Қылмыстық процестегі дәлелдемелер
Қылмыстық процестегі дәлелдемелер
Жоспар:
Кіріспе
1-тарау. Қылмыстық процестегі дәлелдемелер.
§1. Дәлелдемелердің түсінігі және қылмыстық іс жүргізуде алатын орны
§2.Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің белгілері
§3.Дәлелдемелерді топтастыру
§4. Дәлелдеу субъектісі
2-тарау. Қылмыстық процестегі тура және жанама дәлелдемелер
§1. Тура дәлелдемелердің түсінігі
§2. Жанама дәлелдемелердің түсінігі
§3. Тура және жанама дәлелдемелердің айырмашылығы.
§4. Дәлелдемелерді тура және жанама деп бөлудің тәжірбиелік маңызы
ҚорытындыҚолданылған әдебиеттер
Кіріспе
1995 жылы тамыз айында бүкіл халықтық дауыс беру нәтижесінде
қабылданған Қазақстан Республикасының Конститутциясы шынайы демократиялық,
бұрынғыдан гөрі шынайы адамгершілікті қоғам құру міндетін алға қойып әрбір
жеке адам мен азаматтың кең көлемді демократиялық құқықтары мен
бостандықтарын баянды етті.
Қазірдің өзінде Қазақстан мемлекеті бұрынғы саяси құрылысқа қарағанда
әлдеқайда демократиялық мемлекет деп санауының өзі негізсіз емес. Бірақ,
өкінішке орай, қылмыс азаймай отыр, тіпті көбейіп кету тенденциясы да бар.
Кейбіреулер мұның себебі жазалау шараларының жұмсақтығынан десе,
кейбіреулері керісінше заң тым қатал деп есептейді. Адамзат баласы басынан
не кешпеді, не жеңіл жазалау да, кескілеп өлтіру де, отқа жағып жіберу де –
бәрі де болды. Бірақ, бұлардың барлығында қылмыс жасауды тоқтата алмады.
Мүмкін, әлде қылмыс дегеніміз мүлдем жойылмайтын, адамзат қоғамы өмір сүріп
тұрғанда бола беретін құбылыс па? Шынын айтқанда мұндай ғылыми теория да
жоқ емес.
Қазақстанда қылмыстың өсе түсуіне әсер ететін себептері ішінде
кедейшілікті, жоқшылықты, жұмыссыздықты, мәдениеттің төмендеп кетуін,
адамгершіліктен азғындау, отбасылық тәрбиенің төмендеп кетуін,
маскүнемдіктің етек алуын, нашақорлық, порнографияның кері ықпалын, құқық
қорғау органдарының жұмыстарының тиімді жүргізілуін, тағы басқа себептерін
атап өтуге болады. Қылмыстың едәуір бөлігі ашылмай қалады, сондықтан да
сазайын тартпаған қылмыскерлер одан сайын дандайсып, басқа да қылмыстар
жасайды.
Сондықтан қылмыстық іс жүргізу ғылымында зерттеліп және оқытылып
жатқан көптеген құқықтық жағдайлардың арасындағы орын алатын маңызды
мәселелердің бірі - қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер мен дәлелдеу
болып табылады. Дәлелдеме қылмыстық процесс барысында негізгі рөл атқарады.
Тек қана заңды түрде алынған дәлелдемелер әрбір қылмыстық іс бойына
шындықты анықтаудың құралы болады.
Жалпы дәлелдемелердің бірнеше топтарға бөлінетінін білеміз. Атап
айтқанда, олар: өзіндік және заттай дәлелдемелер; бастапқы және туынды
дәлелдемелер; кейбір авторлар дәлелдемелердің сапалы және сапасыз
дәлелдемелер деп те бөледі[1]; айыптаушы және ақтаушы дәлелдемелер; тура
және жанама дәлелдемелер.
Дәлелдемелерді бұлай топтастырудың үлкен теориялық және тәжірибелік
маңызы бар. Сол себептен де осы тақырыпта тура және жанама дәлелдемелер
туралы мәселелер қарастырылады. Тура және жанама дәлелдемелер іс бойынша
барлық жинақталған іс жүзіндегі деректердің жиынтығын бағалау негізінде
істі мәні бойынша шешу туралы талаптардың маңыздылығын көрсетпейді. Тікелей
дәлелдемелердің болуы жанама дәлелдемелердің қажетсіздігін білдірмейді.
Оның үстіне ізделетін фактілер жанама дәлелдемелердің негізінде ғана дәлме-
дәл анықталуы мүмкін.
Кез келген жанама дәлелдемелер өзінің мәні бойынша дәлелдеу затымен
тығыз байланыста болады. Жалпы қазіргі кезде көптеген қылмыстар жанама
дәлелдемелердің көмегімен ашылып жатады, ал кейбіреулері тура дәлелдемелер
арқылы ашылады. Яғни бұл тақырыпта қылмыстық процестегі тура және жанама
дәлелдемелердің арақатынасына, олардың айырмашылығына назар аударылады.
Сондай-ақ тура және жанама дәлелдемелерге байланысты көптеген ғылымдардың
ой-пікірлері салыстырылады.
1-тарау. Қылмыстық процестегі дәлелдемелер
§1. Дәлелдемелердің қылмыстық процесте алатын орны
Дәлелдемелер теориясы немесе дәлелдемелер туралы ілім қылмыстық іс
бойынша дәлелдеудің процессуалдық негізі мен дәлелдемелерді зерттеуді
мақсатқа қоя отырып, юриспруденцияда қалыптасқан қылмыстық процесс
ғылымының құрама бөлігінің бірі болып саналады. Сондықтан қылмыстық процесс
ғылымының қалыптасуы мен дамуы дәлелдемелер теориясымен тегі бір үздіксіз
байланыстан шыққан.
Дәлелдемелер теориясында белгілі бір ішкі тұтастық пен салыстырмалы
дербестікке ие болатыны кез келген ғылыми теория тәрізді сондай-ақ
дәлелдемелер теориясын құптайтын ғалымдардың пікірлерін де негізді деп
есептейміз.1 Дәлелдемелер теориясының мәселелерін зерттеуге бағытталған
әр түрлі жылдарда басылып шыққан көптеген ғылыми зерттеулерді атай отырып,
бұл көзқарастың растығына көз жеткізуге болады. Бұлардың ішінде құқықтық
ғылымда атағы әйгілі болған шетелдік және ресейлік авторлардың, соның
ішінде Уилз А.2 Бентам И.3, Стифен Д.Ф.4, Жиряев А.5, Спасович В.Д.6,
Владимиров Л.Е.7, Гродзинский М.М.8, Строгович М.С.9, Вышинский А.Я.1 және
т.б. ғалымдардың еңбектері бар. Аталғандардың қатарына Теория
доказательств в советском уголовном процессе деп аталған ұжымдық еңбектер
жазған авторларды да міндетті түрде қосу керек. Бұл монографияда
дәлелдемелер мен дәлелдеу теориясының негіздері нақты түрде баяндалған.2
Қылмыстық процесте дәлелдемелер туралы И.Я. Фойницкий ілімдерінің
негізгі жағдайларын Курс уголовного судопроизводства3 деп аталатын
ғылыми еңбегінің Доказательства в уголовном процессе тарауында
мазмұндаған.
Австриялық процессуалист Ю.Глазер келтірген дәлелдемелер ұғымының
талқылануын, автор аралас процеске қатысты дұрыс деп, есептеген, мұнда
дәлелдемелер бұл аталған іс бойынша еркін куәландыруға жататын
жағдайлардың жарамды не жарамсыз екеніне көз жеткізу негізіндегі тұтас
жинағы4.
Орыс ғалымы, заңгер И.Я. Фойницкийдің көз қарасы бойынша
дәлелдемелер ұғымы мыналарды қамтиды:
1) дәлелдеу тәсілдері, немесе дәлелденетін мәлімет;
2)дәлелдемелердің ұсынылуы, яғни олардың тексерілуі, жиналуы және
дәлелдеу барысында қолданылуымен түсіндірілуі;
3)нақты бір істі шешу үшін дәлелдемелерді бағалау немесе олардың
маңыздылығын анықтау.
Осыған орай, И.Я.Фойницкийдің пікірі бойынша дәлелдемелердің тура және
жанама болып жіктелуі тек қана формальды дәлелдемелер теориясында заңды
болып табылады.
Ағылшын заңгері Д.Ф. Уилздің пікірінше, тура және жанама
дәлелдемелердің айырмашылығы тек тура дәлелдемелер көмегімен ғана басты
фактіге тиісті жағдайларды анықтайды1.
ҚР ҚІЖК-не сәйкес дәлелдеме ретінде “Оның негізінде анықтаушы,
тергеуші,прокурор, сот ҚР ҚІЖК-нде көзделген тәртіппен ҚР қылмыстық
кодексінде көзделген әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын,
айыпталушының бұл әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кінәлі не кінәлі емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу
үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған іс
жүзіндегі деректер танылады. Қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы бар іс
жүзіндегі деректер сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәнің
көрсетулерімен; сарапшының қорытындысымен, заттай айғақтармен, іс жүргізу
әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады.
Қылмыстық процесс теориясында дәлелдемелер ұғымның екі жақты
сипаты бар:
А) тектік сипаттағы философиялық ұғым;
Б) түрлік сипаттағы іс-жүргізушілік құқықтық ұғым;
Дәлелдемелерді философиялық көзқарас тұрғысынан қарайтын болсақ – ол
шындықты анықтаудың процесі (әдісі), пайымдаудың шынайылығын негіздеу болып
табылады. Кең мағынасындағы “дәлелдеме” қандай да бір пайымдаудың
шынайылығын айқындайтын кез-келген рәсім, бұл кейбір табиғи құбылыстар мен
заттарды сезім арқылы қаблдау жолымен жүзеге асырылыды1.
Тар мағынадағы “дәлелдемелер” бұл шынайы алғышарттардан дәлелденетін
тезистерге бастайтын дұрыс ой қорытындыларының тізбегі.
Сонымен, философиялық түсінік дәлелдемені екі түрлі мағынада
қамтиды:
1. дәлелдеме шындықты анықтаудың процесі не болмаса әдісі;
2.дәлелдеме тану үшін бағалаудың статистикалық объектісі.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы үшін статистикалық объекті дегеніміз
дәлелдеме ұғымының екінші мағынасына тән, қылмыстық іс жүргізу шеңберіндегі
өзгеше қызмет түрі ретінде шындықты анықтау процесінің өзі “дәлелдеу”
терминімен белгіленеді2.
Дәлелдеудің, яғни шындықты анықтаудың мақсатына қол жеткізудің
құрамы ретінде “жинақталған, зерттелген және бағаланған дәлелдемелер”
қызмет етеді дейді Р.С Белкин. Жалпы дәлелдеме бұл - “шындыққа көз
жеткізудің құрамы, сонымен бірге дәлелдеме шындықты жасаудың құралы емес”3.
Дәлелдеме - бұл сот әділдігінің негізін қалаушы басты құралдардың
бірі. Сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын адамдар мен органдардың бүкіл
қызметі іс бойынша шындықты анықтауға және осы арқылы істі әділетті шешуге
бағытталған. Яғни дәлелдемесіз нақты адамға үкім шығаруға құқықтық негіз
жоқ.
Дәлелдемелер келесі қасиеттерімен анықталады:
1. Дәлелдемелердің ҚР ҚІЖК-нде белгіленген тәртіппен алынуы;
2. Дәлелдемелерде анықталатын жағдайларға қатысы бар іс жүзіндегі
деректердің болуы;
3. Дәлелдемелердің негізінде қылмыстық әрекеттің бар екендігі немесе
оның болмағандығының анықталуы.
4. Мұндай анықтауды анықтаушының, тергеушінің, прокурордың, және
соттың ғана құқығына беру;
5. Дәлелдемелердің көмегімен қылмыс жасады деп айып тағылып отырған
адамның кінәлі екендігін немесе кінәсіз екендігінің анықталуы.
Қылмыстық іс жүргізу ғылымында соңғы уақытқа дейін дәлелдемені
құқықтық категория ретінде түсінуде бірлік болмады. Бірақ төмендегідей үш
көзқарас айқын аңғарылады.
Дәлелдеме екі жақты табиғаты бар категория. Бір жағынан бұл
фактілер, ал екінші жағынан осы фактілердің көздері. Бұл ілім дәлелдемені
екі жақты түсіну деген атақ алады. Осы көзқарасты негіздей отырып М.С
Строгович былай деп жазды: “Дәлелдеме ұғымының екі мағынасы бар. Дәлелдеме
– бұл, біріншіден, қылмыстың болғандығы немесе болмағандығы, оны жасаудағы
белгілі бір адамның кінәлілігі немесе оның жауапкершілік деңгейіне
байланысты болатын істің басқа да жағдайлары анықталатын фактілі
деректердің бір тобы. Екіншідін, заңда қарастырылған қайнар көздер
дәлелдемелер болып табылады, олардан тергеу мен сот іс үшін маңызы бар
фактілер туралы мәліметтер алынады және сол арқылы осы фактілер
анықталады"1.
