
салыстырғандай ешқандай қауіптілігі төмендей алмайды деп атап көрсетеді.
Осындай ұғымды да П.И. Гришанин де мақұлдайды.
Атыс қаруын, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттар мен жару құрылғыларын сақтау
нақты орналасқан жеріне қарамастан (үй ішінде, қосалқы қораларда, арнайы
құпияланған орында) оларға іс жүзінде ие болуды білдіреді. Сақтау бұл шын
мәінінде қаруды немесе оның басқа түрлерін сол адамның тікелей өзімен
белгілі бір орынға тығып қоюы немесе ұстауы танылады. Сонымен қатар сақтау
болып адамның тікелей өзінде табылмаса да оның басқа бір оырындарда мысалы,
қоймада, тұрғын үйде, құрылыстар арасында, гаражда т.б. табылуы саналады.
Егер де ол адам сол сақталған қаруды пайдалануы үшін қолына алса, бұл
әрекеті алып жүрудің белгісін құрйды. Аталған заттарды сақтай әрекет
немесе әрекетсіздік күйінде жүзеге асырылады. Заңсыз сақтау созылмалы
әрекетті құрайды, бұл әрекет қылмыс болып сол қаруды иемденген сәттен
бастап және оны алып қоюымен аяқталады.
Жоғарыда айта келе сақтау деп біздер – субъектінің шын мәнінде қаруды
иеленуі деп тани аламыз. Мұнымен қатар субъект қаруды үйінде, немесе басқа
бір орында сақтады ма оның ешқандай маңыздылығы жоқ болып саналады.
Тасымалдау әдісіне (автомобильмен, поезбен және т.б.) қарамастан,
аталған заттардың орнын ауыстыруға байланысты жасалған әрекеттер тасымалдау
деп айтылады. Тасымалдау алғаш рет қылмыс ретінде 1997 жылдан бастап жаңа
Қылмыстық кодекс қабылданған сәттен танылды. Тасымалдау түсінгі көбінесе
азаматтық құқықта көө кездеседі. Мысалы жолаушыларды тасымалдау туралы
келісім-шарттар, жүктерді, т.б.
Өзінің еңбегінде А.Д. Макуха тасымалдаудың ұғымын беруде, аталған
заттарды көлікпен тасымалдауда тәсілдерінің мәні бар деп танымайды
(автотранспорттармен, темір жол көлік құралдары, ұшақ т.б.)
Атыс қаруын, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жару құрылғыларын
алып жүру айыпты оларды құпия немесе ашық түрде (қабының ішінде, қалтада,
белбеуде, т.б.) өзінің жанында ұстап жүрген кезде орын алады. Алып жүру
туралы М.А. Ефимов былайша атап өтті, бұл кінәлі адаммен қалтада, киімінде,
денесінде, заттарында алып жүруін айтады.
В.Д. Малков алып жүру деп өзінен табылуы деп санайды. Қаруды алып жүру
қауіпті болып танылады. Ол ауыр немесе аса ауыр қылмыстарды жасауға оңай
мүмкіндіктерді туғызады.
Қарастырылушы қылмыстың міндетті белгісі – атыс қаруының, оқ-дәрінің,
жарылғыш заттардың немесе жару құрылғыларының айналымының заңсыздығы, яғни,
мемлекеттің өкілетті органдары мен лауазымды тұлғалардың рұқсатынсыз ҚК 251-
бабы 1-бөлімінің диспозициясында көрсетілген әрекеттерді жасау. ҚР 1998
жылғы 30 желтоқсанда қабылдаған "Қарудың түрлерінің айналымына мемлекеттік
бақылау туралы" Заңымен ҚР төңірегінде қаруды сату мен сатып алу ішкі істер
органдарының беретін лицензиясы арқылы іске асырылуы көзделген. Сол сияқты,
қаруды сақтау да оны жасап шығару мен сатуға белгіленген тәртіп бойынша
лицензиясы немесе қаруды сақтау мен алып жүруге рұқсаты бар тұлғаларға ғана
рұқсат етіледі.
Заңда көрсетілген әрекеттердің кез келгенінің жасалу сәтінен бастап
қылмыс аяқталған болып есептеледі. Атыс қаруын, оқ-дәрілерді, жарылғыш
заттарды немесе жару құрылғыларын сақтау жалғасушы қылмыс ретінде саналады.
Қылмыс аяқталған болып оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын
заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру
кезеңінен саналады. Аталған жағдайда біздер қылмыстың формальді құрамы
туралы айтып отырмыз. Демек қандай да бір аталған әрекеттердің бірін жүзеге
асыру заңсыздықтың белгілерін құрайды, яғни белгілі бір зардаптардың түсуі
міндетті емес.
ҚР ҚК 251-бабында көрсетілген қылмыс құрамы созылмалы қылмыстардың түрі
болып танылады. Барлық созылмалы қылмыстардың түрлері сияқты олар әрекет
немесе әрекетсіздік кезеңінен басталады да осы жағдайынан тысқары қалған
кезеңінен бастап аяқталған болып саналады. Бірақ қылмыстың созылмалылығы
бірінші әрекет бойынша емес, керісінше келесі әрекетсіздіктен құралады. Бұл
әрекетсіздіктің мағынасы болып- кінәлі белгілі бір жүктелген міндеттерді
орындамайды. Мысалы, қаруды мемлекеттік органдарға тапсырмауы.
Оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын заңсыз сатып алу, беру,
өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру қылмыс ретінде тек қана заңсыз
яғни тиісьі бір ұлықсаттың болмауымен, яғни тұлғаның мұндай аталған
әрекеттерді жасауға ешқанай құқығының болмауымен сипатталады.
Бұл әрекеттердің заңға қайшылығы болып, ҚР 1998 жылғы 30 желтоқсанда
қабылдаған "Қарудың кейбір түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау
туралы" Заңына қайшы әрекеттерді жасауы, яғни бұрмалауымен танылады.
Көбінесе қаруды заңсыз пайдалану ішкі істер органдарының рұқсатынсыз
(лицензиясыз) пайдалануы табылады. Оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару
құрылғыларын сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру,
сыйға тарту, құрту заң немесе заңға сәйкес актілермен анықталынады.
ҚК 251-бабының 2-бөлімінде адамдар тобының алдын ала сөз байласуы
арқылы жасаған немесе бірнеше рет жасалған, ал 3-бөлімінде – ұйымдасқан топ
жасаған нақ сол әрекеттер үшін жауаптылық көзделген.
ҚК 251-бабының 4-бөліміне сәйкес суық қаруды алып жүру, аңшылық
кәсіпшілікке байланысты болатын реттерді қоспағанда, қанжарларды, фин
пышақтарын немесе басқа да суық қаруды заңсыз алып жүру немесе сату жазалы
болып табылады. Ал, бұл заттарды сақтау немесе тасымалдау қылмыс құрамын
құрамайды.
Суық қару – зақымдау объектісімен тікелей жақындасқанда адамның бұлшық
күшінің көмегімен межені зақымдау үшін арналған қару.
ҚК 251-бабының 4-бөлімімен аталған заттарды заңсыз алып жүру және сату
үшін қылмыстық жауаптылық көзделген.
ҚК 251-бабына берілген ескертуге сәйкес, осы баптарда көрсетілген
заттарды өз еркімен тапсырған адам, егер оның әрекетінде өзге қылмыс құрамы
болмаса, қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
Сонымен қатар біздер қорыта келе,оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару
құрылғыларын заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып
жүру, яғни қарулардың заңсыз айналымының объектитвтік жағын дұрыс анықтап
әрбір әрекеттерді дұрыс айқындау осындай қылмыс түрлерімен күресудегі
қиыкездесетін қиындықтар мен күрделі мәселелерді шешуде және қылмысты дұрыс
дәрежелеуде септігін тигізеді.
1.4 Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстардың субъективті
белгілері
Қылмыс жасаған адам әрекеттерінің белгілері қылмыстық-құқықтық
әдебиеттерде қылмыстық құқықтық және криминологиялық тұрғыда маңызды болып
табылатын теориялық және криминологиялық деңгейде екі жақты аспектіде
қарастырылады.
Жалпы қылмыстың субъектісі болып қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған және
заңға сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты өткеруге қабілетті адам
танылады. Қылмыстық кодекстің 14-бабы 1-бөлігімен “есі дұрыс, осы Кодексте
белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс”
деп тіке айтылған. Осыған орай, яғни қылмыс субъектісі болып тек қана жеке
тұлға - адам саналады.
Қылмыстық заң арқылы қылмыстық жауаптылыққа өзінің істеген іс-әрекетіне
баға бере алатын сонымен қатар өзін-өзі басқаруға қабілеті бар адамды, яғни
есі дұрыс адамды ғана тарта алады. Қылмыстық кодекстің 6,7-баптарының
талаптарына сай Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің заң күші
Қазақстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан Республикасының
аумағындағы азаматтығы жоқ адамдарға, сондай-ақ шетелдіктерге қолданылады.
Осыған байланысты қылмыстың субъектісі ретінде есі дұрыс адамды тани
отырып, заңды тұлғалар - мекеме, ұйым, кәсіпорын және басқа да заңды
ұйымдарды қылмыстың субъектісі деп айта алмаймыз. Жануарлар дүниесі,
табиғаттан келген күштер, заттар келтірген зияны үшін қылмыстық
жауаптылыққа тартылмайды, себебі осы айтылғандар қылмыс субъектісі болып
табылмайды.
Есі дұрыстық - бұл адаммен жасалған қылмыстық заңмен көзделген қоғамға
қауіпті әрекетінің (әрекетсіздігін) нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін
сезінуі мен оларды басқара алуы.
ҚР ҚК 16-бабы 1-бөлігімен сәйкес “Осы Кодексте көзделген қоғамдық
қауіпті әрекетті жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы
психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы немесе
психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына
алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылуға
тиіс емес”.
Есі дұрыс еместікті қылмыстық заң екі нышанын белгілейді: медициналық
(биологиялық) және заңдылық (психологиялық). Адамды есі дұрыс емес деп тану
үшін медициналық және заңдылық нышандардың жиынтығы қажет. Осы нышандардың
бірінің орын алмауы адамды есі дұрыс емес деп тануға негіз бола алмайды.