Негізінен М.С Строговичтің көзқарасы өзінен бұрынғы А.Ривлин,
С.Альперт және М.Бажановтың еңбектерімен үндес, олар да фактілі деректкрді
ғана дәлелдемелер деп тану екі тарапты негізсіз қарама-қарсы қоюға әкеліп
соғады деп тұжырымдап дәлелдеменің күрделі және сонымен бірге біртұтас
ұғымын: іс жүзіндегі деректер мен осы іс жүзіндегі деректерді дәлелдеудің
айла-амалдары арқылы алуды қарастырған1.
Демек екінші көзқарас іс жүзіндегі деректерді және олардың іс
жүргізу көздерінің бірлігіне сүйенеді. Бұл көзқарасты: М.К Треушников, В.Я
Дрохов, М.А Чельцов, П.А Лупинская және басқа зерттеушілер қолдады.
Дәләлдемелердің мәнісін ғылыми пайымдаудағы үшінші бағытта
дәлелдемелерді қылмыстық іс жүргізу заңдарында белгіленген көздерден алған
іс жүзіндегі деректерді дәлелдемелер ретінде таңдаудан тұрады.
Ф.Н. Фаткулиннің пікірі бойынша “іс жүзіндегі фактілерді олардың
қайнар көздерінен ажыратуға, оларды бір-біріне қарсы қоюға болмайды. Олар
табиғи түрде өзара байланысқан және өзара тығыз байланыста болады. Бірақ
бұл байланыс аталған категориялардың әрқайсысының дербестігін жоққа
шығармайтын диалектикалық байланыс”2. болып табылады. Бұл ой көптеген
ғалымдардың еңбектерінен қолдау табады, оның ішінде Е.А Матвиенко былай деп
жазды : “Заңда көзделген қайнар көздерден дәлелдеме деректерін алу - осы
деректерді дәлелдеме ретінде пайдаланудың қажетті шарты. Бірақ бұдан
дәлелдемелік мәлімет көзінің өзі дәлелдемеге айналмайды, оның табиғи
құрамдас бөлігі бола алмайды”1. Осы жерде бірінші көзқараспен келісу керек.
Оның бір дәлелі – ҚР ҚІЖК-нің 115 бабы болып табылады да, екіншісі
бөлімінде дәлелдемелердің қайнар көздерінің тізімін береді.
Дәлелдеме ұғымын қарастыруға байланыст дәлелдеме теориясы туралы
айтпай кетуге болмайды. Н.С Алексеев атап көрсеткендей, дәлелдеме
теориясы дәлелдеме тарихының мәселелерін, олардың теориялық негіздерін,
заңдық регламенттің даму сипаттамасын шетел мемлекеттеріндегі түрлі
жүйелерді, даулы теориялық мәселелерді және т.б қамтиды2.
Қылмыстық іс жүргізу құқығындағы дәлелдеме теориясының орнын
белгілей келіп Г.М Миньковский былай деп жазды: “Дәлелдеме теориясы
қылмыстық процесс ғылымының бір бөлігі болып табылады, ол бөлік анықтау
жүргізу кезінде, алдын ала тергеуде және сотта дәлелдеу процесін зерттеуге
арналған.
Кез келген ғылыми теория сияқты оның ішкі тұтастығы және тиісті
ғылым шеңберінде салыстырмалы түрде дербестігі бар. Алайда, дәлелдеу тұтас
алғанда былай қылмыстық поцестен оқшау қала алмайтыны сияқты дәлелдеу
теориясы да қылмыстық процесс ғылымынан тысқары қала алмайтыны түсінікті.
Олар бөлік пен тұтас сияқты өзара табиғи түрде байланысқан”3.
Сонымен заң ғылымының саласы ретінде қылмыстық іс жүргізу құқығы
құрамдас элемент ретінде дәлелдеме теориясын да қамтиды. Дәлелдеме теориясы
өз кезегінде дәлелдеу құқығының ғылыми теориялық базасы болып табылады.
Дәлелдеу теориясы мынадай мәселелерді қамтиды.
1. Таным процесінің бір түрі ретінде объективті шындықты анықтау
туралы;
2. Осы процесте танымның негізі және шындықтың өлшемі ретінде
көрінетін қоғамдық тәжірибенің өзгеше нысандары туралы;
3. Қылмыстық істерді тергеу және талқылау кезінде таным объектісінің
(дәлелденетін тақырыптың) ерекшелігі мен мазмұны туралы;
4. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер ұғымы, олардың түрлері мен
жіктелуі туралы;
5. Дәлелдемелерді пайдаланудың және оларды бағалаудың прициптері мен
ережелері туралы;
6. Қылмыстық іс жүргізу кезіндегі зерттеудің объективтілігіне
кепілдіктер беру туралы.
Дәлелдеме теориясының мазмұны дәлелдеу құқығының мазмұны үшін шешуші
болып табылады. П.С Элькиндің пікірі бойынша дәлелдеу құқығын
дәлелдемелерді жинақтаудың тексерудің және бағалаудың мақсатын, мазмұнын,
тәртібін, шектерін және құқықтық құрамдарын реттейтін қылмыстық іс жүргізу
нормаларының жүйесі, сондай-ақ осындай бағалаудан туындайтын құқық қолдану
органдары қорытындыларының негізділігі мен дәлелділігі деп түсіну керек1.
Дәлелдеу құқығының мәнін осылай түсіну оның өзіне тән белгілерін
тұжырымдауға мүмкіндік береді. Дәлелдеу құқығының белгілері мыналардан
көрінеді:
1. Дәлелдеу құқығының тәсілдері мен құқықтық реттеу заты қылмыстық
іс жүргізудегі дәлелдеу саласында қалыптасатын қатынастардан тұрады;
2. Аталған құқықтық қатынастарды дәлелдеу құқығы нормалары мен
реттеу тәсілдері қылмыстық іс жүргізу тәсілдерін, ішінара дәлелдемелерді
жинауға, тексеруге және бағалауға бағытталған тәсілдердің шеңберінен
шықпайды, яғни дәлелдеу құқығының нормалары қылмыстық іс жүргізу құқығы
нормаларының құрамдас бөлігі болып табылады;
3. Дәлелдеме және дәлелдеу мәселелері бойынша дәлелдеу құқығының
мақсаттары қылмыстық іс жүргізу құқығы мақсаттарының бір бөлігімен сәйкес
келеді және қылмыстық іс бойынша шындыққа қол жеткізуді және сот әділдігін
жүзеге асыруды қамтамасыз етуді көздейді;
4. Қылмыстық іс жүргізу құқығына негізделген дәлелдеу құқығы
алғашқысы сияқты құрылымдық тұрғыдан жалпы және ерекше бөлімдерге бөлінеді;
аталған бөлімдердің қарым-қатынасы да қылмыстық іс жүргізу құқығындағыдай
болып келеді;
5. Дәлелдеу құқығын дамытудың кейбір деңгейіне дейін дербес сипаты
болады, мұның өзі қылмыстық іс жүргізу құқығы шегінде жаңа ережелерді
қалыптастыру және қолда барды тереңдету процесіне дәлелдеу құқығының оң
ықпал етуінің негізі болып табылады;
6. Дәлелдеу құқығы нормаларының құрылымы тұтас алғанда қылмыстық іс
жүргізу нормаларының құрылымына сәйкес келеді, сонымен бірге дәлелдеу
құқығының жекелеген нормаларының ерекшелігі қылмыстық іс жүргізу құқығы
нормаларын құрудың ерекшелігін көрсетеді.
Сонымен сот ісін жүргізуде дәлелдемелермен жұмыс істеу, әділ соттың
ұзақ жылдық тәжірибесі құқық қолдану қызметінде оның алған қайшылықты,
сәйкессіздікті анықтайды. Дәлелдеме және дәлелдеу проблемаларының жиынтығы
осы проблемалардың теориялық және практикалық аспектілерін дербес түрде
жетілдіру қажеттігін өмірге әкелді.
Дәлелдеу негізіне іс бойынша шындықты анықтау жататындығы туралы
ережені тану шындыққа қол жеткізу процесінде таным орнын айқындауды
объективті түрде талап етеді.
Дәлелдеме теориясының таным теориясымен байланысы мынада: соңғысы
ғылыми таңдауы дәлелдеме теориясының шеңберінде жүргізілетін қылмыстық іс
жүргізу танымының алғашқы әдістемелік негізін білдіреді.
“Таным теориясы дәлелдеу теориясын және ойлау нысандарымен
толықтырады. Кез келген саладағы ұйымды тану үшін қажетті ойлаудың жалпыға
ортақ нысандары мен рәсімдерін формальды логика зерделейді”.
Тап осы формальды логика “ұғым”, “пайымдау”, “ой қорытындысы”,
“анықтама”, ұғымының қалыптасуының “ережесі не принциптері” және т.б.
туралы түсінік береді. Сонымен, формальды логика танымының диалектикалық
теориясының құрамдас бөлігі бола отырып, бір мезгілде дәлелдеу теориясының
элементін де қамтиды.
Таным теориясының дәлелдеме теориясымен байланысының жанама түрдегі
сипаты қылмыстық іс жүргізу дәлелдемелерінің және дәлелдеу жөніндегі
қызметтің ерекшелігін “соқырға таяқ ұстатқандай” етіп көрсетеді.
§2. Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің белгілері
Дәлелдемелердің белгілері деп - іс бойынша соттық дәлелдеме ретінде
белгілі бір фактіні пайдалану үшін іске жіберілетіндігін, заңға және
дәлелдеу принциптеріне қарама-қайшылықтың болуын немесе жоқ екендігін
анықтау, бнлгілі-бір дәлелдеменің немесе олардың іске қатыстылығын анықтау,
істің тағдыры туралы белгілі-бір процессуалдық шешім қабылдау үшін
дәлелдемелердің жеткіліктігін анықтау, дәлелдемелердің дұрыстығына сенімді
болуды айтамыз.
Дәлелдемелердің жіберілетіндігі, қатыстылығы, жеткіліктілігі және
дұрыстығы дәлелдемелерді бағалағанда қолданылады. Сондай-ақ олар
дәлелдемелерді жинау барысында және процессуалдық шешім қабылдамас бұрын
қорытынды сатысында жүргізіледі1.
Дәлелдемелердің қатыстылығы дегеніміз - бұл дәлелдеменің дәлелдеу
тақырыбына байланысты. Дәлелдемелердің қатыстылығы туралы айтқан кезде бұл
іс жүзіндегі деректердің іс үшін маңызы бар екендігі, олардың шындықты
анықтаудың құралы екендігін , тікелей немесе жанама дәлелдемелер арқылы
іске қатысы бар екендігі түсіндіріледі.
Дәлелдемелердің қатыстылығы олардың іс үшін елеулі мән-жайларды
растау немесе жоққа шығару сияқты сипатынан көрінеді2
Дәлелдемелердің қатыстылығы туралы мәселені шешу үшін оларда бар
ақпарат сипатының маңызы болмайды (дәлелдемелер ізделетін фактілерді
растауы немесе жоққа шығаруы мүмкін). Қатыстылық - дәлелдеменің мәнділігіне
ықпал ететін ішкі қасиетінің белгісі. Сонымен бірге осы айтылған белгінің
сыртқы көрінісі мыадай: ол істі басы артық ақпаратсыз-ақ көптеген
жағдайларды анықтауға қатысы бар материалдарды іске шоғырландыруға
мүмкіндік береді.
Дәлелдемелердің қатыстылығының өлшемі сипатында мыналар көрінеді:
- дәлелдеменің ізделетін фактімен байланысы;
- нақты дәлелдермен анықталатын мән-жайдың іс үшін маңызы;
- тап осы мән-жайларды анықтау үшін аталған дәлелдемелердің маңызы2.
Дәлелдемелердің жеткіліктілігі дегеніміз - бұл дәлелдеу тақырыбының
дәлелденгеніне, іс бойынша шындықтың анықталғанына сенімнің қалыптасуы.
Іске қатысы бар дәлелдемелердің бірін де қалдырмастан жинаудың қажеті
жоқ. Дәлелдемелерді жинау іс бойынша қажетті шектерде дәлелдеу тақырыбы
анықталғаннан кейін тоқтатылады. Дәлелдемелерді одан әрі жинау негізсіз,
тергеудің мерзімдерін ұзартуға, іс материалдарын жасанды түрде
күрделендіруге, уақытты, күш пен қаражатты орынсыз шығындауға әкеліп соғуы
мүмкін.
Дәлелдемелердің дұрыстығы(сенімділігі)дегеніміз - бұл жауап алынған
адам хабарлаған фактілер туралы мәліметтерді қабылдау, түсіріп алу, беру
жәе белгілеу шарты; материалдық іздердің пайда болуы, сақталуы және көшіріп
алу шарты; сараптамалық зерттеудің барысы мен оны қорытындыда дұрыс
бейнелеудің шарты; тергеушіге (сотқа) берілген құжаттардың шығу тегі мен
жай-күйінің шартты көзқарасы тұрғысыан дәлелдемелерді қалыптастыру
процесін алу.
Дәлелдемелердің дұрыстығын бағалау мыналардан тұрады:
- мәліметтері бар адам (куәгер, жәбірленуші, сарапшы және т.б.)
шынайы және толық жауап (қорытынды) бере алу қабілеттілігі тұрғысында
зерттеледі;
- ақпараты бар материалды(зат, құжат өзге де материалдар) табудың
сипаты мен жағдайлары зерттеледі;
- мәліметтердің мазмұны талданады (баяндаудың дәйектілігі мен
толықтығы, қарама-қайшылықтың, сәйкессіздіктің, болуы, ғылымның деректері
мен тұжырымдалған қорытындылардың негізділігі және т.б.);
- осы қайнар көзден
алынған ақпарат басқа да процессуалдық қайнар көздерден
алынған ақпаратпен салыстырылады.
Дәлелдемелердәі іске жіберілетіндігі дегеніміз - шындықты анықтау үшін
оны пайдаланудың заңдылығы, әділеттілігі. Ол ең әуелі дәлелденген істің
жіберілуімен айқындалады. Яғни дәлелдемелердің жіберілуі оның қайнар
көздерінің, олар алынған әдістер мен тәсілдердің заңдылығы тұрғысынан
дәлелдемелердің жарамдылығы, толықтығы. Дәлелдемелердің іске жіберілуін
қамтамасыз ететін іс жүргізу нысандарының мынадай элементтерін бөліп
көрсетуге болады:
- дәлелдеудің тиісті қатысушысы;
- Заңда көзделген дәлелдемелердің қайнар көзі;
- Заңға сәйкес тергеу іс қимылын (дәлелдеме алуға көмектескен)
өткізудің тәртібі2.
Соымен, дәлелдемелердің іске жіберілуі - оның факті туралы мәлімет
көзі ретінде осы фактіні анықтаудың құралы бола алу қабілеті және осы
тұрғыдағы түсінікте іске жіберілуі - іс жүргізу нысаны көрінісінің мәні.
ҚР ҚІЖК 116-бабында: " Іс жүзіндегі деректер, егер олар осы Кодекстің
талаптарын бұза отырып, процеске қатысушыларды олардың заңмен кепілдік
берілген құқықтарыан айыру немесе оларды қысу жолымен немесе қылмыстық
процестің өзге де ережелерін бұзумен..." деп атап көрсетілген. Жоғарыда
келтірілген анықтамаға қайшы келмейтін барлық басқа деректер дәлелдемелер
алудың процедуралық талаптары, іс материалдарына тігудің талаптары
сақталған жағдайда дәлелдемелер деп танылады1.
Іс үшін маңызы бар, іс жүзіндегі деректерді алу кезінде жол берілген
ҚІЖК-нің талаптарын бұзу деп мыналар есептеледі:
- күш қолдану, қорқыту, алдау сонымен бірге өзге де заңсыз іс
әрекеттер;
- қылмыстық процеске қатысушы адамға құқықтары мен міндеттерін
түсіндірмеу, толық немесе дұрыс түсіндірмеудің салдарынан туындаған
қылмыстық процеске қатысушы адамдардың өз құқықтары ме міндеттеріне қатысты
жаңылуын пайдалану;
- іс жүргізу әрекетін осы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге
асыруға құқығы жоқ адамның жүргізуі;
- іс жүргізу әрекетіне қарсылық білдіруге жататын адамның қатысуы;
- іс жүзіндегі фактілердің белгісіз қайнар көзден, не сот отырысында
анықтала алмайтын көзден алынуы;
- дәлелдеу барысында осы заманғы ғылыми білімдерге қайшы келетін
әдістерді қолдану.
§3. Дәлелдемелерді топтастыру
Дәлелдемелерді топтастырудың теориялық та, практикалық та маңызы бар.
Теориялық маңызы мынадан көрінеді: топтау зерттелетін объектіге жүйелік
көзқарастың негізі болып табылады. Қызмет ретінде дәлелдеу процесінің
күрделілігі мен әрқилылығына, іс жүргізушілік дәлелдеуге тартылатын
объектілердің шексіздігіне, сондай-ақ дәлелдемелер мен оның мазмұнының
алуан түрлілігіне байланысты дәлелдемелерге қатысты бұл өте маңызды.
Дәлелдемелерді топтастырудың практикалық маңызы туралы айта кетіп А.А.
Хмыров былай деп өтеді: (дәлелдемелерді топтастыру) оларды жинаудың,
зерттеудің және бағалаудың ерекшеліктерін алдын ала анықтайды жеклеген
дәлелдемелер түрлерінің іс жүргізушілік режимін, сондай-ақ оларды
пайдаланудың жолдары мен әдістерін, оларды дәлелдеудегі маңызын дұрыс
анықтауға көмектеседі. Топтастыру істің мән-жайын жан-жақты, толық және
объективті түрде зерттеуге жәрдемдесуі тиіс және жиналған дәлелдемелер
жиынтығын бір жүйеге түсіруге көмектеседі 1
Дәлелдемелерді топтастыру туралы айта отырып, И.Я. Фойницкий
қылмыстық іс барысында олардың күшімен маңызына тәуелді болатын
дәлелдемелердің үлестірілуі үшін заңгерлердің әр түрлі ыңғайын (бабын)
қарастыруға тоқталады. Оның пікірінше дәлелдемелердің мына түрлері
(совершенный и несовершенный) аяқталған және аяқталмаған, айыптаушы және
ақтаушы, бастапқы және туынды, сондай-ақ тура және жанама дәлелдемелері
өзінің практикалық маңызын жоғалтқан жоқ.
Бірақ ғылыми жүйелендіру көзқарас боыйнша олардың негізгі
маңыздылығына дәлелдемелердің сол бір ғана түрлері залалын тигізеді,
(мысалы куәнің көрсетулері); қорғау және айыптау үшін қызмет етеді,
бастапқы және туынды болуы мүмкін. Сондықтан да, оның пікірінше,
дәлелдемелер екі үлкен топқа жіктелінуі тиіс: сотқа ұсынылатын жеке арыздар
- сотталушының жауабын билікті тұлғалармен сыбайлас тұлғалар арқылы анықтау
пікірі бірінші топқа тиеселі болса, екіншісіне – зерттеуді куәландыру, яғни
заттай дәлелдемелер үшін қызмет ететін сыртқы қоршаған ортаның әсері.
Дәлелдемелер мен дәлелдеулер ілімі туралы қылмыстық процесс теориясында
Ресейлік заңгер-ғалымдар да елеулі үлестерін қосқан, олардың қатарында:
Барышев Я., Люблинский П.И., Михайловский И.В. және Кони А.Ф.
В.Д. Спасович, И.Я. Фойницкий, А.Ф. Кони және т.б. ғалымдардың
еңбектеріне талдау жасай отырып, Вышинский дәлелдемелер теориясына қатысты
теоретиктердің дәлелдемелер классификациясының жалпы қорытындысын
көрсетеді. Олардың қатарына мыналар жатады: толық және толық емес
(айғақтық, маңыздылық, аяқталмағандық), көрсеткіштік, сенерлік, мәнерлілік,
шынайы, кінәсіздік, жарамды және жарамсыз дәлелдемелер. А.Я. Вышинскийдің
тұжырымдауы бойынша, дәлелдемелер дәлелдеуге (анықтауға) жататын факттер
немесе жағдайларға және дәлелдеу құралы болып табылатын факттерге
жіктеледі. Осыған орай, дәлелдемелер дәлелдеу классификациясын,
дәлелдемелерді ұсыну және жинау принциптерін, дәлелдемелерді пайдалану
әдістерімен дәлелдемелерді бағалау әдістерін зерттейтін дәлелдемелер
теориясының пәнін құрайды.
Кеңестік құқықтағы дәлелдемелер классификациясын әңгіме ете отырып,
А.Я. Вышинский буржуазиялық дәлелдеу құқығының теориясына бет бұрған. Мұнда
оның пікірі бойынша, тұтас пікір жоқ, өйткені әр елдің әрбір дәуірімен
әрбір саяси-қоғамдық құрылымы өзінің соттық және процессуалдық жүйесін
құрайды, өзінің дәлелдеу жүйесі болады.
Оның көзқарасы бойынша, кеңестік процессуалдық құқық капиталистік
елдердің процессуалдық құқығынан принципиалды түрде өзгеше осылайша өзінің
дәлелдеме жүйелерін де құрды.
А.Я. Вышинскийдің мәлімдеуі бойынша дәлелдеме классификациясы тек қана
екі негіз бойынша мүмкін, атап айтқанда:
1) олардың қайнар көздері бойынша;
2) олардың зерттеліп отырған фактіге қатысы бойынша.
Дәлелдемелерді өзге негіздер бойынша топтастыру, көп жағдайда –
айыптаушы немесе (және) ақтаушы болып жіктелуін ол үзілді кесілді
қабылдамаған, себебі кеңестік құқықта дәлелдемелер жүйесі принциптер
негізінде жатқан тұтастық және жүйеліліктің тереңдігімен сипатталады. Ал
бұл принциптер дәлелдемелерді бағалау және қолдану, жинау бойынша сот және
тергеу қызметкерлері үшін жол сілтеу (көрсету) болып табылады. А.Я.
Вышинский дәлелдемелердің кеңестік құқықтағы түрлерін айта отырып,
қылмыстық процестегі олардың бес түрін келтіреді (куәнің жауабы) сарапшының
қорытындысы, заттай дәлелдемелер, қарау хаттамасы мен өзге де жазба
құжаттар және айыпталушының жеке түсініктемесі) және азаматтық процестегі
үш түрін (куәнің көрсетулері, жазба құжаттар, сарапшының қорытындысы).
§4. Дәлелдеу субъектісі
Жалпы дәлелдеу субъектісі ретінде қылмыстық процеске қатысушы
тұлғаларды айтамыз. Бірақ мұндай анықтама олардың дәлелдемемен жұмыс жасау
барысындағы құқықтары мен міндеттері жөнінде олардың шындықты анықтаудағы
рөліне ешқандай анықтама бере алмайды.
Бұл жоспарда әдетте дәлелдеу субъектісі екі топқа бөлінеді:
1) дәлелдеу міндетті болып табылатын тұлға;
2) дәлелдеу міндетті болып табылмайтын тұлға.
Бірінші топқа жататындар: тергеуші, прокурор, анықтауды жүзеге
асыратын (жүргізетін) тұлға, тергеу бөлімінің бастығы.
Екінші топқа жататындар – айыпталушы, сезікті, жәбірленуші, азаматтық
талапкер, азаматтық жауапкер және оның өкілі, қорғаушысы, кәмелетке
толмағандардың ісі жөніндегі кәсіпорындардың, мекемелердің ұйымдардың
өкілдері. Әдетте бірінші топқа сотты да қояды.
Н.П. Кузнецовтың көрсетуі бойынша қылмыстық процесте дәлелдеу
субъектісінің бірінші тобына мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар
қылмыстық істі қозғауға алдын ала тергеуді жүзеге асыруға істі мәні бойынша
қарауға және шешуге өкілетті тұлғаларды жатқызады. Жоғарыда көрсетілген
тұлғаларға дәлелдеу міндеттілігі жүктелген, яғни, басқаша айтқанда
объективті шындыққа қол жеткізу міндеті.
Соттың алдын ала тергеуде дәлелдемелердің кемшіліктерін жинау
жөніндегі мәселелерге міндетті деуге келісуге болмайды, - соттың айыптау
рөлі жөніндегі рудименті. Егер, дәлелдеу мақсаты шындыққа қол жеткізуді
анықтау болып табылса, онда дәлелдемелерді жинау мен зерттеуді жеке жүзеге
асыру жөніндегі қызмет – соттың тек құқығы ғана емес сондай-ақ оның міндеті
болып табылады. Олай болған жағдайда шындықты анықтауда сот тек қана
құқылы, бірақ міндетті емес болып табылар еді.
Ары қарай Н.П. Кузнецов дәлелдеу субъектісінің тағы бір тобын бөліп
көрсетеді, оларды құрайтын ... дәлелдеуде өздеріне міндет жүктелмеген,
бірақ іске қатысуға құқығы және іске жеке мүдделі қылмыстық процеске
қатысушылар1.
Бірінші топтағы аталған субъектілер – барлық тараптарға заңмен
көзделген шараларды қолдануға, істің мән-жайларды қолдануға міндетті болып
табылады. Бұл аталған міндеттерді олар дәлелдеудің барлық сатысын қолдана
отырып жүргізеді, ал прокурор – сот талқылауы сатысында жүргізеді.
2-тарау. Қылмыстық процестегі тура және жанама дәлелдемелер
§1. Тура дәлелдемелердің түсінігі
Дәлелдеу тура және жанама деп жіктеу дәлелдеу затына тәуелді.
Сондықтан да дәлелдемелерді тура немесе жанамаға жатқызу қылмыстың нақты
құрамына тәуелді болады. Демек, айыпталушы жәбірленушінің өміріне қауіп
төндіруі айыптау ісіне қатысты тура дәлелдеме және кісі өлтіру ісі бойынша
жанама дәлелдеме болып танылады; айыпталушыда тапаншаның бар болуы, кісі
өлтіру ісіне қатысы жанама дәлелдеме және т.б. ісі бойынша тура дәлелдеме
болады. Бұл жіктеудің негізі мұндағы дәлелденетін мән жайды негіздеу
процессінің құрылымдық айырмашылығында.