ҚК-тің 15-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыс жасалған кезде он алты жасқа
толған адам қылмыстық жауапқа тартылуға жатады. ҚК-тің 15-бабының 2-
бөлігіне сәйкес, кейбір қылмыстарды жасағандығы үшін он төрт жасқа толған
адам қылмыстық жауапқа тартылатындығы белгіленген.
Оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын заңсыз сатып алу, беру,
өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүргендігі үшін қылмыстық жауаптылық
ҚР ҚК 15 бабы бойынша он алты жастан бастап тартылады. Теория мен тәжірибе
адам мұндай жаста өзінің іс әрекетін сезіне алады деп түсіндіреді. Мұның
өзі адамның дамуы мен қоршаған ортаға бейімделуі өзінің іс-әрекетіне деген
жауап беру жас шамасына жеткендігімен танылады.
ҚК 251-бабының 2-бөлімінде адамдар тобының алдын ала сөз байласуы
арқылы жасаған немесе бірнеше рет жасалған, ал 3-бөлімінде – ұйымдасқан топ
жасаған нақ сол әрекеттер үшін жауаптылық көзделген.
ҚК 251-бабының 4-бөліміне сәйкес суық қаруды алып жүру, аңшылық
кәсіпшілікке байланысты болатын реттерді қоспағанда, қанжарларды, фин
пышақтарын немесе басқа да суық қаруды заңсыз алып жүру немесе сату жазалы
болып табылады.
Суық қару – зақымдау объектісімен тікелей жақындасқанда адамның бұлшық
күшінің көмегімен межені зақымдау үшін арналған қару.
ҚК 251-бабының 4-бөлімімен аталған заттарды заңсыз алып жүру және сату
үшін қылмыстық жауаптылық көзделген.
“Қарудың кейбір түрлерінің заңсыз айналымына мемлекеттік бақылау жасау
туралы” ҚР 15 бабына сәйкес азаматтық қаруларды иемденуге, яғни ішкі істер
органдарының сәйкес лицензиясын алуға 18-жасқа толған азаматтар ала алады.
Кейбір азаматтардың санаттарына мұндай айтылған қарулардың түрлері
берілмейді. Мұндай берілмеудің негізі болып “Қарудың кейбір түрлерінің
заңсыз айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы” ҚР Заңы танылады.
Мұндай тұлғаларға жатады:
1) Қаруды пайдалануға тиым салынған, яғни көзінің көруі нашар болуы,
психикалық ауру, алкоголизм немесе есірткілік;
2) тұрақты орнының болмауы;
3) қасақана қылмыстары үшін сотпен берілген соттылығының болуы немесе
оның жойылмауы;
4) қаруды сақтауы үшін арнайы орындарының болмауы;
5) ішкі істер органдарына қару алуы үшін арнайы құжаттарын тапсырмауы.
Зерттеу жұмыстарыны жүргізудің нәтижесінде қарумен байланысты
қылмыстарды көбінесе ер адамдармен жасалатындығы анықталынған.
Қаруды пайдаланып жасаған қылмыстарды оқу барысында әйелдермен жасаған
қылмыстардың саны төмен болғандығы байқалды. Олармен мұндай қылмыс түрлері
әдеттегідей басқа қылмыстарды жасауы үшін пайдаланылған. Қарумен жасалынған
қылмыстардың болуы арнайы жастардың мектеп қабырғасынан тәрбие алумен
байланысты болып отырғандығымен де дәлелденеді.
Сонымен қорыты келе біздер мынадай қорытындыға келеміз: оқ-дәріні,
жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын заңсыз сатып алу, беру, өткізу,
сақтау, тасымалдау немесе алып жүрудің субъектісі ретінде ақыл есі дұрыс
өзінің істеген іс-әрекеттеріне жауап бере алатын адамды айтамыз.
Қылмыстың субъективті жағы - қылмыскердің жасаған қоғамға қауіпті
әрекеті және оның зардаптарына қатысты психикалық қарым-қатынасы. Бұл
қылмыскердің өзі жасаған қылмысқа қатысты кінәлі ниетпен және мақсатпен
сипатталатын адамның қылмыс жасау кезіндегі ішкі ой жүйесінің психикалық
қарым-қатынасы. Ал қылмыстың мақсаты қылмыстың субьектитвті жағының бір
белгісі ретінде қылмыс жасаушы адамның жетуге қажетті ұмтылатын нәтижесі
болып танылады.
Мысалы, В.Н. Кудрявцев қылмыстың объективтік жағы адамның сана-
сезімінде идеалды нысанда пайда болады да, содан кейін белгілі бір тұрғыда
жүзеге асырылады дейді.
Себебі қылмыстың субъектитвті жағы субъектінің психикасы объективтік
жағының өзіне тән модельін сипаттайды.
Қылмыстың субъектитвті және объектитвті жағының белгілері өзара тығыз
байланыса отырып белгілі бір біртұтастықта табылады. Сондықтан да қылмыстың
субъектитвті жағын оқып үйренуде қылмыстың объектитвті жағымен байланыстыра
отырып талдау жасаймыз.
Қылмыстың субъектитвті жағына: қылмыстық кінә, түрткі және мақсат
жатады.
Қылмыстың субъектитвті жағының Б.И. Ахметовтың пікірінше кінәлі адамның
қылмысты әрекетін көрсететін сыртқы көрнісінің белгісі объектитвті жағынан
айырмашылығы болып, ол бағытталған әрекеттің ішкі, психикалық сезінудің
мәнін көрсетуді. Қылмыстың субъектитвті жағы - бұл кінәлі адамның жасаған
қылмысты әрекетіне және оның қоғамға қауіпті зардаптарына психикалық қарым-
қатынасын сипаттайтын жан-жақты күрделі түсінік.
Сондықтан қылмыстың субъектитвті жағын дұрыс белгілеу үшін объективті мән-
жайлардың болуын мұқият анықтауымыз қажет.
Қасақаналықтың ерікті белгісі кінәлі адамның қылмысты әрекетті жүзеге
асыруды тілеуін сипаттайды.
Демек, тұлға өзінің әрекетінің қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін
ұғынуы және осы зардаптардың болуының мүмкін екенін алдын ала білуі немесе
осы зардаптың болуын тілеуі.
Жаза тағайындау мен қылмыстық-құқықтық сұрақтарды шешуде қылмыстың
түрткісі мен мақсатын анықтау маңызды орын алады. Қылмыстың түрткісі мен
мақсаты қылмыстың субьектитвті жағына қатысты белгілері болып танылады.
Қылмыстың түрткісі мен мақсаты-қасақана қылмыстардың себепті
механизмінің психологиялық компоненті. Әдебиеттерде айтылғандай, қылмыстың
түрткісі-ол адам үшін белгілі бір қажеттіліктің әсерінен туындаған
криминогендік сипаттағы, яғни заңмен тыйым салынған қоғамға қауіпті айыпты
іс-әрекеттерге итермелейтін психикалық жүріс-тұрысы бола алады.
Қылмыстың мақсаты - субъектінің жүріс-тұрысын реттеушісі ретінде
көрінетін және субьект үшін оймен қажет деп саналған немесе оның орындалуы
үшін талпындыруға себеп болғандығы не белгілі-бір әрекетін жүзеге асыруы
үшін тіленіші болып табылады. Мысалы, кәмелетке толмағандар қылмыс
жасауына екі нәрсе себеп болатындығы мәлім болды олар: пайдакүнемдік және
зорлықшыл өзімшілдік. Көптеген қылмыстық әрекеттер құмарлық пен
әуесқойлықтан, көңіл көтеру, батылдық таныту мен күш немесе тапқырлық
көрсету, өзінің кім екендігін құрдастарына мойындату тілегінен туындайды.
Егер де қылмыстың түрткісі қылмыскердің ойын оятса, ал мақсат нәтижеге
жетуге бағыт береді. Оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын заңсыз
сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүргендігі үшін
қылмыстық жауаптылықты анықтауды субъектінің қоғамдық қауіпті әрекеттерге
деген психикалық қарым қатынастарын анықтаудың маңыздылығы да жоқ.
Демек адамның ҚР ҚК 251 бабы бойынша көзделген қоғамдық қауіпті іс-
әрекеттерге бағытталғандығының өзі жеткілікті болып танылады. Қылмыстың
интеллектуалдық кезеңі анықталған болып, яғни формальді қылмыс құрамын
жасаушы адам өзінің істеген әрекетінің сипатын ұғынуы қажет болып танылады.
Зерттелініп отырған нормалардың қандай да болмасын қоғамға қауіпті
әрекеті немесе әрекетсіздігі тікелей қасақаналық белгінің бар екендігін
белгілейді.
Қылмыстың субъективті жағы тікелей ниет түріндегі кінәнің болуымен
байланысты. Тұлға атыс қаруына, оқ-дәрілерге, жарылғыш заттарға, жару
құрылғыларына қатысты заңсыз әрекеттер жасап отырғандығын түсінеді және
солай жасауды қалайды.
Сонымен кінәлі адам атыс қаруына, оқ-дәрілерге, жарылғыш заттарға, жару
құрылғыларына қатысты заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау
немесе алып жүргендігін сезінеді, яғни оны белгілі бір құжатсыз
пайдалғандығын біледі немесе қаруды мемлекеттік органдарға өткізбейді.
Барлық қылмыстарға тән белгі болып, соның ішінде қарудың заңсыз
айналымымен байланысты қылмыстардың “құқыққа қайшылығы” табылады. Демек,
адамның әрекетінің қоғамға қауіптілігін сезінуі оның құқыққа қайшы
екендігін де біледі. Әдеттегідей, адам өзінің әрекетін, яғни қаруды заңсыз
пайдаланғандғын түсініп оған саналы түрде баға бере алады.
Сонымен қатар біздерге мысалы адам қаруды мақсатсыз иеленеді, ал
екіншісі қылмыс жасауы үшін пайдаланады. Біздердің айтумызша екінші белгісі
қоғам үшін қауіпті болып танылады. Сонымен бірге екі жағдай да да қаруды
ұстаған адамдардың жауаптылығы бірдей болып танылады. Егер адам қаруды
пайдаланып қылмыс жасауға бағытталса оның әрекеті қылмыстардың жиынтығы
бойынша дәрежеленеді. Мысалы адам қаруға ие бола отырып кісі өлтіруді
жоспарлайды. Әрине мұндай жағдайда оның нақты бір әрекеті орын алмаса, ол
адам ҚР ҚК 251 бабы бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Қылмыстың субъектитвті жағы мынадай заңсыз әрекеттердің бірінің
жасалуымен сипатталады: оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын
заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру, яғни
осы әрекеттердің тікелей саналы түрде адамның ішкі психикалық көзқарасымен
қасақана түрде жүзеге асырылуы.