Дәлелдемелердің бұлай жіктелуінің логикалық сипаты дәлелденетін мән-
жайларды негіздеу процесінің құрылымын білдіреді. Мұндай құрылымдық
айырмашылықты негізге ала отырып, бірқатар зерттеушілер тура дәлелдемені –
бір сатылы деп те атайды.
Ф.Н. Фаткулиннің көрсетуі бойынша дәлелдемелерді тікелей деп
жіктеуінің негізінде олардың белгілі бір адам жасаған (қысқаша оны іс
бойынша басты факті деп атайық) фактіге ғана қатысын алған анағұрлым орынды
болып келеді. Бұл орайда тура дәлелдемелер ретінде іс жүзіндегі деректер
қызмет етеді, яғни іс жүзіндегі деректер іс бойынша белгілі бір деректі
әрекетті жасаушы немесе жасамаушы ретінде нақты адамды тікелей, сондай-ақ
бір мәнді етіп көрсетеді. Мұндай белгілердің қатарына біріншіден,
жәбірленушінің сезіктіні тануы, екіншіден, айыпталушының өзіне тағылған іс-
әрекетті жасағандығын мойындауы, үшіншіден, куәлардың нақ осы адамның іс-
әрекет жасағандығы туралы мәліметтер беруі, төртіншіден, осы адамның
арамдық жасағандығы туралы сарапшының қорытындысы, бесіншіден,
айыпталушының алибиі және тағы сол сияқтылар жатады. Яғни, тура
дәлелдемелер басты фактіні анықтайды1.
Мұндай түсінікпен (оны А.И. Винберг, Г.М. Миньковский, Рахунов Р.Д.
ұстанған болатын), В.Д. Арсеньев келіспейді, яғни ол дәлелдемелерді тура
деп бөлудің негізінде дәлелдеудің тәсілі жатыр деп есептейді. Ол тікелей
былай деп түсіндіреді: Логика дәлелдемелерді аталған түрлерге дәлелдеу
тәсілі бойынша бөледі. Дәлелдемелерді тікелей деп бөлу дәлелдеу тәсілдеріне
де, сондай-ақ дәлелдемелік фактілерге де қолданылады2.
Дәлелдемелерді тікелей деп бөлуге қатысты П.С. Элькинд, өзіндік бағыт
ұстанады. Атап айтқанда, ол осындай бөлудің жіктеу өлшемдеріне мынаны
жатқызады: нақты адамның өзіне тағылған қылмысты жасауы, мұның өзі
негізінен қылмыс құралының субъектісі мен объектісіне байланысты3.
Дәлелдемелерді тура деп бөлу – іс бойынша барлық жинақталған
(анықталған) деректердің жиынтығын бағалау негізінде істі мәні бойынша шешу
туралы талаптардың маңыздылығын кемітпейді. Тура дәлелдемелердің болуы
жанама дәлелдемелердің қажетсіздігін білдірмейді. Оның үстіне ізденетін
фактілер тек қана тура дәлелдемелер емес, көп жағдайда жанама
дәлелдемелердің негізінде анықталуы мүмкін.
Дәлелдемелердің дәстүрлі жіктелуі тұтас алғанда осы заманғы ғылымда да
өзінің маңыздылығын сақтап қалып отыр. Мысалға, Ю.К. Орлов белгілі бір адам
қылмыстық заңда көзделген әрекетті немесе әрекетсіздікті жасаған факті
туралы тікелей көрсетуін тура дәлелдемелер ретінде есептеуді ұсынады. Оның
ойынша мұндай түсінік беру тәжірибеде қалыптасқан терминологияға да сәйкес
келеді. Тәжірибелік терминологияда тура дәлелдемелер ретінде қандай да бір
нақты адамның белгілі бір қылмыс жасағанын әшкерелейтін деректер
түсіндіріледі.
Ю.К. Орловтың пікірі бойынша “тура дәлелдемелерге қазіргі көзқарас
жағдайында қарама-қайшы жағдай қалыптасады, оның бір мысалы мынадан
көрінеді: толып жатқан тікелей дәлелдемелердің болғанына қарамастан, қылмыс
жасаған адам анықталмағаны былай тұрсын, қандай да бір нақты адамға қатысты
қандай да бір айғақтар жоқ болып шығады.1
Тура дәлелдеуші факт арқылы мынадай процедура түсіндіріледі: факт
туралы дерек осы фактіні шын мәнінде бақылаған адамның мәлімдеме беруі
арқылы негізделеді. Мәселен, куәнің атылған оқтың “жарқ” еткендігін
көргендігі туралы мәлімет беруі, осындай “жарқ” етудің шын мәнінде орын
алуының “тікелей” дәлелдемесі болып табылады. Дәл осы сияқты домалақ
арыздың мәтінін Иванов орындағандығы туралы сарапшының қорытындысы осы
хатты Иванов жазғанын “тура” дәлелдейді. Келтірілген екі мысалда дәлелдеме
мазмұны, яғни куә немесе сарапшының қорытындысы жауабының мазмұны
дәлелденетін мән-жайдың мазмұнымен тура келеді1.
Факт туралы ақпарат мазмұнының дәлелденетін факт мазмұнымен тура
келуі кей жағдайда басқа мағынада талқылануы мүмкін, айталық, тура
дәлелдемеде дәлелдеуден дәлелденетін тезиске дейін оның логикалық сипаты
жойылады. Бұл нақты емес. Мұнда белгілі бір сипат бар, бірақ ерекше түрде,
оның келесі құрылымдарын айтуға болады: “Егерде факт туралы мәлімдеме
болса, онда шын мәнінде факттің болғаны”. Бұл мағынада тура жеке дәлелдеме
жақын тезиске коммуникативтік аргумент болып табылады.
Қандай да бір заттың шын мәнінде бар болуын және аталмыш
белгілерге ие болуын дәлелдейтін, дәл осылай адресатқа заттай дәлелдеменің
тікелей ұсынылуы тура аргумент болып табылады. Мәселен, құлып пен оны
ашатын кілттің табылуы,оны кілтпен құлыпты ашуға болатынын “тура”
дәлелдейді.
Осылайша, дәлелдеме мен дәлелденетін тезис аралығында қандай да бір
аралық өткелдің жоқ болуы, осы қорытындының бір сатылы тура дәлелдемені
жанама дәлелдемеден ажыратады.
Әдетте, ғылыми әдебиетте қылмыс жасаған тұлға кінәсінің тура
анықталуы тура дәлелдеме деп саналады.2
Кей жағдайда тура дәлелдеме тезисі ретінде “басты факт” деп аталады.
Бұл жағдайда заң бойынша қабылданған дәлелдеу затының түсінігі мен оның
элементтеріне сүйенсек, дұрыс деп есептеледі.
Тура дәлелдеме деп, (яғни бірсатылы) заңда көрсетілген іс немесе оның
жеке элементі бойынша дәлелдеме затын анықтайтын дәлелдеу саналады.
Тура дәлелдеменің мазмұны дәлелденетін мән-жайдың мазмұнымен сәйкес
келсе, оны тексерудің ауырлық орталығы мәлімдеменің шындыққа сәйкес келуін
тексеруге түседі.
Тура дәлелдемеге сенуге немесе сенбеуге де болады деп С.А. Голунский
дұрыс айтып кеткен, бірақ ол арқылы зерттелетін факт сипаты туралы бір-
біріне қарама қайшы келетін мәліметтерді құрастыруға болмайды.
Сондықтан тура дәлелдеме барысында дәлелдеменің ауырлық орталығы
олардың шындыққа сәйкес келудегі сауалын бағалауға жұмсалады1 Ал жанама
дәлелдеме барысында дәл осындай бағалау жанама дәлелдеменің бірінші сатысы
үшін де міндетті түрде қажет.
Алдымен айыпталушының қауіп төндіру туралы куәнің келтірген
айғақтарының шындыққа сәйкес келетініне көз жеткізуіміз керек, кейін аралық
фактке сүйене отырып - қауіптің бар болуын – содан соң кісі өліміне
қатыстылығын анықтау қажет.
Тура дәлелдеме, яғни факт туралы мәлімдеу немесе затты ұсыну, өзінің
мағынасы жағынан іздестіретін фактті айқын, дәлелдейді және талқылауды
қажет етпейді, ол тек қана ақпараттың шындыққа сәйкес келуін талап етеді.
Ақырғы қорытынды және аралық факт аралығындағы байланыстың
маңыздылығын талқылауды қажет ететін, айқын болып көрінбейтін, фактіден
фактіге көшу қорытындысы жанама дәлелдеме үшін тән сипат.
Бірақ тура дәлелдеме мен дәлелденетін мән-жай арасындағы байланыстың
анықтылығы мен тура дәлелдеменің шындыққа сәйкес келуін шатастырмау керек.
Бір ғана тура дәлелдеме арқылы барлық жағдайлардың анықталуына байланысты
толық және шындыққа сәйкес негізделуі екі себеп бойынша мүмкін.
Біріншіден, дәлелдеу затының мазмұнын ойға түсіру қиын. Тіпті
айыпталушының жасаған іс әрекеті туралы мағлұматты қоса көрсетуі де, қылмыс
себебі туралы, қылмыс арқылы келтірген залал мөлшері немесе қылмысқа
мүмкіндік туғызған себеп-салдары туралы мәліметтерді тіпті қылмыс және
айыптау оқиғасын анықтау бөлімінде де куәнің өз көзімен көріп, берген
жауабы толықтырмайды.
Екіншіден, мәлімдеменің шындыққа сәйкес келуі тура қорытындыға келу,
ұсынылған зат шын мәнінде де қылмыс оқиғасымен байланысты деген қорытындыға
тең, өйткені ол дәл және жан-жақты тексеруді қажет етеді1 Белгілі бір басқа
факт негізінде белгісіз мән-жайлардың анықталуы мүмкін болғандықтан, бұл
оқиғалар қандай да бір түрде өзара байланысты болуға тиіс.
§2. Жанама дәлелдемелердің түсінігі
А.Я. Вышинский жанама дәлелдемелердің дәлелдеу құқығының теориясындай,
оның практикада қолданылуында да өте маңызды және қызықты институттардың
бірін көрсетеді. Көбінесе ол дәлелдемелер туралы ілімнің бірқатар
жағдайларын жанама дәлелдемелермен байланыстырып отырған, атап айтқанда:
айғақтың шындыққа сәйкес келу проблемасын; дәлелдеуді танып білу
процесіндегі үлкен және кіші тиянақ теңдігінің проблемасы; сот
дәлелдемелері ретінде айғақтың маңызы мен сапасының проблемасы
презумпциялар мен сапасының проблемасы және бұдан басқа жанама
дәлелдемелердің классификациясы.
Тура дәлелдемелер жолы жанама дәлелдемелер жолынан қысқа екенін және
жанама дәлелдемелерге сүйенгенде ой қорытудың өте күрделі жолынан өту қажет
екенін Вышинский мойындаған.
Жанама дәлелдемелердің қолданылу еркшеліктерін сипаттай отырып, ол,
бұл дәлелдеме түрінің жетістіктерімен кемшіліктеріне көңіл аударады.
Жетістіктер қатарына, оның көзқарасы бойынша, біріншіден, олардың сөзсіз
объективтілігін (яғни заттың зат, факттің факт болып табылуы), екіншіден,
олардың табиғилығы және шынайылылығы. Ал, енді олардың кемшіліктерін
айтатын болсақ, онда ең бастысы – бұл әртүрлі себептерге тәуелді бола тұра
(бір ғана жағдайдың) өзінің бағытын қайта-қайта өзгертуіне байланысты
олардың маңызының салыстырма шамалылығы немесе шарттылығы.
А.Я. Вышинскийдің пікірі бойынша, жанама дәлелдемелердің маңызы
дәлелдеменің (өзінің) сапалылығымен анықталмайды, ол оның басқа
дәлелдемелер қатарындағы орны, байланысы арқылы анықталады.
Өзінің Мемлекеттік айыптаушы ретіндегі жеке тәжірибесінің негізінде
Вышинский айғақтарды қолдану бойынша тағы да келесі қағидаларды ұсынады:
1.Жанама дәлелдемелер өзге дәлелдемелермен байланыста бола тұра,
процессуалдық салмақ және маңызға ие болады;
2.Жанама дәлелдемелердің өзара байланысы бір тізбектің звеносындай
болуы тиіс, яғни, бір-бірімен іштей байланысы жоқ, ойсыраған айғақтар
үйіндісі емес те, айғақтар жүйесі болу керек;
3.Жанама дәлелдеме өзара да, және дәлелденетін басты фактпен де
үйлесуі тиіс;
4.Жанама дәлелдеменің негіздігі соншалықты, олардың біреуінде
(дәлелдемелердің) жалпы тізбек бойынан қарсы айғақ арқылы шығарылуына жол
берілмеуі тиіс;
5.Аталған мәліметтің негізіндегі (айыпталушы немесе ақтаушы) жанама
дәлелдемелердің жиынтығы кез келген өзге (бөтен) мәліметті жоққа шығаруы
тиіс.
Жоғарыда айтылғандарды басшылыққа ала отырып, А.Я. Вышинский жанама
айғақтар зор күшке ие екенін мойындайды, алайда, оларды әділетті,
объективті, тартыссыз орынды пайдалану қажет. Оның ықшам мазмұндалған
Теория судебных доказательств в советском праве деп аталатын басты ғылыми
еңбегіндегі негізгі жағдайлар осылар. А.Я. Вышинскийдің еңбектері кеңестік
заң ғылымының дамуы мен қалыптасуына, елдегі заң шығару процессіне өзінің
елеулі әсерін тигізді.
Төңкеріске дейінгі Ресейдің құқықтық ғылымда сот дәлелдеме
теориясының дамуына ерекше назар аударылған. Сондықтан да, қылмыстық сот
ісін жүргізіндегі дәлелдеу және дәлелдеме проблемасына арналған өз
қатарында аса көрнекті авторалардың көптеген еңбектерінің 19 – ғасыр және
20 – ғасыр басында пайда болуы кездейсоқ емес.
Біздің көзқарасымыз бойынша, ең маңызды және ең елеулілер қатарына
В.К. Случевскидің, А.Е. Владимировтың, В.Д. Спасовтың және И.Я.
Фойницкийдің ғылыми жариялауларын енгізуге болады. Осы жариялауларда тарихи
даму барысында ресейлік дәлелдемелік құқық пен оның қолданылуының терең
талданылуы емес, сондай-ақ шетелдердің дәлелдеме теориясы мен қылмыстық
процесс жағдайына сәйкес келетін салыстырмалы зерттеу тәсілі арқылы
анықтаулар жүргізілген.
Аталған авторлардың еңбектерінің танып білерлік маңызының зор екенін
ескере отырып, сонымен де қазіргі заман оқырмандарына олардың белгісіз болу
жағдайын ескере отырып, осы авторлар еңбектерінің жалпы мазмұны мен негізгі
сипаттамасына қысқаша тоқталып өтелік.
Жанама дәлелдемелер деп нақгы іс жүзівдегі деректерді тану керек,
ондай деректер тергеліп жатқан әрекетті жасаушыға тікелей қатысты емес,
істің қалған мән-жайларының жиынтығында ғана қылмысты ашуға, және кінәліні
аныктауға жәрдемдеседі. Бұл, айталық, тас жол бойында жаткан мәйітті табу,
мәйітті машинаның басып кеткен іздері, нақты машинадан адам басқандығының
іздерін анықтау, кісіні басқан уақытпен бір шамада осы тас жол бойымен
машинаның жүру фактісі және т.т. Мұндай фактілердің бәрі және мәліметтер іс
бойынша белгілі әрекетті белгілі бір адамның жасағандығы туралы қорытындыға
әкеледі".
Мұндай түсінік мәнісі бойьшша дәлелдемелерді басты факт және
дәлелдемелік факті деп бөлетін бұрын теорияда билік құрған тұжырымды дамыту
болып табылады. Атап айтқанда М, С. Строгович былай деп жазды:
"Дәлелдемелер айыпталушы өзіне тағылған қылмысты жасағандығы туралы басқа
фактіні немесе дәлелдемелік фактіні, яғни басты фактіге енбейтін, бірақ
істің баска да жағдайлары мен жиынтығында басты фактіні анықтау үшін қызмет
ететін қандай да бір қосымша фактіні анықтауға байланысты тура және жанама
дәлелдемелерге бөлінеді.
Жанама дәлелдерге қатысты айтсақ, бұл жерде кең ауқымды алуан пікірлер
орын алған. Мәселен, М. Е. Евгеньев жанама дәлелдерді қылмыс оқиғасының
болғандығын немесе белгілі бір адамның оны жасаған кінәлілігін анықтауына
байланысты жіктеуді ұсынды.
Мұндай көзқарасқа Г. М. Миньковский қарсылық білдірді, ол былай деп
жазды: "Қылмыс оқиғасына жататын жанама дәлелдеме көпшілік жағдайларда
сонымен бірге тәліні де жанама түрде анықтайды (өйткені оқиға оның іс-
әрекетінің нәтижесі) және керісінше".
Жанама дәлелдерді зерттеуде М. М. Гродзинский ерекше көзқарас ұстанды,
ол жанама дөлелдемелер бірегей тұтас дүние болып табылады және ішкі жіктеу
жургізілуі мүмкін емес деп есептеді.
Жанама дәлелдер мәнісінің көп қарсылығы XX ғасырдың 40-шы жылдарының
ортасында кеңес ғылымында "айғақтар теориясы" деген ілімді дүниеге әкелді.
Жанама дәлелдерді "айғақтар" терминімен белгілеудің этимологиялық негізі
болды: айғақ әлдекімді әлденеде әшкерелейтін зат па, әлде жағдай ма? Өз
кезегінде әшкерелеу өтірігін ашу дегенді білдіреді, ал өтірігін ашу, демек
әлдекімнің әлденеде ұят қылығын ашу. Сонымен айғақ дәлелденетін жағдайды
тікелей анықтамайды, мұның өзі "айғақ" және "жанама дәлелдеме" терминдерін
бір синонимдік қатарға қою себептерінің бірі ретінде қызмет етті.
Кезінде А. Я. Вышииский әділетті түрде атап өтті: "Жанама дәлелдемелер
туралы мәселе теориясында дәлелдемелер туралы ілімнің бірқатар маңызды
проблемалары өзара байланысты, олар: айғақты құрайтындардың сенімділік
проблемасы; үлкен және кіші алғышарттар арақатынасының проблемасы;
айғақтардың түйісуі немесе үйлесуі проблемасы; жанама дәлелдемелер мен
презумпция арасындағы қарым-қатынас проблемасы; сот дәлелдемелері ретінде
айғақтардың сапасы мен маңызы проблемасы; жанама дәлелдемелерді жіктеу".
Қазан төңкерісіне дейінгі құқықта жекелеген зерттеушілер жанама айғақтар
маңыздылығын сандық өлшеуге де әрекеттеніп көрді. Мәселен, 1855 жылы А.
Жиряев былай деп жазды: "айғақтар әлсіз болса олардың саны көл болуға тиіс
және керісінше, күшті болған сайын олардың саны аз болуы мүмкін". Дәлелдеме
теориясын дамытудың сол кезеңдегі бірқатар ғалымдары айғақтар теориясын
"айғақтарды арифметикалық есептеу теориясына" айналдыру мүмкіндігіне
байланысты өз қауіптерін білдірді.
Осы ережені сынға ала отырып, А. Я. Вышинский былай деп атап көрсетті:
"Жанама дәлелдемелер басқа да дәлелдермен байланысы бойынша іс жүргізу де
аса маңызды болады. Бұл орайда жанама дәлелдемелердің өзара байланысы бір
тізбектің буындары сияқты болуға тиіс: бір буын түсіп қалған жағдайда бүкіл
тізбек тарқатылып жүре береді, айғақтар да және әрбір жеке дәлелдеме де
маңызын жоғалтады Бұдан мынадай қорытынды шығады - біздің қолымызда бөлек-
бөлек, бір-бірімен байланысы жоқ айғақтар үйіндісі емес, айғақтар жүйесі
болуға тиіс". А. Я Вышинскийдің осы қағидасы. біздің көзқарасымызша, әлі
күнге дейін өзінің маңызын жоғалтқан жоқ
Қазіргі көзқарас тұрғысынан А. А. Хмыров ұсынған жанама дәлелдерді
жіктеу қызығушылық туғызды Ол оларды функционалдық белгісі бойынша
тақырыптық және қосымша деп екіге бөледі Өз кезегінде тақырыптық дәлелдеу
тақырыбының құрылымдық элементтеріне байланысты топталады:
а) қылмыс оқиғасы;
ә) қылмыстың субъектісін және субъективтік жағын анықтайтын белгісі;
б) қылмыстың өзге де жағдайлары.
Қосымша дәлелдемелер бағдар беретін және бақылау деп бөлінеді Бақылау
дәлелдемелерінің жіктеу белгілерін, сондай-ақ А.И. Винберг, Г.М.
Миньковский және А.А. Эйсман таныды. Керісінше жанама дәлелденетін
жағдайлар тура және тікелей емес, аралық факт арқылы қорытындылардың
жүйелік қатар жолымен дәлелдейді. Мәселен, Куәнің мәлімдеме бойынша аталған
тұлғаны ұрлық жасаған жерінде көруі, аталған тұлғаның шын мәнінде де сол
жерде болғандығын тура көрсетеді (қорытындысы 1-сатысы), ал аталған
тұлғаның сол жерде болу фактісінен мынадай қорытынды келіп шығады: аталған
тұлғаның ұрлыққа қатысы болу мүмкінділігі қорытындысын (2-сатысы). Осы
мысалда Куәнің аталған тұлғаның ұрлыққа қатысты екенін мәлімдеуі жанама
дәлелдеме болып табылады. Өйткені ол тек қана жақын тезисті емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
Кіріспе
1-тарау. Қылмыстық процестегі дәлелдемелер.
§1. Дәлелдемелердің түсінігі және қылмыстық іс жүргізуде алатын орны
§2.Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің белгілері
§3.Дәлелдемелерді топтастыру
§4. Дәлелдеу субъектісі
2-тарау. Қылмыстық процестегі тура және жанама дәлелдемелер
§1. Тура дәлелдемелердің түсінігі
§2. Жанама дәлелдемелердің түсінігі
§3. Тура және жанама дәлелдемелердің айырмашылығы.
§4. Дәлелдемелерді тура және жанама деп бөлудің тәжірбиелік маңызы
ҚорытындыҚолданылған әдебиеттер
Кіріспе
1995 жылы тамыз айында бүкіл халықтық дауыс беру нәтижесінде
қабылданған Қазақстан Республикасының Конститутциясы шынайы демократиялық,
бұрынғыдан гөрі шынайы адамгершілікті қоғам құру міндетін алға қойып әрбір
жеке адам мен азаматтың кең көлемді демократиялық құқықтары мен
бостандықтарын баянды етті.
Қазірдің өзінде Қазақстан мемлекеті бұрынғы саяси құрылысқа қарағанда
әлдеқайда демократиялық мемлекет деп санауының өзі негізсіз емес. Бірақ,
өкінішке орай, қылмыс азаймай отыр, тіпті көбейіп кету тенденциясы да бар.
Кейбіреулер мұның себебі жазалау шараларының жұмсақтығынан десе,
кейбіреулері керісінше заң тым қатал деп есептейді. Адамзат баласы басынан
не кешпеді, не жеңіл жазалау да, кескілеп өлтіру де, отқа жағып жіберу де –
бәрі де болды. Бірақ, бұлардың барлығында қылмыс жасауды тоқтата алмады.
Мүмкін, әлде қылмыс дегеніміз мүлдем жойылмайтын, адамзат қоғамы өмір сүріп
тұрғанда бола беретін құбылыс па? Шынын айтқанда мұндай ғылыми теория да
жоқ емес.
Қазақстанда қылмыстың өсе түсуіне әсер ететін себептері ішінде
кедейшілікті, жоқшылықты, жұмыссыздықты, мәдениеттің төмендеп кетуін,
адамгершіліктен азғындау, отбасылық тәрбиенің төмендеп кетуін,
маскүнемдіктің етек алуын, нашақорлық, порнографияның кері ықпалын, құқық
қорғау органдарының жұмыстарының тиімді жүргізілуін, тағы басқа себептерін
атап өтуге болады. Қылмыстың едәуір бөлігі ашылмай қалады, сондықтан да
сазайын тартпаған қылмыскерлер одан сайын дандайсып, басқа да қылмыстар
жасайды.
Сондықтан қылмыстық іс жүргізу ғылымында зерттеліп және оқытылып
жатқан көптеген құқықтық жағдайлардың арасындағы орын алатын маңызды
мәселелердің бірі - қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер мен дәлелдеу
болып табылады. Дәлелдеме қылмыстық процесс барысында негізгі рөл атқарады.
Тек қана заңды түрде алынған дәлелдемелер әрбір қылмыстық іс бойына
шындықты анықтаудың құралы болады.
Жалпы дәлелдемелердің бірнеше топтарға бөлінетінін білеміз. Атап
айтқанда, олар: өзіндік және заттай дәлелдемелер; бастапқы және туынды
дәлелдемелер; кейбір авторлар дәлелдемелердің сапалы және сапасыз
дәлелдемелер деп те бөледі[1]; айыптаушы және ақтаушы дәлелдемелер; тура
және жанама дәлелдемелер.
Дәлелдемелерді бұлай топтастырудың үлкен теориялық және тәжірибелік
маңызы бар. Сол себептен де осы тақырыпта тура және жанама дәлелдемелер
туралы мәселелер қарастырылады. Тура және жанама дәлелдемелер іс бойынша
барлық жинақталған іс жүзіндегі деректердің жиынтығын бағалау негізінде
істі мәні бойынша шешу туралы талаптардың маңыздылығын көрсетпейді. Тікелей
дәлелдемелердің болуы жанама дәлелдемелердің қажетсіздігін білдірмейді.