Көрсетілген заттарды иеленде кінәлі адам оларды кез келген әдіспен
(сатып алу, айырбастау, т.б.) тұрақты немесе уақытша иелікке алуды
ойластырады оның жоспарын жасайды..
Беруде – атыс қаруын, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттар мен жару
құрылғыларын басқа тұлғалардың иелігіне қайтарымсыз беруді тілейді саналы
түрде жүзеге асырады.
ҚР ҚК 251 бабымен жауаптылықты көздеген белгілі бір әрекеттің нысаны
болып өз алдына ерекше сипатқа ие болып танылады. Сондықтан да қылмыстың
субъектитвті жағын анықтауда қажетті назар аударылуы қажет болып танылады.
Мұнымен қатар берудің нысаны тек қана бұған заңды түрде қақысы жоқ
адаммен жүзеге асырылады және ол адам мұндай әрекетінің заңсыздығын жақсы
біледі. Белсенді жағы болып сол заңсыз қаруды алушы болып танылуы мүмкін.
Мұндай жағдайда құқыққа қайшы әрекеттің критерииі болып сатып алушының
болуы немесе болмауы танылады.
Қаруды басқа бір тұлғаға уақыташа беру, бұл әрекеттің қоғамға
қауіптілігін төмендетпейді және де кінәлі адам мұндай әрекетінің өзін
құқыққа қайшы, яғни заңға қайшы екендігін сезінеді. Біздердің
көзқарасымызша мұндай әрекеттер қылмыстық жауаптылықты көздеуі тиіс.
Заңды немесе физикалық тұлғаларға табылған немесе олардың сақтауына (ҚР
қару туралы заңын бұза отырып) берілсе олармен міндетті түрде ішкі істер
органдарына тапсыруына қажет етіледі.
Көрсетілген заттарды басқа тұлғаларға ақыға беру өткізу болып табылады,
Бұл жағдайда адам пайдақорлық мақсатта заңсыз қаруды қоғамға қауіпті
екендігін ұғына отырып немесе сол адамның қылмыс жасауы мүмкін екендігін
біле тұра осындай әрекеттерге жол береді. Сөйтіп қылмыстардың болуына
мүмкіндік жасайды.
Сонымен қатар өткізу - мысалы, сауда-экономикалық мағынада белгілі бір
кәсіпорныға дайын таурда жеткізу, сату немесе сатып алуға келісімге келу
т.б. жатады, мұндай әрекеттердің өзі қасақаналықтың белгісі бар екендігін
тура айқындайды. Егер адам қаруды өз еркімен мемлекеттік органдарға табыс
етсе қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды.
Қылмыстың мақсаты мен түрткісі әр түрлі болып келеді. Сот тәжірибесі
көрсеткендей қылмыстың мақсаты қылмысты дәрежелеуде, яғни жаза тағайындауда
ескерілінеді.
Бірақта қылмыстық мақсаты мен түрткісін анықтау маңызды болып табылғаны
менде тәжірибеде ескерілмеу белгілері көптеп кездеседі.
Сонымен қарудың заңсыз айналымы субъектитвті жағы былайша
сипатталынады:
- жалпы шеңбердегі қылмыстық қол сұғушылықты (қоғамдық қауіптілігін)
сезіну;
- қылмыстың затын және оның сипаты мен құрылысы туралы пайдаланатындығын
білуі;
- оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын заңсыз сатып алу, беру,
өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру сияқты әрекеттерді түсінуі;
- субъектінің қоғамдық қауіпті біле тұрған әрекеттерді жүзеге асыруға
ұмтылуы.
Сонымен қорыта келе қылмыстың субъективті жағы тікелей ниет түріндегі
кінәнің болуымен байланысты. Тұлға атыс қаруына, оқ-дәрілерге, жарылғыш
заттарға, жару құрылғыларына қатысты заңсыз әрекеттер жасап отырғандығын
түсінеді және солай жасауды қалайды.
ІІ ҚАРУДЫҢ ЗАҢСЫЗ АЙНАЛЫМЫМЕН БАЙЛАНСТЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫ ЕСКЕРТУ
2.1. Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстардың жасалуына әсерін
тигізетін себептер мен жағдайлар
Криминологтардың ортаға салған ең маңызды сұрақтарының бірі болып
қылмыстың жасалуына қатысты болған себеп пен жағдайларды анықтауы
танылады. Қылмыстың жасалу себептері мен жағдайларын оқып тануда, біздерге
қажетті әр-түрлі тұрғыдағы сұрақтарды тудыратын көптеген еңбектер
жазылғандығы белгілі.
Көптеген криминологтар қылмыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1 ҚАРУДЫҢ ЗАҢСЫЗ АЙНАЛЫМЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЗАҢДЫ ТАЛДАМАСЫ 5
1.1. Қарудың заңсыз айналымының объектісі 5
1.2 Қарудың заңсыз айналымындағы қылмыс заты 10
1.3 Қарудың заңсыз айналымының объективті жағы 14
1.4 Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстардың субъективті
белгілері 19
ІІ ҚАРУДЫҢ ЗАҢСЫЗ АЙНАЛЫМЫМЕН БАЙЛАНСТЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫ ЕСКЕРТУ 26
2.1. Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстардың жасалуына әсерін
тигізетін себептер мен жағдайлар 26
2.2 Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстарды 37
ескерту шаралары 37
2.3 Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстарды ескертудегі ішкі
істер органдары жетекшілерінің атқаратын ролі 47
ҚОРЫТЫНДЫ 50
Қолданылған әдебиеттер тізімі 51
КІРІСПЕ
ҚР ҚК 9 – тарауында орын алған қоғамның қауіпсіздігі мен қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстар атты тарауы өз алдына ерекше сипатқа ие.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында қарудың заңсыз
айналымымен күресудің теориялық проблемалары күрделі және жеткіліксіз
өңделген институт болып танылады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығында қарудың заңсыз айналымымен
байланысты қылмыстармен күресудің теориялық проблемалары аз өңделген,
сондай-ақ оқулықтарда жеткіліксіз айтылады. Адамның жеке басы қауіпсіздігі
әлеуметтік жоғары құндылық болып танылады.
Қоғам салаларының дамуының жетістіктері адамның маңызды мүддесі өмірі
мен денсаулығын сақтауға қажет болып танылады. Сондай-ақ заң туралы
әдебиеттерде қарудың заңсыз айналымымы саласындағы қылмыстармен күресудің
теориялық проблемалары Қылмыстық құқық Ерекше бөлімінің басқа
институттарымен өзара байланысы жеткіліксіз айтылған.
Құқықтық мемлекет құру адамның жеке басы құқығын өмірі мен денсаулығын,
заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғау болып танылады.
Мысалы біздің елімізде 1998 жылы 1134 қылмыс қаруды пайдаланып
жасалынған. Заңсыз айналымнан 3274 қару алынған. 1999 жылы ішкі істер
органдарымен 4300 қару заңсыз айналымнан алынған. 2000 жылы қаруды
пайдаланып кісі өлтірудың саны 39 болған.
Сонымен бірге қоғамдық әлеуметтік ортада адамның жеке басы оның
денсаулығы құндылығы әрқашанда ескеріліне бермейді. Қылмыстық құқық
теориясында қоғамның қауіпсіздігіне қарсы қылмыстармен күресу
проблемаларына толық жеткілікті тұрғыда назар аударылмаған.
Кейбір осы мәселелерге қатысты сұрақтар мысалы көршілес елдердің В.В.
Агафонов, В.Ю. Владимиров, В.Д. Малков, А.С.Подшибякин, сонымен қатар
қазақстандық заңгер ғалымдар Н.М. Абдиров, З.О. Ашитов, Е.И. Қайыржанов,
А.Д. Макуха, Г.С. Мауленов, М.С. Нарикбаев, Г.Р. Рүстемова Д.С. Чукмаитов
және т.б басқаларымен зерттулер жүргізілген.
Осыған байланысты қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстар
саласындағы қылмыстардың түсінігін анықтау туралы ұшқыр қажеттілік
туындайды. Осыған ұқсас қылмыстардың обьективті және субъективті
белгілеріне талдау жасау немесе айқындау қажет.
Зерттеудің мақсаты болып, қарудың заңсыз айналымы саласындағы
қылмыстармен күресудің теориялық проблемаларын анықтау және ІІО
қызыметкерлерімен тәжірбиеде күресу тиімділігін жетілдіру жолдарын
теориялық тұрғыда анықтау болып танылады.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін автор өзінің алдына мына міндеттерді
қояды:
- Қарудың заңсыз айналымының саласындағы қылмыстардың жалпы түсінігіне;
- Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстардың криминологиялық
сипаттамасына;
- Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстардың жасалу жағдайлары мен
себептеріне;
- Қарудың заңсыз айналымымы саласындағы қылмыстарды жалпы алдын алу және
ескерту шараларына талдау жасау.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар деп қылмыстық заңмен
қарастырылған, қоғам қауіпсіздігіне қол сұғатын, қарым-қатынастарға, яғни
адамның өмірі мен денсаулығына зиян келтіретін қоғамдық қауіпті әрекеттер
деп айтамыз.
2. Қылмыстың заты болып тек қана қылмысқа әсерін тигізетін зат емес,
сонымен қатар қылмыс жасаудағы заттар танылады. Қылмыстың заты тікелей
қылмыс жасауға бағытталған заттары болып танылады. ҚР ҚК 251-бабындағы
қылмыс заты қылмыс құрамының міндетті элементтері болып танылады.
3. Сонымен қатар біздер қорыта келе, оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару
құрылғыларын заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып
жүру, яғни қарулардың заңсыз айналымының объектитвтік жағын дұрыс анықтап
әрбір әрекеттерді дұрыс айқындау осындай қылмыс түрлерімен күресудегі
қиыкездесетін қиындықтар мен күрделі мәселелерді шешуде және қылмысты дұрыс
дәрежелеуде септігін тигізеді.