Оның үстіне ізделетін фактілер жанама дәлелдемелердің негізінде ғана дәлме-
дәл анықталуы мүмкін.
Кез келген жанама дәлелдемелер өзінің мәні бойынша дәлелдеу затымен
тығыз байланыста болады. Жалпы қазіргі кезде көптеген қылмыстар жанама
дәлелдемелердің көмегімен ашылып жатады, ал кейбіреулері тура дәлелдемелер
арқылы ашылады. Яғни бұл тақырыпта қылмыстық процестегі тура және жанама
дәлелдемелердің арақатынасына, олардың айырмашылығына назар аударылады.
Сондай-ақ тура және жанама дәлелдемелерге байланысты көптеген ғылымдардың
ой-пікірлері салыстырылады.
1-тарау. Қылмыстық процестегі дәлелдемелер
§1. Дәлелдемелердің қылмыстық процесте алатын орны
Дәлелдемелер теориясы немесе дәлелдемелер туралы ілім қылмыстық іс
бойынша дәлелдеудің процессуалдық негізі мен дәлелдемелерді зерттеуді
мақсатқа қоя отырып, юриспруденцияда қалыптасқан қылмыстық процесс
ғылымының құрама бөлігінің бірі болып саналады. Сондықтан қылмыстық процесс
ғылымының қалыптасуы мен дамуы дәлелдемелер теориясымен тегі бір үздіксіз
байланыстан шыққан.
Дәлелдемелер теориясында белгілі бір ішкі тұтастық пен салыстырмалы
дербестікке ие болатыны кез келген ғылыми теория тәрізді сондай-ақ
дәлелдемелер теориясын құптайтын ғалымдардың пікірлерін де негізді деп
есептейміз.1 Дәлелдемелер теориясының мәселелерін зерттеуге бағытталған
әр түрлі жылдарда басылып шыққан көптеген ғылыми зерттеулерді атай отырып,
бұл көзқарастың растығына көз жеткізуге болады. Бұлардың ішінде құқықтық
ғылымда атағы әйгілі болған шетелдік және ресейлік авторлардың, соның
ішінде Уилз А.2 Бентам И.3, Стифен Д.Ф.4, Жиряев А.5, Спасович В.Д.6,
Владимиров Л.Е.7, Гродзинский М.М.8, Строгович М.С.9, Вышинский А.Я.1 және
т.б. ғалымдардың еңбектері бар. Аталғандардың қатарына Теория
доказательств в советском уголовном процессе деп аталған ұжымдық еңбектер
жазған авторларды да міндетті түрде қосу керек. Бұл монографияда
дәлелдемелер мен дәлелдеу теориясының негіздері нақты түрде баяндалған.2
Қылмыстық процесте дәлелдемелер туралы И.Я. Фойницкий ілімдерінің
негізгі жағдайларын Курс уголовного судопроизводства3 деп аталатын
ғылыми еңбегінің Доказательства в уголовном процессе тарауында
мазмұндаған.
Австриялық процессуалист Ю.Глазер келтірген дәлелдемелер ұғымының
талқылануын, автор аралас процеске қатысты дұрыс деп, есептеген, мұнда
дәлелдемелер бұл аталған іс бойынша еркін куәландыруға жататын
жағдайлардың жарамды не жарамсыз екеніне көз жеткізу негізіндегі тұтас
жинағы4.
Орыс ғалымы, заңгер И.Я. Фойницкийдің көз қарасы бойынша
дәлелдемелер ұғымы мыналарды қамтиды:
1) дәлелдеу тәсілдері, немесе дәлелденетін мәлімет;
2)дәлелдемелердің ұсынылуы, яғни олардың тексерілуі, жиналуы және
дәлелдеу барысында қолданылуымен түсіндірілуі;
3)нақты бір істі шешу үшін дәлелдемелерді бағалау немесе олардың
маңыздылығын анықтау.
Осыған орай, И.Я.Фойницкийдің пікірі бойынша дәлелдемелердің тура және
жанама болып жіктелуі тек қана формальды дәлелдемелер теориясында заңды
болып табылады.
Ағылшын заңгері Д.Ф. Уилздің пікірінше, тура және жанама
дәлелдемелердің айырмашылығы тек тура дәлелдемелер көмегімен ғана басты
фактіге тиісті жағдайларды анықтайды1.
ҚР ҚІЖК-не сәйкес дәлелдеме ретінде “Оның негізінде анықтаушы,
тергеуші,прокурор, сот ҚР ҚІЖК-нде көзделген тәртіппен ҚР қылмыстық
кодексінде көзделген әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын,
айыпталушының бұл әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кінәлі не кінәлі емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу
үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған іс
жүзіндегі деректер танылады. Қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы бар іс
жүзіндегі деректер сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәнің
көрсетулерімен; сарапшының қорытындысымен, заттай айғақтармен, іс жүргізу
әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен анықталады.
Қылмыстық процесс теориясында дәлелдемелер ұғымның екі жақты
сипаты бар:
А) тектік сипаттағы философиялық ұғым;
Б) түрлік сипаттағы іс-жүргізушілік құқықтық ұғым;
Дәлелдемелерді философиялық көзқарас тұрғысынан қарайтын болсақ – ол
шындықты анықтаудың процесі (әдісі), пайымдаудың шынайылығын негіздеу болып
табылады. Кең мағынасындағы “дәлелдеме” қандай да бір пайымдаудың
шынайылығын айқындайтын кез-келген рәсім, бұл кейбір табиғи құбылыстар мен
заттарды сезім арқылы қаблдау жолымен жүзеге асырылыды1.
Тар мағынадағы “дәлелдемелер” бұл шынайы алғышарттардан дәлелденетін
тезистерге бастайтын дұрыс ой қорытындыларының тізбегі.
Сонымен, философиялық түсінік дәлелдемені екі түрлі мағынада
қамтиды:
1. дәлелдеме шындықты анықтаудың процесі не болмаса әдісі;
2.дәлелдеме тану үшін бағалаудың статистикалық объектісі.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы үшін статистикалық объекті дегеніміз
дәлелдеме ұғымының екінші мағынасына тән, қылмыстық іс жүргізу шеңберіндегі
өзгеше қызмет түрі ретінде шындықты анықтау процесінің өзі “дәлелдеу”
терминімен белгіленеді2.
Дәлелдеудің, яғни шындықты анықтаудың мақсатына қол жеткізудің
құрамы ретінде “жинақталған, зерттелген және бағаланған дәлелдемелер”
қызмет етеді дейді Р.С Белкин. Жалпы дәлелдеме бұл - “шындыққа көз
жеткізудің құрамы, сонымен бірге дәлелдеме шындықты жасаудың құралы емес”3.
Дәлелдеме - бұл сот әділдігінің негізін қалаушы басты құралдардың
бірі. Сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын адамдар мен органдардың бүкіл
қызметі іс бойынша шындықты анықтауға және осы арқылы істі әділетті шешуге
бағытталған. Яғни дәлелдемесіз нақты адамға үкім шығаруға құқықтық негіз
жоқ.
Дәлелдемелер келесі қасиеттерімен анықталады:
1. Дәлелдемелердің ҚР ҚІЖК-нде белгіленген тәртіппен алынуы;
2. Дәлелдемелерде анықталатын жағдайларға қатысы бар іс жүзіндегі
деректердің болуы;
3. Дәлелдемелердің негізінде қылмыстық әрекеттің бар екендігі немесе
оның болмағандығының анықталуы.
4. Мұндай анықтауды анықтаушының, тергеушінің, прокурордың, және
соттың ғана құқығына беру;
5. Дәлелдемелердің көмегімен қылмыс жасады деп айып тағылып отырған
адамның кінәлі екендігін немесе кінәсіз екендігінің анықталуы.
Қылмыстық іс жүргізу ғылымында соңғы уақытқа дейін дәлелдемені
құқықтық категория ретінде түсінуде бірлік болмады. Бірақ төмендегідей үш
көзқарас айқын аңғарылады.
Дәлелдеме екі жақты табиғаты бар категория. Бір жағынан бұл
фактілер, ал екінші жағынан осы фактілердің көздері. Бұл ілім дәлелдемені
екі жақты түсіну деген атақ алады. Осы көзқарасты негіздей отырып М.С
Строгович былай деп жазды: “Дәлелдеме ұғымының екі мағынасы бар. Дәлелдеме
– бұл, біріншіден, қылмыстың болғандығы немесе болмағандығы, оны жасаудағы
белгілі бір адамның кінәлілігі немесе оның жауапкершілік деңгейіне
байланысты болатын істің басқа да жағдайлары анықталатын фактілі
деректердің бір тобы. Екіншідін, заңда қарастырылған қайнар көздер
дәлелдемелер болып табылады, олардан тергеу мен сот іс үшін маңызы бар
фактілер туралы мәліметтер алынады және сол арқылы осы фактілер
анықталады"1.
Негізінен М.С Строговичтің көзқарасы өзінен бұрынғы А.Ривлин,
С.Альперт және М.Бажановтың еңбектерімен үндес, олар да фактілі деректкрді
ғана дәлелдемелер деп тану екі тарапты негізсіз қарама-қарсы қоюға әкеліп
соғады деп тұжырымдап дәлелдеменің күрделі және сонымен бірге біртұтас
ұғымын: іс жүзіндегі деректер мен осы іс жүзіндегі деректерді дәлелдеудің
айла-амалдары арқылы алуды қарастырған1.
Демек екінші көзқарас іс жүзіндегі деректерді және олардың іс
жүргізу көздерінің бірлігіне сүйенеді. Бұл көзқарасты: М.К Треушников, В.Я
Дрохов, М.А Чельцов, П.А Лупинская және басқа зерттеушілер қолдады.
Дәләлдемелердің мәнісін ғылыми пайымдаудағы үшінші бағытта
дәлелдемелерді қылмыстық іс жүргізу заңдарында белгіленген көздерден алған
іс жүзіндегі деректерді дәлелдемелер ретінде таңдаудан тұрады.
Ф.Н. Фаткулиннің пікірі бойынша “іс жүзіндегі фактілерді олардың
қайнар көздерінен ажыратуға, оларды бір-біріне қарсы қоюға болмайды. Олар
табиғи түрде өзара байланысқан және өзара тығыз байланыста болады. Бірақ
бұл байланыс аталған категориялардың әрқайсысының дербестігін жоққа
шығармайтын диалектикалық байланыс”2. болып табылады. Бұл ой көптеген
ғалымдардың еңбектерінен қолдау табады, оның ішінде Е.А Матвиенко былай деп
жазды : “Заңда көзделген қайнар көздерден дәлелдеме деректерін алу - осы
деректерді дәлелдеме ретінде пайдаланудың қажетті шарты. Бірақ бұдан
дәлелдемелік мәлімет көзінің өзі дәлелдемеге айналмайды, оның табиғи
құрамдас бөлігі бола алмайды”1. Осы жерде бірінші көзқараспен келісу керек.
Оның бір дәлелі – ҚР ҚІЖК-нің 115 бабы болып табылады да, екіншісі
бөлімінде дәлелдемелердің қайнар көздерінің тізімін береді.
Дәлелдеме ұғымын қарастыруға байланыст дәлелдеме теориясы туралы
айтпай кетуге болмайды. Н.С Алексеев атап көрсеткендей, дәлелдеме
теориясы дәлелдеме тарихының мәселелерін, олардың теориялық негіздерін,
заңдық регламенттің даму сипаттамасын шетел мемлекеттеріндегі түрлі
жүйелерді, даулы теориялық мәселелерді және т.б қамтиды2.
Қылмыстық іс жүргізу құқығындағы дәлелдеме теориясының орнын
белгілей келіп Г.М Миньковский былай деп жазды: “Дәлелдеме теориясы
қылмыстық процесс ғылымының бір бөлігі болып табылады, ол бөлік анықтау
жүргізу кезінде, алдын ала тергеуде және сотта дәлелдеу процесін зерттеуге
арналған.
Кез келген ғылыми теория сияқты оның ішкі тұтастығы және тиісті
ғылым шеңберінде салыстырмалы түрде дербестігі бар. Алайда, дәлелдеу тұтас
алғанда былай қылмыстық поцестен оқшау қала алмайтыны сияқты дәлелдеу
теориясы да қылмыстық процесс ғылымынан тысқары қала алмайтыны түсінікті.
Олар бөлік пен тұтас сияқты өзара табиғи түрде байланысқан”3.
Сонымен заң ғылымының саласы ретінде қылмыстық іс жүргізу құқығы
құрамдас элемент ретінде дәлелдеме теориясын да қамтиды. Дәлелдеме теориясы
өз кезегінде дәлелдеу құқығының ғылыми теориялық базасы болып табылады.
Дәлелдеу теориясы мынадай мәселелерді қамтиды.
1. Таным процесінің бір түрі ретінде объективті шындықты анықтау
туралы;
2. Осы процесте танымның негізі және шындықтың өлшемі ретінде
көрінетін қоғамдық тәжірибенің өзгеше нысандары туралы;
3. Қылмыстық істерді тергеу және талқылау кезінде таным объектісінің
(дәлелденетін тақырыптың) ерекшелігі мен мазмұны туралы;
4. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер ұғымы, олардың түрлері мен
жіктелуі туралы;
5. Дәлелдемелерді пайдаланудың және оларды бағалаудың прициптері мен
ережелері туралы;
6. Қылмыстық іс жүргізу кезіндегі зерттеудің объективтілігіне
кепілдіктер беру туралы.