4. Қарудың заңсыз айналымы субъектитвті жағы былайша сипатталынады:
жалпы шеңбердегі қылмыстық қол сұғушылықты (қоғамдық қауіптілігін) сезіну;
қылмыстың затын және оның сипаты мен құрылысы туралы пайдаланатындығын
білуі; оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын заңсыз сатып алу,
беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру сияқты әрекеттерді
түсінуі; субъектінің қоғамдық қауіпті біле тұрған әрекеттерді жүзеге
асыруға ұмтылуы.
Қылмыстың субъективті жағы тікелей ниет түріндегі кінәнің болуымен
байланысты. Тұлға атыс қаруына, оқ-дәрілерге, жарылғыш заттарға, жару
құрылғыларына қатысты заңсыз әрекеттер жасап отырғандығын түсінеді және
солай жасауды қалайды.
5. Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстарға соқтырған
әлеуметтік-психологиялық жағдайлар болып, сонымен қатар көлік құралын айдап
кетуді ескертуді, ашуды, алдын алу сияқты шаралар, ішкі істер органдары
қызметінде жеткіліксіз деңгейде атқарылынуы, аталған қылмыс бойынша
жасалуына қажетті жағдайларын жоюдың тәсілдерін орынды пайдаланбау, арнайы
тексеру қадағалау ережелерін немесе қауіпсіздік тәсілдерін сақтамауы немесе
жасалған қылмыстарды ашуды жүргізуді нәтижелі атқармауы танылады.
1 ҚАРУДЫҢ ЗАҢСЫЗ АЙНАЛЫМЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЗАҢДЫ ТАЛДАМАСЫ
1.1. Қарудың заңсыз айналымының объектісі
Адамды, оның құқықтары мен бостандығын ең жоғарғы әлеуметтік құндылық
деп тану адамдардың қауіпсіз тіршілігін, қоғамдық және мемлекеттік
құрылымдардың қалыпты қызмет атқаруын қамтамасыз ете алатын, тиісті
әлеуметтік жағдайлар құрылуына байланысты. Азаматтардың еңбек етуі мен
демалуы, мемлекеттік тәртіпті қорғау үшін қажетті жағдайлар құруға
бағытталған құқықтық шаралар жүйесі адамдардың, қоғамдық және мемлекеттік
мүдделердің әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ететін маңызды фактор болып
табылады. Қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпке бағыттылған қол
сұғушылық үшін жауаптылық көздейтін ҚР ҚК 9-тарауының нормалары осындай
шаралардың қатарына жатады.
Қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың
ерекшелігі олардың қоғамдық қатынастардың қалың тобы үшін зиянды
екендігінде (жеке бастың, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың және
басқа әлеуметтік құрылымдардың қалыпты жұмыс атқаруының қауіпсіздігі үшін).
Бұл санаттағы қылмыстарды жасау кезінде тек жеке бір адамның мүддесіне ғана
емес, қоғам өмірінің қауіпсіз жағдайларына тұтасынан, яғни қоғамдық маңызды
мүдделерге зиян келтіреді. Осыған байланысты, түгел қоғам өмірінің қалыпты
және қауіпсіз жағдайлары, қоғамдық тәртіп, түрлі жұмыстар жүргізу және
жалпыға бірдей қауіпті заттарды қолдану кезіндегі қауіпсіздік сияқты
әлеуметтік құндылықтар тікелей қылмыстық ықпалға ұшырауы мүмкін.
ҚР жаңа ҚК жалпыға бірдей қауіпсіздікті қоғамдық қауіптілікті оның тар
мағынасында ғана емес, сол сияқты қоғамдық тәртіпті, халық денсаулығын,
қоғамдық адамгершілікті, т.б. қамтамасыз етуші қоғамдық қатынастардың үлкен
тобының құрамдас бөлшегі ретінде қарастырады. Бұл қоғамдық қатынастардың
барлық жиынтығы ҚК-те қоғамдық қауіпсіздік (кең мағынасында) және қоғамдық
тәртіп деп аталып, ҚР ҚК 9-тарауына кіретін қылмыстардың текті объектісін
құрайды.
Заңға сәйкес, ҚК 9-тарауының нормаларымен қарастырылған қылмыстардың
объектісі – қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіп болып табылады, яғни,
қоғамның әр мүшесінің өмір сүру жағдайының қауіпсіздігін, әр түрлі жұмыстар
жүргізу кезінде және жалпыға бірдей қауіпті заттарды қолдану барысында жеке
бастың, қоғамның немесе мемлекеттің мүдделерінің қауіпсіздігін қамтамасыз
ететіндей қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Объект қылмыс құрамының элементтерінің бірі ретінде аса маңызды
мәнділікке ие бола отырып, ол қылмыстардың ерекшеліктеріне және де нақты
бір қылмыс құрамдарына мазмұнды талдау жасап, оның заңды белгілеріне дұрыс
сипаттама беруге мүмкіндік жасайды. Қылмыстың объектісін дұрыс айқындау,
жасалған қылмыстың әлеуметтік мәнін анықтау мен Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімі жүйесінің нормаларында өзіне сәйкес орнын табуына, қылмыстың
қоғамдық қауіптілік дәрежесін немесе қол сұғушылық әрекеттерді дұрыс
дәрежелеуге бірден-бір қажет болып табылады.
Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қарым-қатынастарға қылмыстардың
тікелей немесе жанама қол сұғылатындығы туралы, қылмыстық құқық ғылымында
жалпы біздер танитын қағида орын алған.
Қоғамдық қарым-қатынастарды қоғамға қайшы әрекеттерден қылмыстық заңның
көмегімен қорғауда қылмыс құрамының толық тұрғыда жеткілікті және анық
негізделуі, соның ішінде қылмыс обьектісі белгілерінің дұрыс анықталынуының
маңызы зор.
Қоғамдық қарым-қатынас бұл, әрқашан да қоғам мен адамдар арасындағы
әлеуметтік қызметтің нәтижесі бола алатын байланыс. Қоғам жеке адамнан
тұрмайды ол адамдар арасындағы қарым-қатынаста байланысты бола
алатындығымен көрінеді.
Қылмыстық құқық ғылымы қылмыстың жеке түрлеріне қылмыстық-құқықтық
нормасымен қамтылған диспозициялары қылмыстың түрлік құрамдарына заң
атқарушылық абстракция деңгейінде талдау жасап, оқып үйретеді. Осы немесе
басқа қылмыстардың тікелей объектісі, жеке тұрғыдағы көрінетін құбылыс
емес, керісінше қылмыстың нақты түрлерінің барлық деңгейін айқындайтын
түрлік құрамының элементі болып танылады.
Профессор Е.І. Қайыржанов қылмыс объектісінің материалдық және
формальдық жақтарын ажыратады. Материалдық жағы қорғалынатын мүдде болса,
формальдық жағы - ол мүддені бүркеп, қорғап тұрған құқықтық норма. Құқықтық
қорғаусыз құқықтағы мүдде жоқ. Сондай-ақ олар қорғайтын әлеуметтік құнды
мүддесіз құқық, нақты құқықтық нормалар жоқ, - дейді. Қылмыстың объектісін
анықтау үшін кез келген жеке жағдайда екі түрлі өзара байланысты мәселеге
тоқталуға тура келеді. Біріншіден, кімнің қандай мүддесі? және екіншіден,
қандай құқықтық норма бұзылады.
Формальдық тұрғыдан қылмыс объектісі болып құқықтық норма шығады. Бірақ
бұл жәй беткі жағы ғана. Объектінің неғұрлым терең мазмұнды жағы, мәнісі
немесе қоғамдық құндылығы қоғам мен мемлекет атынан қорғалатын мүдде,
қоғамның материалдық не моральдық игіліктерінде жатыр.
Мүдде қоғамдық қатынастардың нақты көрнісі бола тұра, өз кезегінде
өзінің құқықтық нысанымен жанамалануы, рәсімделуі, киінуі керек, әйтпесе
қылмыс объектісі емес.
Қылмыстың объектісін дұрыс анықтау жоғарыда аталғандай аса маңызды
мәнділікке ие.
Барлық қандай да болмасын қылмыстар тікелей немесе жанама түрде
қылмыстық заңмен қорғалынатын қоғамдық қарым қатынасқа қол сұғады деп,
кеңестік қылмыстық құқық ғылымында жалпымен танылған қағида орын алған.
Егер отандастарымыздың қылмыстық құқығымен, қылмыстың жалпы және текті
объектісі болып қылмыстық заңмен қорғалынатын қоғамдық қарым-қатынастар деп
танылуы жалпымен мақұлданса, кейбір авторлар нақты бір қылмыстың тікелей
объектісін қоғамдық қатынастармен қатар және олардың материалдық сипатын
қосып қарастыруға икемделген. Мысалы, А.А.. Пионтковский нақты бір
қылмыстың тікелей объектісі ретінде қоғамдық қарым-қатынастардың бір өзін
ғана емес, сонымен қатар олардың элементтерін қарастырған: меншікке қол
сұғушылықтағы олардың материалды сипаттамасы; азаматтың жеке басына қол
сұғушылығындағы олардың субъектісі.
Бұл сұрақ бойынша осыған ұқсас пікірді, яғни “әрбір қылмыстың объектісі
болып қоғамдық қатынастар танылады”, бірақ та ол нақты өмірлік қосындыларда
материалдық және материалдық емес, саяси, моральді, мәдени және т.б.
құндылықтардың болуына жол берді.
Сұрақтарды мұндай талқылауда, жалпы және тікелей (арнайы) қылмыс
объектілері арасындағы бір-бірімен байланыста болатын тегі мен түрлері
арасында үзіліс (байланыстың жоқ болуы) пайда болады деп түсінеміз.
Сондықтан да, Я.М. Брайниннің “тікелей объект заңмен бекітілген емес, ол
әрқашанда нақты бір қоғамдық қатынас ретінде көрінеді”, деп санауын
анағұрлым дәлелдірек деп айта аламыз.
Бұл сұрақтарды шешудегі кездесетін бірқатар пікірталастықтар, қылмыстық
заңда нақты осы қылмыс құрамының заты болып танылған көлік құралдарына
қатысты тізбектемелі түсініктердің толық берілмегендігімен байланысты болып
отыр.
Қазақстан Республикасының “Ұлттық қауіпсіздік туралы заңы“ қоғамдық
қауіпсіздіктің ұғымына түсінік береді. Қоғамдық қауіпсіздікті сақтауда
маңызды мәселе болып қарудың айналымының қатаң тәртібі болып танылады. Оның
тәртібінің бұзылуы немесе өз шеңберінен шығуы қоғам үшін аса қауіпті болып
танылады. 30 желтоқсан 1998 жылы Қазақстан Республикасының “қарудың кейбір
түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау” туралы заңы өз күшіне
енгізілді. Ол заңмен азаматтық, қызметтік, әскери қаруларды пайдаланудың
тәртібін реттеу туралы, сонымен қатар қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз
етуге бағытталған болатын.
Ішкі істер органдарына қоғамдық қауіпсіздікті, яғни адамның жеке басы
мен мүддесін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауды немесе сақатандыру
міндеттерін жүктеген.
Қылмыстық құқық жүйесінде қарудың заңсыз айналымын ретке келтіретін
нормалардың бірі болып ҚР ҚК 251 бабы танылады.
ҚР ҚК 9-тарауының тектік объектісі болып қоғамның мүдделерін, адамның
жеке басын қорғайтын, мемлекеттік органдардың қалыпты қызмет атқаруындағы
қоғамдық қатынастарды, яғни қоғамдық қауіпсіздігі танылады. Егер текті
объект қылмыстың ҚР Қылмыстық кодексі жүйесінде орын алуын анықтайтын
болса, ал тікелей объектнақты бір қоғамдық қатынастарды анықтайды, яғни
қылмыстың арнайы белгілерін айқындау мен дұрыс дәрежелеуге септігін
тигізеді. Сонымен қатар құқықтық режиммен бірге қарудың айналымы, яғни
оларды пайдалану тәртібі де өзгерістерге ұшырап отыр. Мысалы, “Атыс
қаруларын, оқ-дәрілерді, қару жарақты немесе жарылғыш заттарды ұрлау,
олардың заңсыз алып жүру, ұстау, жасау немесе өткізу, атыс қаруын ұқыпсыз
ұстау туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы” Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Соты Пленумының 1995-жылғы 21-шілдедегі 4 қаулысы және ҚР
Басқармасының 1176 “Қарудың кейбір жеке түрлерінің айналымын мемлекеттік
бақылау туралы”, 03 тамыз 2000 жылғы Қазақстан Республикасы Заңын жүзеге
асыру шаралары туралы” Қаулысы табылады.
Негізгі тікелей объект қоғамға қауіпті әрекетті дұрыс дәрежелеуге
септігін тигіеді. Қылмыстың объектісін талдай отырып, яғни ҚР ҚК 251
бабымен қорғалатын қоғамдық қарым қатынастардың мәні біріншіден материалдық
әлемнің затымен, екіншіден қатынасқа түсушілердң бағытталған мақсатымен
анықталынады.
Жоғарыдағыларды айта келе біздердің ойымызша мынадай ұғымдарды
құруымызға болады: қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар деп қылмыстық
заңмен қарастырылған, қоғам қауіпсіздігіне қол сұғатын, қарым-қатынастарға,
яғни адамның өмірі мен денсаулығына зиян келтіретін қоғамдық қауіпті
әрекеттер деп айтамыз.
1.2 Қарудың заңсыз айналымындағы қылмыс заты
Зат - қылмыстық заңға байланысты адамның әрекетімен нақты қылмыс
белгісінде табылған материалдық әлемнің құралы. Жалпы қылмыстық құқық
ғылымында қылмыстың заты сұрақтарының шешілуі кезеңдері пікірталастықты
тудырады. Қарастырылып отырған, норма бойынша қылмыстың затысыз қылмыс
құрамы жоқ. Біздер алдымен Атыс қаруларын, оқ-дәрілерді, қару жарақты
немесе жарылғыш заттардың ұғымын талдамастан бұрын, олар біртектес жинақы
ұғымдарға ие. Н.И. Коржанскии қылмыстың затын анықтаусыз объектіні нақтылау
қиындықтарға әкеп соқтырады деп санайды.
ҚР ҚК 9-бабындағы қылмыс құрамдары бір-бірінен қылмыстың заты бойынша
ажыратылады. Қылмыстың заты болып тек қана қылмысқа әсерін тигізетін зат
емес, сонымен қатар қылмыс жасаудағы заттар танылады. Қылмыстың заты
тікелей қылмыс жасауға бағытталған мақсат болып танылады. ҚР ҚК 251-
бабындағы қылмыс заты қылмыс құрамының міндетті элементтері болып танылады.
Кең тараған қарулардың түрлерінің бірі болып атыс қаруы табылады.
“Атыс қаруларын, оқ-дәрілерді, қару жарақты немесе жарылғыш заттарды
ұрлау, олардың заңсыз алып жүру, ұстау, жасау немесе өткізу, атыс қаруын
ұқыпсыз ұстау туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы” Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1995-жылғы 21-шілдедегі 4 қаулысымен
айтылғандай атылғыш қарулардың түрлеріне: автоматтар, карабиндер,
винтовкалар, пистолеттер, пулеметтер, адамдар мен техниканы құртуға
арналған басқа құрылғылар мен нәрселерді сондай-ақ ақпараттық, оның ішінде
олар қандай мақсатқа қолданылатындығына қарамастан, ату үшін оқ-дәрілік
газды пайдаланатын ұсақ калибрлі, ойықты аңшы мылтықтары да жатады деп
ұғынған жөн.
Ресей қылмыстық кодексі Қылмыстық кодексі 221 бабымен “Атыс қаруларын,
оқ-дәрілерді, қару жарақты немесе жарылғыш заттарды ұрлау, олардың заңсыз
алып жүру, ұстау, жасау немесе өткізу” ұғымымен тегіс ұңғылды аңшы қаруын
заңсыз пайдаланғандығы үшін жауаптылықты көздеген.
1997 жылы қабылданған ҚР ҚК Қылмыстық кодексі 251 – бабы бойынша
“Қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды және жару құрылғыларын заңсыз
сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру” үшін
қылмыстық жауаптылықты көздеп отыр. Сонымен қатар қылмыстық қудалануға
барлық қарумен байланысты әрекеттер емес, керісінше осы норманы бұзып
заңсыз әрекеттер жасағандығы үшін жауаптылық көзделеді. Аңшы мылтығын
сақтауға, алып жүруге, немесе иеленуге ұлықсатты Қазақстан Республикасының
Ішкі істер Министрі, оның Астана, Алматы қаласы ІІБ, қалалық, облыстық ІІББ
орынбасарлары бере алады.
Соңғы кезеңдерде пневматикалық қарулар қазақстан базарларында саудаға
салына бастады.Көптеген елдерде, ТМД-да спорттық деп танылады.
Пневматикалық қарулар жалпы адамдарға қауіпті болып танылады, сондықтан да
ол заңда өз орнын табуы қажет.
Ерекше орынды газбен атылатын қару танылады. Ол соңғы жылдары ұрлық,
тонау, зорлық-зомбылық қылмыстарды жасау үшін көптеп қолданылатын болды.
Профессор В.И. Ткаченко газды қаруларға мынадай анықтама беріп отыр:
“Бұл, қысқа уақыт аралығындағы адамды өз қалпынан, көзді жасаурату немесе
басқа да газдар арқылы әсер етумен өз қалпынан шығаруы деп анықтама берген.
Е.Д. Шелковникова, газды қаруды айта отырып, бұл аэрозольді немесе
газды бұлтпен зиян тигізетін күшті әсер ететін зат деп анықтама берген.
Бірақ тәжірибемен газ қаруларын тек қана қорғану ғана емес сонымен
қатар шабуыл жасау мақсатында, яғни зорлық-зомбылық қылмыстарды жасауы үшін
қолдануы көптеп кездесетіндігін мақұлдап отыр.
Сонымен қатар, заңмен жүйке зақымдайтын, уландыратын заттармен
дайындалған, яғни осындай оқталған ататын газ қаруларын пайдалануға тиым
салынған. Газ қаруларын пайдалануда белгілі бір ара қашықтықты сақатамаса
адамға қауіп төндіреді.
Қылмыстық-құқықтық және криминалистикалық әдебиеттерде суық қаруды
зерттеулерде ерекше назар аударылған. Соттық-тергеу тәжірибесінің кең
ауқымдылығына қарамастан суық қару мәселелері әлі де болса толық
зерттелінбеген. Бұл түсінікті өңдеу біздер үшін тек криминалистика
саласында ғана емес, сонымен қатар қылмыстық-құқықтық салада да өзінің жеке
орнын алады.
ҚР ҚК 251-бабы 4-бөлігімен, суық қаруларды алып жүру, аңшылық
кәсіпшілікке байланысты болатынреттерді қоспағанда, қанжарларды, фин
пышақтарын немесе басқа да суық қаруды заңсыз алып жүру немесе сатуы үшін
жауаптылық белгіленген.
Өзінің конструкциясы бойынша суық қарулар былайша бөлінеді:
- шабуға арналған (қылыш, шашка, тесаки);
- тескіш (қанжар, шпаг, стилет, штык);
- тескіш-шабатын ( қкинжал, палаш);
- тескіш-кесетін (аңшы немесе фин пышағы, әскери пышақтар, кейбір ұлттық
пышақтар).
ҚК 251-бабының 1-бабымен көзделген заты – ату құралы, оқ-дәрілер,
жарылғыш заттар және жару құрылғылары.
ҚР 1998 жылғы 30 желтоқсанда қабылдаған "Қарудың кейбір түрлерінің
айналымына мемлекеттік бақылау туралы" Заңына сәйкес, атыс қаруы – бұл
оқтың немесе басқа зарядтың энергиясының арқасында бағытталған қозғалысқа
келетін снарядпен белгілі бір аралықтағы межені механикалық түрде зақымдау
үшін арналған қару. Мұндай қаруға әскери атқыш қарудың барлық түрлері
(винтовкалар, карабиндер, автоматтар, пистолеттер, т.б.), шағын калибрлі
қару (винтовка, пистолет), иір ойық ұңғылы және тегіс ұңғылы аңшы мылтығы,
аңшы мылтықтарынан, соның ішінде, егер аңшы мылтығының қасиетінен айрылған
болса, тегіс ұңғылды мылтықтан да жасалған шолақ мылтықтар жатады. Мұндай
қарулар заводта жасап шығарылуымен қатар, қолдан да жасалуы мүмкін.