Дәлелдеме теориясының мазмұны дәлелдеу құқығының мазмұны үшін шешуші
болып табылады. П.С Элькиндің пікірі бойынша дәлелдеу құқығын
дәлелдемелерді жинақтаудың тексерудің және бағалаудың мақсатын, мазмұнын,
тәртібін, шектерін және құқықтық құрамдарын реттейтін қылмыстық іс жүргізу
нормаларының жүйесі, сондай-ақ осындай бағалаудан туындайтын құқық қолдану
органдары қорытындыларының негізділігі мен дәлелділігі деп түсіну керек1.
Дәлелдеу құқығының мәнін осылай түсіну оның өзіне тән белгілерін
тұжырымдауға мүмкіндік береді. Дәлелдеу құқығының белгілері мыналардан
көрінеді:
1. Дәлелдеу құқығының тәсілдері мен құқықтық реттеу заты қылмыстық
іс жүргізудегі дәлелдеу саласында қалыптасатын қатынастардан тұрады;
2. Аталған құқықтық қатынастарды дәлелдеу құқығы нормалары мен
реттеу тәсілдері қылмыстық іс жүргізу тәсілдерін, ішінара дәлелдемелерді
жинауға, тексеруге және бағалауға бағытталған тәсілдердің шеңберінен
шықпайды, яғни дәлелдеу құқығының нормалары қылмыстық іс жүргізу құқығы
нормаларының құрамдас бөлігі болып табылады;
3. Дәлелдеме және дәлелдеу мәселелері бойынша дәлелдеу құқығының
мақсаттары қылмыстық іс жүргізу құқығы мақсаттарының бір бөлігімен сәйкес
келеді және қылмыстық іс бойынша шындыққа қол жеткізуді және сот әділдігін
жүзеге асыруды қамтамасыз етуді көздейді;
4. Қылмыстық іс жүргізу құқығына негізделген дәлелдеу құқығы
алғашқысы сияқты құрылымдық тұрғыдан жалпы және ерекше бөлімдерге бөлінеді;
аталған бөлімдердің қарым-қатынасы да қылмыстық іс жүргізу құқығындағыдай
болып келеді;
5. Дәлелдеу құқығын дамытудың кейбір деңгейіне дейін дербес сипаты
болады, мұның өзі қылмыстық іс жүргізу құқығы шегінде жаңа ережелерді
қалыптастыру және қолда барды тереңдету процесіне дәлелдеу құқығының оң
ықпал етуінің негізі болып табылады;
6. Дәлелдеу құқығы нормаларының құрылымы тұтас алғанда қылмыстық іс
жүргізу нормаларының құрылымына сәйкес келеді, сонымен бірге дәлелдеу
құқығының жекелеген нормаларының ерекшелігі қылмыстық іс жүргізу құқығы
нормаларын құрудың ерекшелігін көрсетеді.
Сонымен сот ісін жүргізуде дәлелдемелермен жұмыс істеу, әділ соттың
ұзақ жылдық тәжірибесі құқық қолдану қызметінде оның алған қайшылықты,
сәйкессіздікті анықтайды. Дәлелдеме және дәлелдеу проблемаларының жиынтығы
осы проблемалардың теориялық және практикалық аспектілерін дербес түрде
жетілдіру қажеттігін өмірге әкелді.
Дәлелдеу негізіне іс бойынша шындықты анықтау жататындығы туралы
ережені тану шындыққа қол жеткізу процесінде таным орнын айқындауды
объективті түрде талап етеді.
Дәлелдеме теориясының таным теориясымен байланысы мынада: соңғысы
ғылыми таңдауы дәлелдеме теориясының шеңберінде жүргізілетін қылмыстық іс
жүргізу танымының алғашқы әдістемелік негізін білдіреді.
“Таным теориясы дәлелдеу теориясын және ойлау нысандарымен
толықтырады. Кез келген саладағы ұйымды тану үшін қажетті ойлаудың жалпыға
ортақ нысандары мен рәсімдерін формальды логика зерделейді”.
Тап осы формальды логика “ұғым”, “пайымдау”, “ой қорытындысы”,
“анықтама”, ұғымының қалыптасуының “ережесі не принциптері” және т.б.
туралы түсінік береді. Сонымен, формальды логика танымының диалектикалық
теориясының құрамдас бөлігі бола отырып, бір мезгілде дәлелдеу теориясының
элементін де қамтиды.
Таным теориясының дәлелдеме теориясымен байланысының жанама түрдегі
сипаты қылмыстық іс жүргізу дәлелдемелерінің және дәлелдеу жөніндегі
қызметтің ерекшелігін “соқырға таяқ ұстатқандай” етіп көрсетеді.
§2. Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің белгілері
Дәлелдемелердің белгілері деп - іс бойынша соттық дәлелдеме ретінде
белгілі бір фактіні пайдалану үшін іске жіберілетіндігін, заңға және
дәлелдеу принциптеріне қарама-қайшылықтың болуын немесе жоқ екендігін
анықтау, бнлгілі-бір дәлелдеменің немесе олардың іске қатыстылығын анықтау,
істің тағдыры туралы белгілі-бір процессуалдық шешім қабылдау үшін
дәлелдемелердің жеткіліктігін анықтау, дәлелдемелердің дұрыстығына сенімді
болуды айтамыз.
Дәлелдемелердің жіберілетіндігі, қатыстылығы, жеткіліктілігі және
дұрыстығы дәлелдемелерді бағалағанда қолданылады. Сондай-ақ олар
дәлелдемелерді жинау барысында және процессуалдық шешім қабылдамас бұрын
қорытынды сатысында жүргізіледі1.
Дәлелдемелердің қатыстылығы дегеніміз - бұл дәлелдеменің дәлелдеу
тақырыбына байланысты. Дәлелдемелердің қатыстылығы туралы айтқан кезде бұл
іс жүзіндегі деректердің іс үшін маңызы бар екендігі, олардың шындықты
анықтаудың құралы екендігін , тікелей немесе жанама дәлелдемелер арқылы
іске қатысы бар екендігі түсіндіріледі.
Дәлелдемелердің қатыстылығы олардың іс үшін елеулі мән-жайларды
растау немесе жоққа шығару сияқты сипатынан көрінеді2
Дәлелдемелердің қатыстылығы туралы мәселені шешу үшін оларда бар
ақпарат сипатының маңызы болмайды (дәлелдемелер ізделетін фактілерді
растауы немесе жоққа шығаруы мүмкін). Қатыстылық - дәлелдеменің мәнділігіне
ықпал ететін ішкі қасиетінің белгісі. Сонымен бірге осы айтылған белгінің
сыртқы көрінісі мыадай: ол істі басы артық ақпаратсыз-ақ көптеген
жағдайларды анықтауға қатысы бар материалдарды іске шоғырландыруға
мүмкіндік береді.
Дәлелдемелердің қатыстылығының өлшемі сипатында мыналар көрінеді:
- дәлелдеменің ізделетін фактімен байланысы;
- нақты дәлелдермен анықталатын мән-жайдың іс үшін маңызы;
- тап осы мән-жайларды анықтау үшін аталған дәлелдемелердің маңызы2.
Дәлелдемелердің жеткіліктілігі дегеніміз - бұл дәлелдеу тақырыбының
дәлелденгеніне, іс бойынша шындықтың анықталғанына сенімнің қалыптасуы.
Іске қатысы бар дәлелдемелердің бірін де қалдырмастан жинаудың қажеті
жоқ. Дәлелдемелерді жинау іс бойынша қажетті шектерде дәлелдеу тақырыбы
анықталғаннан кейін тоқтатылады. Дәлелдемелерді одан әрі жинау негізсіз,
тергеудің мерзімдерін ұзартуға, іс материалдарын жасанды түрде
күрделендіруге, уақытты, күш пен қаражатты орынсыз шығындауға әкеліп соғуы
мүмкін.
Дәлелдемелердің дұрыстығы(сенімділігі)дегеніміз - бұл жауап алынған
адам хабарлаған фактілер туралы мәліметтерді қабылдау, түсіріп алу, беру
жәе белгілеу шарты; материалдық іздердің пайда болуы, сақталуы және көшіріп
алу шарты; сараптамалық зерттеудің барысы мен оны қорытындыда дұрыс
бейнелеудің шарты; тергеушіге (сотқа) берілген құжаттардың шығу тегі мен
жай-күйінің шартты көзқарасы тұрғысыан дәлелдемелерді қалыптастыру
процесін алу.
Дәлелдемелердің дұрыстығын бағалау мыналардан тұрады:
- мәліметтері бар адам (куәгер, жәбірленуші, сарапшы және т.б.)
шынайы және толық жауап (қорытынды) бере алу қабілеттілігі тұрғысында
зерттеледі;
- ақпараты бар материалды(зат, құжат өзге де материалдар) табудың
сипаты мен жағдайлары зерттеледі;
- мәліметтердің мазмұны талданады (баяндаудың дәйектілігі мен
толықтығы, қарама-қайшылықтың, сәйкессіздіктің, болуы, ғылымның деректері
мен тұжырымдалған қорытындылардың негізділігі және т.б.);
- осы қайнар көзден
алынған ақпарат басқа да процессуалдық қайнар көздерден
алынған ақпаратпен салыстырылады.
Дәлелдемелердәі іске жіберілетіндігі дегеніміз - шындықты анықтау үшін
оны пайдаланудың заңдылығы, әділеттілігі. Ол ең әуелі дәлелденген істің
жіберілуімен айқындалады. Яғни дәлелдемелердің жіберілуі оның қайнар
көздерінің, олар алынған әдістер мен тәсілдердің заңдылығы тұрғысынан
дәлелдемелердің жарамдылығы, толықтығы. Дәлелдемелердің іске жіберілуін
қамтамасыз ететін іс жүргізу нысандарының мынадай элементтерін бөліп
көрсетуге болады:
- дәлелдеудің тиісті қатысушысы;
- Заңда көзделген дәлелдемелердің қайнар көзі;
- Заңға сәйкес тергеу іс қимылын (дәлелдеме алуға көмектескен)
өткізудің тәртібі2.
Соымен, дәлелдемелердің іске жіберілуі - оның факті туралы мәлімет
көзі ретінде осы фактіні анықтаудың құралы бола алу қабілеті және осы
тұрғыдағы түсінікте іске жіберілуі - іс жүргізу нысаны көрінісінің мәні.
ҚР ҚІЖК 116-бабында: " Іс жүзіндегі деректер, егер олар осы Кодекстің
талаптарын бұза отырып, процеске қатысушыларды олардың заңмен кепілдік
берілген құқықтарыан айыру немесе оларды қысу жолымен немесе қылмыстық
процестің өзге де ережелерін бұзумен..." деп атап көрсетілген. Жоғарыда
келтірілген анықтамаға қайшы келмейтін барлық басқа деректер дәлелдемелер
алудың процедуралық талаптары, іс материалдарына тігудің талаптары
сақталған жағдайда дәлелдемелер деп танылады1.
Іс үшін маңызы бар, іс жүзіндегі деректерді алу кезінде жол берілген
ҚІЖК-нің талаптарын бұзу деп мыналар есептеледі:
- күш қолдану, қорқыту, алдау сонымен бірге өзге де заңсыз іс
әрекеттер;
- қылмыстық процеске қатысушы адамға құқықтары мен міндеттерін
түсіндірмеу, толық немесе дұрыс түсіндірмеудің салдарынан туындаған
қылмыстық процеске қатысушы адамдардың өз құқықтары ме міндеттеріне қатысты
жаңылуын пайдалану;
- іс жүргізу әрекетін осы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге
асыруға құқығы жоқ адамның жүргізуі;
- іс жүргізу әрекетіне қарсылық білдіруге жататын адамның қатысуы;
- іс жүзіндегі фактілердің белгісіз қайнар көзден, не сот отырысында
анықтала алмайтын көзден алынуы;
- дәлелдеу барысында осы заманғы ғылыми білімдерге қайшы келетін
әдістерді қолдану.
§3. Дәлелдемелерді топтастыру
Дәлелдемелерді топтастырудың теориялық та, практикалық та маңызы бар.
Теориялық маңызы мынадан көрінеді: топтау зерттелетін объектіге жүйелік
көзқарастың негізі болып табылады. Қызмет ретінде дәлелдеу процесінің
күрделілігі мен әрқилылығына, іс жүргізушілік дәлелдеуге тартылатын
объектілердің шексіздігіне, сондай-ақ дәлелдемелер мен оның мазмұнының
алуан түрлілігіне байланысты дәлелдемелерге қатысты бұл өте маңызды.
Дәлелдемелерді топтастырудың практикалық маңызы туралы айта кетіп А.А.