Пневматикалық мылтықтар, белгі беруші, старт беруші, құрылыста
қолданылатын пистолеттер мен ракетницалар қарастырылып отырған қылмыстың
заты болып таныла алмайды.
Құрылысы бойынша өзіне сәйкес қару түрінен атуға арналған (әскери,
аңшының шолақ немесе тегіс ұңғылы мылтығынан, т.б.) қондырғылар немесе
заттар (снарядтар, патрондар, гранаталар, миналар, т.б.) әскери оқ-дәрі
қызметін атқарады.
Жарылғыш заттар – бұл оттегісіз (сыртқы әсерге байланысты) жарылғыш
қабілеті бар химиялық заттар мен олардың қоспалары.
Жару құрылғылары – түрлі объектілерді жаруға арналған жарылғыш затпен
жабдықталған құрылғылар.
Түрлі объектілер мен межелерді зақымдау, бүлдіру, жою үшін әдейі
арналғандығы, сол сияқты, оларды дайындаудың, иеленудің, пайдалану мен
сақтаудың ерекше тәртібі бұл заттардың айрықша белгілері болып табылады.
Атыс қаруы, оқ-дәрілер, жарылғыш заттар мен жару құрылғылары
пайдалануға жарамды болулары тиіс. Ал, жарамайтын немесе жаттығу үшін
пайдаланылатын атыс қаруы егер де айыптының оны атуға жарамды күйге
келтіретіндей ниеті мен шын мүмкіндігі болған жағдайда ғана бұл қылмыстың
заты ретінде таныла алады.
Сонымен біздер жаоғарыда айта келе, “Қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш
заттарды және жару құрылғыларын заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау,
тасымалдау немесе алып жүру” осы айтылған қылмыстардың заты ретінде таныла
келе өз алдына ерекше бір сипатқа ие екендігін танытады.
Қылмыстың заты болып тек қана қылмысқа әсерін тигізетін зат емес,
сонымен қатар қылмыс жасаудағы заттар танылады. Қылмыстың заты тікелей
қылмыс жасауға бағытталған заттары болып танылады. ҚР ҚК 251-бабындағы
қылмыс заты қылмыс құрамының міндетті элементтері болып танылады.
1.3 Қарудың заңсыз айналымының объективті жағы
Қандай да болмасын қылмыс құрамы өзінің объективті құрылымына қарай
қылмыстың негізгі белгілерін сипаттайтын немесе олардың орын алуынсыз
қылмыстың болуы белгілерін жоққа шығаратын, яғни қоғамға қауіптілігінің
болуымен, құқыққа қайшылығының орын алуы, әрекет немесе әрекетсіздік
арқылы танылады.
Қылмыстың объектитвті жағы үздікссіз тұрғыда қылмыстың субъектитвті
жағымен тығыз байланысқан. Тек қана қылмыстың объективті жағын анықтау
негізінде қылмыстық заңмен тиым салынған қоғамға қауіпті әрекет жасаған
адамның мақсаты мен ниеті (түрткісі) туралы қорытынды жасауымызға болады.
Қылмыстың объективті жағының орын алмауы қылмыстың субъективті жағы туралы
сұрақты жоққа шығарады.
Қылмыстың объективті жағы мынадай заңсыз әрекеттердің біреуінің ғана
жасалуымен сипатталады: оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын
заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру.
Көрсетілген заттарды иелену деп оларды кез келген әдіспен (сатып алу,
айырбастау, т.б.) тұрақты немесе уақытша иелікке алуды айтамыз.
Беру – атыс қаруын,оқ-дәрілерді, жарылғыш заттар мен жару құрылғыларын
басқа тұлғалардың иелігіне қайтарымсыз беруді білдіреді.
Қазақ КСР 1959 бабымен салыстырғанда жаңа Қылмыстық кодекс “беру” және
“тасымалдағаны” үшін ҚР ҚК 251-бабы 1-бөлігі бойынша қылмыстық жауаптылықты
көздеген.
Бұл әрекет ҚР ҚК 251 бабымен жауаптылықты көздеген белгілі бір
әрекеттің нысаны болып танылады. Мұнымен қатар берудің нысаны тек қана
бұған заңды түрде қақысы жоқ адаммен жүзеге асырылады. Белсенді жағы болып
сол заңсыз қаруды алушы болып танылуы мүмкін. Мұндай жағдайда құқыққа қайшы
әрекеттің критерииі болып сатып алушының болуы немесе болмауы танылады.
Қаруды басқа бір тұлғаға уақыташа беру, бұл әрекеттің қоғамға
қауіптілігін төмендетпейді. Біздердің көзқарасымызша мұндай әрекеттер
қылмыстық жауаптылықты көздеуі тиіс.
Заңды немесе физикалық тұлғаларға табылған немесе олардың сақтауына (ҚР
қару туралы заңын бұза отырып) берілсе олармен міндетті түрде ішкі істер
органдарына тапсыруына қажет етіледі.
Көрсетілген заттарды басқа тұлғаларға ақыға беру өткізу болып табылады.
Өткізу – мысалы, сауда-экономикалық мағынада белгілі бір кәсіпорныға
дайын таурда жеткізу, сату немесе сатып алуға келісімге келу т.б. жатады.
Мұндай әрекеттермен біздер күнделікті өмірде кездесеміз.
Мысалы, В.И. Ткаченко өткізу деп басқа бір тұлғаға қайтарымсыз немесе
қайтарым арқылы беруі деп санайды.
Е.Н. Тихонов айтқандай, қарауды қайтарымсыз беру, оларды сатумен
салыстырғандай ешқандай қауіптілігі төмендей алмайды деп атап көрсетеді.
Осындай ұғымды да П.И. Гришанин де мақұлдайды.
Атыс қаруын, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттар мен жару құрылғыларын сақтау
нақты орналасқан жеріне қарамастан (үй ішінде, қосалқы қораларда, арнайы
құпияланған орында) оларға іс жүзінде ие болуды білдіреді. Сақтау бұл шын
мәінінде қаруды немесе оның басқа түрлерін сол адамның тікелей өзімен
белгілі бір орынға тығып қоюы немесе ұстауы танылады. Сонымен қатар сақтау
болып адамның тікелей өзінде табылмаса да оның басқа бір оырындарда мысалы,
қоймада, тұрғын үйде, құрылыстар арасында, гаражда т.б. табылуы саналады.
Егер де ол адам сол сақталған қаруды пайдалануы үшін қолына алса, бұл
әрекеті алып жүрудің белгісін құрйды. Аталған заттарды сақтай әрекет
немесе әрекетсіздік күйінде жүзеге асырылады. Заңсыз сақтау созылмалы
әрекетті құрайды, бұл әрекет қылмыс болып сол қаруды иемденген сәттен
бастап және оны алып қоюымен аяқталады.
Жоғарыда айта келе сақтау деп біздер – субъектінің шын мәнінде қаруды
иеленуі деп тани аламыз. Мұнымен қатар субъект қаруды үйінде, немесе басқа
бір орында сақтады ма оның ешқандай маңыздылығы жоқ болып саналады.
Тасымалдау әдісіне (автомобильмен, поезбен және т.б.) қарамастан,
аталған заттардың орнын ауыстыруға байланысты жасалған әрекеттер тасымалдау
деп айтылады. Тасымалдау алғаш рет қылмыс ретінде 1997 жылдан бастап жаңа
Қылмыстық кодекс қабылданған сәттен танылды. Тасымалдау түсінгі көбінесе
азаматтық құқықта көө кездеседі. Мысалы жолаушыларды тасымалдау туралы
келісім-шарттар, жүктерді, т.б.
Өзінің еңбегінде А.Д. Макуха тасымалдаудың ұғымын беруде, аталған
заттарды көлікпен тасымалдауда тәсілдерінің мәні бар деп танымайды
(автотранспорттармен, темір жол көлік құралдары, ұшақ т.б.)
Атыс қаруын, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жару құрылғыларын
алып жүру айыпты оларды құпия немесе ашық түрде (қабының ішінде, қалтада,
белбеуде, т.б.) өзінің жанында ұстап жүрген кезде орын алады. Алып жүру
туралы М.А. Ефимов былайша атап өтті, бұл кінәлі адаммен қалтада, киімінде,
денесінде, заттарында алып жүруін айтады.
В.Д. Малков алып жүру деп өзінен табылуы деп санайды. Қаруды алып жүру
қауіпті болып танылады. Ол ауыр немесе аса ауыр қылмыстарды жасауға оңай
мүмкіндіктерді туғызады.
Қарастырылушы қылмыстың міндетті белгісі – атыс қаруының, оқ-дәрінің,
жарылғыш заттардың немесе жару құрылғыларының айналымының заңсыздығы, яғни,
мемлекеттің өкілетті органдары мен лауазымды тұлғалардың рұқсатынсыз ҚК 251-
бабы 1-бөлімінің диспозициясында көрсетілген әрекеттерді жасау. ҚР 1998
жылғы 30 желтоқсанда қабылдаған "Қарудың түрлерінің айналымына мемлекеттік
бақылау туралы" Заңымен ҚР төңірегінде қаруды сату мен сатып алу ішкі істер
органдарының беретін лицензиясы арқылы іске асырылуы көзделген. Сол сияқты,
қаруды сақтау да оны жасап шығару мен сатуға белгіленген тәртіп бойынша
лицензиясы немесе қаруды сақтау мен алып жүруге рұқсаты бар тұлғаларға ғана
рұқсат етіледі.
Заңда көрсетілген әрекеттердің кез келгенінің жасалу сәтінен бастап
қылмыс аяқталған болып есептеледі. Атыс қаруын, оқ-дәрілерді, жарылғыш
заттарды немесе жару құрылғыларын сақтау жалғасушы қылмыс ретінде саналады.
Қылмыс аяқталған болып оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын
заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру
кезеңінен саналады. Аталған жағдайда біздер қылмыстың формальді құрамы
туралы айтып отырмыз. Демек қандай да бір аталған әрекеттердің бірін жүзеге
асыру заңсыздықтың белгілерін құрайды, яғни белгілі бір зардаптардың түсуі
міндетті емес.
ҚР ҚК 251-бабында көрсетілген қылмыс құрамы созылмалы қылмыстардың түрі
болып танылады. Барлық созылмалы қылмыстардың түрлері сияқты олар әрекет
немесе әрекетсіздік кезеңінен басталады да осы жағдайынан тысқары қалған
кезеңінен бастап аяқталған болып саналады. Бірақ қылмыстың созылмалылығы
бірінші әрекет бойынша емес, керісінше келесі әрекетсіздіктен құралады. Бұл
әрекетсіздіктің мағынасы болып- кінәлі белгілі бір жүктелген міндеттерді
орындамайды. Мысалы, қаруды мемлекеттік органдарға тапсырмауы.
Оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын заңсыз сатып алу, беру,
өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру қылмыс ретінде тек қана заңсыз
яғни тиісьі бір ұлықсаттың болмауымен, яғни тұлғаның мұндай аталған
әрекеттерді жасауға ешқанай құқығының болмауымен сипатталады.
Бұл әрекеттердің заңға қайшылығы болып, ҚР 1998 жылғы 30 желтоқсанда
қабылдаған "Қарудың кейбір түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау
туралы" Заңына қайшы әрекеттерді жасауы, яғни бұрмалауымен танылады.
Көбінесе қаруды заңсыз пайдалану ішкі істер органдарының рұқсатынсыз
(лицензиясыз) пайдалануы табылады. Оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару
құрылғыларын сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру,
сыйға тарту, құрту заң немесе заңға сәйкес актілермен анықталынады.
ҚК 251-бабының 2-бөлімінде адамдар тобының алдын ала сөз байласуы
арқылы жасаған немесе бірнеше рет жасалған, ал 3-бөлімінде – ұйымдасқан топ
жасаған нақ сол әрекеттер үшін жауаптылық көзделген.
ҚК 251-бабының 4-бөліміне сәйкес суық қаруды алып жүру, аңшылық
кәсіпшілікке байланысты болатын реттерді қоспағанда, қанжарларды, фин
пышақтарын немесе басқа да суық қаруды заңсыз алып жүру немесе сату жазалы
болып табылады. Ал, бұл заттарды сақтау немесе тасымалдау қылмыс құрамын
құрамайды.
Суық қару – зақымдау объектісімен тікелей жақындасқанда адамның бұлшық
күшінің көмегімен межені зақымдау үшін арналған қару.
ҚК 251-бабының 4-бөлімімен аталған заттарды заңсыз алып жүру және сату
үшін қылмыстық жауаптылық көзделген.
ҚК 251-бабына берілген ескертуге сәйкес, осы баптарда көрсетілген
заттарды өз еркімен тапсырған адам, егер оның әрекетінде өзге қылмыс құрамы
болмаса, қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
Сонымен қатар біздер қорыта келе,оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару
құрылғыларын заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып
жүру, яғни қарулардың заңсыз айналымының объектитвтік жағын дұрыс анықтап
әрбір әрекеттерді дұрыс айқындау осындай қылмыс түрлерімен күресудегі
қиыкездесетін қиындықтар мен күрделі мәселелерді шешуде және қылмысты дұрыс
дәрежелеуде септігін тигізеді.
1.4 Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстардың субъективті
белгілері
Қылмыс жасаған адам әрекеттерінің белгілері қылмыстық-құқықтық
әдебиеттерде қылмыстық құқықтық және криминологиялық тұрғыда маңызды болып
табылатын теориялық және криминологиялық деңгейде екі жақты аспектіде
қарастырылады.
Жалпы қылмыстың субъектісі болып қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған және
заңға сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты өткеруге қабілетті адам
танылады. Қылмыстық кодекстің 14-бабы 1-бөлігімен “есі дұрыс, осы Кодексте
белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс”
деп тіке айтылған. Осыған орай, яғни қылмыс субъектісі болып тек қана жеке
тұлға - адам саналады.
Қылмыстық заң арқылы қылмыстық жауаптылыққа өзінің істеген іс-әрекетіне
баға бере алатын сонымен қатар өзін-өзі басқаруға қабілеті бар адамды, яғни
есі дұрыс адамды ғана тарта алады. Қылмыстық кодекстің 6,7-баптарының
талаптарына сай Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің заң күші
Қазақстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан Республикасының
аумағындағы азаматтығы жоқ адамдарға, сондай-ақ шетелдіктерге қолданылады.
Осыған байланысты қылмыстың субъектісі ретінде есі дұрыс адамды тани
отырып, заңды тұлғалар - мекеме, ұйым, кәсіпорын және басқа да заңды
ұйымдарды қылмыстың субъектісі деп айта алмаймыз. Жануарлар дүниесі,
табиғаттан келген күштер, заттар келтірген зияны үшін қылмыстық
жауаптылыққа тартылмайды, себебі осы айтылғандар қылмыс субъектісі болып
табылмайды.
Есі дұрыстық - бұл адаммен жасалған қылмыстық заңмен көзделген қоғамға
қауіпті әрекетінің (әрекетсіздігін) нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін
сезінуі мен оларды басқара алуы.
ҚР ҚК 16-бабы 1-бөлігімен сәйкес “Осы Кодексте көзделген қоғамдық
қауіпті әрекетті жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы
психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы немесе
психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына
алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылуға
тиіс емес”.
Есі дұрыс еместікті қылмыстық заң екі нышанын белгілейді: медициналық
(биологиялық) және заңдылық (психологиялық). Адамды есі дұрыс емес деп тану
үшін медициналық және заңдылық нышандардың жиынтығы қажет. Осы нышандардың
бірінің орын алмауы адамды есі дұрыс емес деп тануға негіз бола алмайды.
ҚК-тің 15-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыс жасалған кезде он алты жасқа
толған адам қылмыстық жауапқа тартылуға жатады. ҚК-тің 15-бабының 2-
бөлігіне сәйкес, кейбір қылмыстарды жасағандығы үшін он төрт жасқа толған
адам қылмыстық жауапқа тартылатындығы белгіленген.
Оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын заңсыз сатып алу, беру,
өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүргендігі үшін қылмыстық жауаптылық
ҚР ҚК 15 бабы бойынша он алты жастан бастап тартылады. Теория мен тәжірибе
адам мұндай жаста өзінің іс әрекетін сезіне алады деп түсіндіреді. Мұның
өзі адамның дамуы мен қоршаған ортаға бейімделуі өзінің іс-әрекетіне деген
жауап беру жас шамасына жеткендігімен танылады.
ҚК 251-бабының 2-бөлімінде адамдар тобының алдын ала сөз байласуы
арқылы жасаған немесе бірнеше рет жасалған, ал 3-бөлімінде – ұйымдасқан топ
жасаған нақ сол әрекеттер үшін жауаптылық көзделген.
ҚК 251-бабының 4-бөліміне сәйкес суық қаруды алып жүру, аңшылық
кәсіпшілікке байланысты болатын реттерді қоспағанда, қанжарларды, фин
пышақтарын немесе басқа да суық қаруды заңсыз алып жүру немесе сату жазалы
болып табылады.
Суық қару – зақымдау объектісімен тікелей жақындасқанда адамның бұлшық
күшінің көмегімен межені зақымдау үшін арналған қару.
ҚК 251-бабының 4-бөлімімен аталған заттарды заңсыз алып жүру және сату
үшін қылмыстық жауаптылық көзделген.
“Қарудың кейбір түрлерінің заңсыз айналымына мемлекеттік бақылау жасау
туралы” ҚР 15 бабына сәйкес азаматтық қаруларды иемденуге, яғни ішкі істер
органдарының сәйкес лицензиясын алуға 18-жасқа толған азаматтар ала алады.
Кейбір азаматтардың санаттарына мұндай айтылған қарулардың түрлері
берілмейді. Мұндай берілмеудің негізі болып “Қарудың кейбір түрлерінің
заңсыз айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы” ҚР Заңы танылады.
Мұндай тұлғаларға жатады:
1) Қаруды пайдалануға тиым салынған, яғни көзінің көруі нашар болуы,
психикалық ауру, алкоголизм немесе есірткілік;
2) тұрақты орнының болмауы;
3) қасақана қылмыстары үшін сотпен берілген соттылығының болуы немесе
оның жойылмауы;
4) қаруды сақтауы үшін арнайы орындарының болмауы;
5) ішкі істер органдарына қару алуы үшін арнайы құжаттарын тапсырмауы.
Зерттеу жұмыстарыны жүргізудің нәтижесінде қарумен байланысты
қылмыстарды көбінесе ер адамдармен жасалатындығы анықталынған.
Қаруды пайдаланып жасаған қылмыстарды оқу барысында әйелдермен жасаған
қылмыстардың саны төмен болғандығы байқалды. Олармен мұндай қылмыс түрлері
әдеттегідей басқа қылмыстарды жасауы үшін пайдаланылған. Қарумен жасалынған
қылмыстардың болуы арнайы жастардың мектеп қабырғасынан тәрбие алумен
байланысты болып отырғандығымен де дәлелденеді.
Сонымен қорыты келе біздер мынадай қорытындыға келеміз: оқ-дәріні,
жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын заңсыз сатып алу, беру, өткізу,
сақтау, тасымалдау немесе алып жүрудің субъектісі ретінде ақыл есі дұрыс
өзінің істеген іс-әрекеттеріне жауап бере алатын адамды айтамыз.
Қылмыстың субъективті жағы - қылмыскердің жасаған қоғамға қауіпті
әрекеті және оның зардаптарына қатысты психикалық қарым-қатынасы. Бұл
қылмыскердің өзі жасаған қылмысқа қатысты кінәлі ниетпен және мақсатпен
сипатталатын адамның қылмыс жасау кезіндегі ішкі ой жүйесінің психикалық
қарым-қатынасы. Ал қылмыстың мақсаты қылмыстың субьектитвті жағының бір
белгісі ретінде қылмыс жасаушы адамның жетуге қажетті ұмтылатын нәтижесі
болып танылады.
Мысалы, В.Н. Кудрявцев қылмыстың объективтік жағы адамның сана-
сезімінде идеалды нысанда пайда болады да, содан кейін белгілі бір тұрғыда
жүзеге асырылады дейді.
Себебі қылмыстың субъектитвті жағы субъектінің психикасы объективтік
жағының өзіне тән модельін сипаттайды.
Қылмыстың субъектитвті және объектитвті жағының белгілері өзара тығыз
байланыса отырып белгілі бір біртұтастықта табылады. Сондықтан да қылмыстың
субъектитвті жағын оқып үйренуде қылмыстың объектитвті жағымен байланыстыра
отырып талдау жасаймыз.