Хмыров былай деп өтеді: (дәлелдемелерді топтастыру) оларды жинаудың,
зерттеудің және бағалаудың ерекшеліктерін алдын ала анықтайды жеклеген
дәлелдемелер түрлерінің іс жүргізушілік режимін, сондай-ақ оларды
пайдаланудың жолдары мен әдістерін, оларды дәлелдеудегі маңызын дұрыс
анықтауға көмектеседі. Топтастыру істің мән-жайын жан-жақты, толық және
объективті түрде зерттеуге жәрдемдесуі тиіс және жиналған дәлелдемелер
жиынтығын бір жүйеге түсіруге көмектеседі 1
Дәлелдемелерді топтастыру туралы айта отырып, И.Я. Фойницкий
қылмыстық іс барысында олардың күшімен маңызына тәуелді болатын
дәлелдемелердің үлестірілуі үшін заңгерлердің әр түрлі ыңғайын (бабын)
қарастыруға тоқталады. Оның пікірінше дәлелдемелердің мына түрлері
(совершенный и несовершенный) аяқталған және аяқталмаған, айыптаушы және
ақтаушы, бастапқы және туынды, сондай-ақ тура және жанама дәлелдемелері
өзінің практикалық маңызын жоғалтқан жоқ.
Бірақ ғылыми жүйелендіру көзқарас боыйнша олардың негізгі
маңыздылығына дәлелдемелердің сол бір ғана түрлері залалын тигізеді,
(мысалы куәнің көрсетулері); қорғау және айыптау үшін қызмет етеді,
бастапқы және туынды болуы мүмкін. Сондықтан да, оның пікірінше,
дәлелдемелер екі үлкен топқа жіктелінуі тиіс: сотқа ұсынылатын жеке арыздар
- сотталушының жауабын билікті тұлғалармен сыбайлас тұлғалар арқылы анықтау
пікірі бірінші топқа тиеселі болса, екіншісіне – зерттеуді куәландыру, яғни
заттай дәлелдемелер үшін қызмет ететін сыртқы қоршаған ортаның әсері.
Дәлелдемелер мен дәлелдеулер ілімі туралы қылмыстық процесс теориясында
Ресейлік заңгер-ғалымдар да елеулі үлестерін қосқан, олардың қатарында:
Барышев Я., Люблинский П.И., Михайловский И.В. және Кони А.Ф.
В.Д. Спасович, И.Я. Фойницкий, А.Ф. Кони және т.б. ғалымдардың
еңбектеріне талдау жасай отырып, Вышинский дәлелдемелер теориясына қатысты
теоретиктердің дәлелдемелер классификациясының жалпы қорытындысын
көрсетеді. Олардың қатарына мыналар жатады: толық және толық емес
(айғақтық, маңыздылық, аяқталмағандық), көрсеткіштік, сенерлік, мәнерлілік,
шынайы, кінәсіздік, жарамды және жарамсыз дәлелдемелер. А.Я. Вышинскийдің
тұжырымдауы бойынша, дәлелдемелер дәлелдеуге (анықтауға) жататын факттер
немесе жағдайларға және дәлелдеу құралы болып табылатын факттерге
жіктеледі. Осыған орай, дәлелдемелер дәлелдеу классификациясын,
дәлелдемелерді ұсыну және жинау принциптерін, дәлелдемелерді пайдалану
әдістерімен дәлелдемелерді бағалау әдістерін зерттейтін дәлелдемелер
теориясының пәнін құрайды.
Кеңестік құқықтағы дәлелдемелер классификациясын әңгіме ете отырып,
А.Я. Вышинский буржуазиялық дәлелдеу құқығының теориясына бет бұрған. Мұнда
оның пікірі бойынша, тұтас пікір жоқ, өйткені әр елдің әрбір дәуірімен
әрбір саяси-қоғамдық құрылымы өзінің соттық және процессуалдық жүйесін
құрайды, өзінің дәлелдеу жүйесі болады.
Оның көзқарасы бойынша, кеңестік процессуалдық құқық капиталистік
елдердің процессуалдық құқығынан принципиалды түрде өзгеше осылайша өзінің
дәлелдеме жүйелерін де құрды.
А.Я. Вышинскийдің мәлімдеуі бойынша дәлелдеме классификациясы тек қана
екі негіз бойынша мүмкін, атап айтқанда:
1) олардың қайнар көздері бойынша;
2) олардың зерттеліп отырған фактіге қатысы бойынша.
Дәлелдемелерді өзге негіздер бойынша топтастыру, көп жағдайда –
айыптаушы немесе (және) ақтаушы болып жіктелуін ол үзілді кесілді
қабылдамаған, себебі кеңестік құқықта дәлелдемелер жүйесі принциптер
негізінде жатқан тұтастық және жүйеліліктің тереңдігімен сипатталады. Ал
бұл принциптер дәлелдемелерді бағалау және қолдану, жинау бойынша сот және
тергеу қызметкерлері үшін жол сілтеу (көрсету) болып табылады. А.Я.
Вышинский дәлелдемелердің кеңестік құқықтағы түрлерін айта отырып,
қылмыстық процестегі олардың бес түрін келтіреді (куәнің жауабы) сарапшының
қорытындысы, заттай дәлелдемелер, қарау хаттамасы мен өзге де жазба
құжаттар және айыпталушының жеке түсініктемесі) және азаматтық процестегі
үш түрін (куәнің көрсетулері, жазба құжаттар, сарапшының қорытындысы).
§4. Дәлелдеу субъектісі
Жалпы дәлелдеу субъектісі ретінде қылмыстық процеске қатысушы
тұлғаларды айтамыз. Бірақ мұндай анықтама олардың дәлелдемемен жұмыс жасау
барысындағы құқықтары мен міндеттері жөнінде олардың шындықты анықтаудағы
рөліне ешқандай анықтама бере алмайды.
Бұл жоспарда әдетте дәлелдеу субъектісі екі топқа бөлінеді:
1) дәлелдеу міндетті болып табылатын тұлға;
2) дәлелдеу міндетті болып табылмайтын тұлға.
Бірінші топқа жататындар: тергеуші, прокурор, анықтауды жүзеге
асыратын (жүргізетін) тұлға, тергеу бөлімінің бастығы.
Екінші топқа жататындар – айыпталушы, сезікті, жәбірленуші, азаматтық
талапкер, азаматтық жауапкер және оның өкілі, қорғаушысы, кәмелетке
толмағандардың ісі жөніндегі кәсіпорындардың, мекемелердің ұйымдардың
өкілдері. Әдетте бірінші топқа сотты да қояды.
Н.П. Кузнецовтың көрсетуі бойынша қылмыстық процесте дәлелдеу
субъектісінің бірінші тобына мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар
қылмыстық істі қозғауға алдын ала тергеуді жүзеге асыруға істі мәні бойынша
қарауға және шешуге өкілетті тұлғаларды жатқызады. Жоғарыда көрсетілген
тұлғаларға дәлелдеу міндеттілігі жүктелген, яғни, басқаша айтқанда
объективті шындыққа қол жеткізу міндеті.
Соттың алдын ала тергеуде дәлелдемелердің кемшіліктерін жинау
жөніндегі мәселелерге міндетті деуге келісуге болмайды, - соттың айыптау
рөлі жөніндегі рудименті. Егер, дәлелдеу мақсаты шындыққа қол жеткізуді
анықтау болып табылса, онда дәлелдемелерді жинау мен зерттеуді жеке жүзеге
асыру жөніндегі қызмет – соттың тек құқығы ғана емес сондай-ақ оның міндеті
болып табылады. Олай болған жағдайда шындықты анықтауда сот тек қана
құқылы, бірақ міндетті емес болып табылар еді.
Ары қарай Н.П. Кузнецов дәлелдеу субъектісінің тағы бір тобын бөліп
көрсетеді, оларды құрайтын ... дәлелдеуде өздеріне міндет жүктелмеген,
бірақ іске қатысуға құқығы және іске жеке мүдделі қылмыстық процеске
қатысушылар1.
Бірінші топтағы аталған субъектілер – барлық тараптарға заңмен
көзделген шараларды қолдануға, істің мән-жайларды қолдануға міндетті болып
табылады. Бұл аталған міндеттерді олар дәлелдеудің барлық сатысын қолдана
отырып жүргізеді, ал прокурор – сот талқылауы сатысында жүргізеді.
2-тарау. Қылмыстық процестегі тура және жанама дәлелдемелер
§1. Тура дәлелдемелердің түсінігі
Дәлелдеу тура және жанама деп жіктеу дәлелдеу затына тәуелді.
Сондықтан да дәлелдемелерді тура немесе жанамаға жатқызу қылмыстың нақты
құрамына тәуелді болады. Демек, айыпталушы жәбірленушінің өміріне қауіп
төндіруі айыптау ісіне қатысты тура дәлелдеме және кісі өлтіру ісі бойынша
жанама дәлелдеме болып танылады; айыпталушыда тапаншаның бар болуы, кісі
өлтіру ісіне қатысы жанама дәлелдеме және т.б. ісі бойынша тура дәлелдеме
болады. Бұл жіктеудің негізі мұндағы дәлелденетін мән жайды негіздеу
процессінің құрылымдық айырмашылығында.
Дәлелдемелердің бұлай жіктелуінің логикалық сипаты дәлелденетін мән-
жайларды негіздеу процесінің құрылымын білдіреді. Мұндай құрылымдық
айырмашылықты негізге ала отырып, бірқатар зерттеушілер тура дәлелдемені –
бір сатылы деп те атайды.
Ф.Н. Фаткулиннің көрсетуі бойынша дәлелдемелерді тікелей деп
жіктеуінің негізінде олардың белгілі бір адам жасаған (қысқаша оны іс
бойынша басты факті деп атайық) фактіге ғана қатысын алған анағұрлым орынды
болып келеді. Бұл орайда тура дәлелдемелер ретінде іс жүзіндегі деректер
қызмет етеді, яғни іс жүзіндегі деректер іс бойынша белгілі бір деректі
әрекетті жасаушы немесе жасамаушы ретінде нақты адамды тікелей, сондай-ақ
бір мәнді етіп көрсетеді. Мұндай белгілердің қатарына біріншіден,
жәбірленушінің сезіктіні тануы, екіншіден, айыпталушының өзіне тағылған іс-
әрекетті жасағандығын мойындауы, үшіншіден, куәлардың нақ осы адамның іс-
әрекет жасағандығы туралы мәліметтер беруі, төртіншіден, осы адамның
арамдық жасағандығы туралы сарапшының қорытындысы, бесіншіден,
айыпталушының алибиі және тағы сол сияқтылар жатады. Яғни, тура
дәлелдемелер басты фактіні анықтайды1.
Мұндай түсінікпен (оны А.И. Винберг, Г.М. Миньковский, Рахунов Р.Д.
ұстанған болатын), В.Д. Арсеньев келіспейді, яғни ол дәлелдемелерді тура
деп бөлудің негізінде дәлелдеудің тәсілі жатыр деп есептейді. Ол тікелей
былай деп түсіндіреді: Логика дәлелдемелерді аталған түрлерге дәлелдеу
тәсілі бойынша бөледі. Дәлелдемелерді тікелей деп бөлу дәлелдеу тәсілдеріне
де, сондай-ақ дәлелдемелік фактілерге де қолданылады2.
Дәлелдемелерді тікелей деп бөлуге қатысты П.С. Элькинд, өзіндік бағыт
ұстанады. Атап айтқанда, ол осындай бөлудің жіктеу өлшемдеріне мынаны
жатқызады: нақты адамның өзіне тағылған қылмысты жасауы, мұның өзі
негізінен қылмыс құралының субъектісі мен объектісіне байланысты3.
Дәлелдемелерді тура деп бөлу – іс бойынша барлық жинақталған
(анықталған) деректердің жиынтығын бағалау негізінде істі мәні бойынша шешу
туралы талаптардың маңыздылығын кемітпейді. Тура дәлелдемелердің болуы
жанама дәлелдемелердің қажетсіздігін білдірмейді. Оның үстіне ізденетін
фактілер тек қана тура дәлелдемелер емес, көп жағдайда жанама
дәлелдемелердің негізінде анықталуы мүмкін.
Дәлелдемелердің дәстүрлі жіктелуі тұтас алғанда осы заманғы ғылымда да
өзінің маңыздылығын сақтап қалып отыр. Мысалға, Ю.К. Орлов белгілі бір адам
қылмыстық заңда көзделген әрекетті немесе әрекетсіздікті жасаған факті
туралы тікелей көрсетуін тура дәлелдемелер ретінде есептеуді ұсынады. Оның
ойынша мұндай түсінік беру тәжірибеде қалыптасқан терминологияға да сәйкес
келеді. Тәжірибелік терминологияда тура дәлелдемелер ретінде қандай да бір
нақты адамның белгілі бір қылмыс жасағанын әшкерелейтін деректер
түсіндіріледі.
Ю.К. Орловтың пікірі бойынша “тура дәлелдемелерге қазіргі көзқарас
жағдайында қарама-қайшы жағдай қалыптасады, оның бір мысалы мынадан
көрінеді: толып жатқан тікелей дәлелдемелердің болғанына қарамастан, қылмыс
жасаған адам анықталмағаны былай тұрсын, қандай да бір нақты адамға қатысты
қандай