Қылмыстың субъектитвті жағына: қылмыстық кінә, түрткі және мақсат
жатады.
Қылмыстың субъектитвті жағының Б.И. Ахметовтың пікірінше кінәлі адамның
қылмысты әрекетін көрсететін сыртқы көрнісінің белгісі объектитвті жағынан
айырмашылығы болып, ол бағытталған әрекеттің ішкі, психикалық сезінудің
мәнін көрсетуді. Қылмыстың субъектитвті жағы - бұл кінәлі адамның жасаған
қылмысты әрекетіне және оның қоғамға қауіпті зардаптарына психикалық қарым-
қатынасын сипаттайтын жан-жақты күрделі түсінік.
Сондықтан қылмыстың субъектитвті жағын дұрыс белгілеу үшін объективті мән-
жайлардың болуын мұқият анықтауымыз қажет.
Қасақаналықтың ерікті белгісі кінәлі адамның қылмысты әрекетті жүзеге
асыруды тілеуін сипаттайды.
Демек, тұлға өзінің әрекетінің қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін
ұғынуы және осы зардаптардың болуының мүмкін екенін алдын ала білуі немесе
осы зардаптың болуын тілеуі.
Жаза тағайындау мен қылмыстық-құқықтық сұрақтарды шешуде қылмыстың
түрткісі мен мақсатын анықтау маңызды орын алады. Қылмыстың түрткісі мен
мақсаты қылмыстың субьектитвті жағына қатысты белгілері болып танылады.
Қылмыстың түрткісі мен мақсаты-қасақана қылмыстардың себепті
механизмінің психологиялық компоненті. Әдебиеттерде айтылғандай, қылмыстың
түрткісі-ол адам үшін белгілі бір қажеттіліктің әсерінен туындаған
криминогендік сипаттағы, яғни заңмен тыйым салынған қоғамға қауіпті айыпты
іс-әрекеттерге итермелейтін психикалық жүріс-тұрысы бола алады.
Қылмыстың мақсаты - субъектінің жүріс-тұрысын реттеушісі ретінде
көрінетін және субьект үшін оймен қажет деп саналған немесе оның орындалуы
үшін талпындыруға себеп болғандығы не белгілі-бір әрекетін жүзеге асыруы
үшін тіленіші болып табылады. Мысалы, кәмелетке толмағандар қылмыс
жасауына екі нәрсе себеп болатындығы мәлім болды олар: пайдакүнемдік және
зорлықшыл өзімшілдік. Көптеген қылмыстық әрекеттер құмарлық пен
әуесқойлықтан, көңіл көтеру, батылдық таныту мен күш немесе тапқырлық
көрсету, өзінің кім екендігін құрдастарына мойындату тілегінен туындайды.
Егер де қылмыстың түрткісі қылмыскердің ойын оятса, ал мақсат нәтижеге
жетуге бағыт береді. Оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын заңсыз
сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүргендігі үшін
қылмыстық жауаптылықты анықтауды субъектінің қоғамдық қауіпті әрекеттерге
деген психикалық қарым қатынастарын анықтаудың маңыздылығы да жоқ.
Демек адамның ҚР ҚК 251 бабы бойынша көзделген қоғамдық қауіпті іс-
әрекеттерге бағытталғандығының өзі жеткілікті болып танылады. Қылмыстың
интеллектуалдық кезеңі анықталған болып, яғни формальді қылмыс құрамын
жасаушы адам өзінің істеген әрекетінің сипатын ұғынуы қажет болып танылады.
Зерттелініп отырған нормалардың қандай да болмасын қоғамға қауіпті
әрекеті немесе әрекетсіздігі тікелей қасақаналық белгінің бар екендігін
белгілейді.
Қылмыстың субъективті жағы тікелей ниет түріндегі кінәнің болуымен
байланысты. Тұлға атыс қаруына, оқ-дәрілерге, жарылғыш заттарға, жару
құрылғыларына қатысты заңсыз әрекеттер жасап отырғандығын түсінеді және
солай жасауды қалайды.
Сонымен кінәлі адам атыс қаруына, оқ-дәрілерге, жарылғыш заттарға, жару
құрылғыларына қатысты заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау
немесе алып жүргендігін сезінеді, яғни оны белгілі бір құжатсыз
пайдалғандығын біледі немесе қаруды мемлекеттік органдарға өткізбейді.
Барлық қылмыстарға тән белгі болып, соның ішінде қарудың заңсыз
айналымымен байланысты қылмыстардың “құқыққа қайшылығы” табылады. Демек,
адамның әрекетінің қоғамға қауіптілігін сезінуі оның құқыққа қайшы
екендігін де біледі. Әдеттегідей, адам өзінің әрекетін, яғни қаруды заңсыз
пайдаланғандғын түсініп оған саналы түрде баға бере алады.
Сонымен қатар біздерге мысалы адам қаруды мақсатсыз иеленеді, ал
екіншісі қылмыс жасауы үшін пайдаланады. Біздердің айтумызша екінші белгісі
қоғам үшін қауіпті болып танылады. Сонымен бірге екі жағдай да да қаруды
ұстаған адамдардың жауаптылығы бірдей болып танылады. Егер адам қаруды
пайдаланып қылмыс жасауға бағытталса оның әрекеті қылмыстардың жиынтығы
бойынша дәрежеленеді. Мысалы адам қаруға ие бола отырып кісі өлтіруді
жоспарлайды. Әрине мұндай жағдайда оның нақты бір әрекеті орын алмаса, ол
адам ҚР ҚК 251 бабы бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Қылмыстың субъектитвті жағы мынадай заңсыз әрекеттердің бірінің
жасалуымен сипатталады: оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын
заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру, яғни
осы әрекеттердің тікелей саналы түрде адамның ішкі психикалық көзқарасымен
қасақана түрде жүзеге асырылуы.
Көрсетілген заттарды иеленде кінәлі адам оларды кез келген әдіспен
(сатып алу, айырбастау, т.б.) тұрақты немесе уақытша иелікке алуды
ойластырады оның жоспарын жасайды..
Беруде – атыс қаруын, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттар мен жару
құрылғыларын басқа тұлғалардың иелігіне қайтарымсыз беруді тілейді саналы
түрде жүзеге асырады.
ҚР ҚК 251 бабымен жауаптылықты көздеген белгілі бір әрекеттің нысаны
болып өз алдына ерекше сипатқа ие болып танылады. Сондықтан да қылмыстың
субъектитвті жағын анықтауда қажетті назар аударылуы қажет болып танылады.
Мұнымен қатар берудің нысаны тек қана бұған заңды түрде қақысы жоқ
адаммен жүзеге асырылады және ол адам мұндай әрекетінің заңсыздығын жақсы
біледі. Белсенді жағы болып сол заңсыз қаруды алушы болып танылуы мүмкін.
Мұндай жағдайда құқыққа қайшы әрекеттің критерииі болып сатып алушының
болуы немесе болмауы танылады.
Қаруды басқа бір тұлғаға уақыташа беру, бұл әрекеттің қоғамға
қауіптілігін төмендетпейді және де кінәлі адам мұндай әрекетінің өзін
құқыққа қайшы, яғни заңға қайшы екендігін сезінеді. Біздердің
көзқарасымызша мұндай әрекеттер қылмыстық жауаптылықты көздеуі тиіс.
Заңды немесе физикалық тұлғаларға табылған немесе олардың сақтауына (ҚР
қару туралы заңын бұза отырып) берілсе олармен міндетті түрде ішкі істер
органдарына тапсыруына қажет етіледі.
Көрсетілген заттарды басқа тұлғаларға ақыға беру өткізу болып табылады,
Бұл жағдайда адам пайдақорлық мақсатта заңсыз қаруды қоғамға қауіпті
екендігін ұғына отырып немесе сол адамның қылмыс жасауы мүмкін екендігін
біле тұра осындай әрекеттерге жол береді. Сөйтіп қылмыстардың болуына
мүмкіндік жасайды.
Сонымен қатар өткізу - мысалы, сауда-экономикалық мағынада белгілі бір
кәсіпорныға дайын таурда жеткізу, сату немесе сатып алуға келісімге келу
т.б. жатады, мұндай әрекеттердің өзі қасақаналықтың белгісі бар екендігін
тура айқындайды. Егер адам қаруды өз еркімен мемлекеттік органдарға табыс
етсе қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды.
Қылмыстың мақсаты мен түрткісі әр түрлі болып келеді. Сот тәжірибесі
көрсеткендей қылмыстың мақсаты қылмысты дәрежелеуде, яғни жаза тағайындауда
ескерілінеді.
Бірақта қылмыстық мақсаты мен түрткісін анықтау маңызды болып табылғаны
менде тәжірибеде ескерілмеу белгілері көптеп кездеседі.
Сонымен қарудың заңсыз айналымы субъектитвті жағы былайша
сипатталынады:
- жалпы шеңбердегі қылмыстық қол сұғушылықты (қоғамдық қауіптілігін)
сезіну;
- қылмыстың затын және оның сипаты мен құрылысы туралы пайдаланатындығын
білуі;
- оқ-дәріні, жарылғыш заттарды, жару құрылғыларын заңсыз сатып алу, беру,
өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру сияқты әрекеттерді түсінуі;
- субъектінің қоғамдық қауіпті біле тұрған әрекеттерді жүзеге асыруға
ұмтылуы.
Сонымен қорыта келе қылмыстың субъективті жағы тікелей ниет түріндегі
кінәнің болуымен байланысты. Тұлға атыс қаруына, оқ-дәрілерге, жарылғыш
заттарға, жару құрылғыларына қатысты заңсыз әрекеттер жасап отырғандығын
түсінеді және солай жасауды қалайды.
ІІ ҚАРУДЫҢ ЗАҢСЫЗ АЙНАЛЫМЫМЕН БАЙЛАНСТЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫ ЕСКЕРТУ
2.1. Қарудың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстардың жасалуына әсерін
тигізетін себептер мен жағдайлар
Криминологтардың ортаға салған ең маңызды сұрақтарының бірі болып
қылмыстың жасалуына қатысты болған себеп пен жағдайларды анықтауы
танылады. Қылмыстың жасалу себептері мен жағдайларын оқып тануда, біздерге
қажетті әр-түрлі тұрғыдағы сұрақтарды тудыратын көптеген еңбектер
жазылғандығы белгілі.
Көптеген криминологтар қылмыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz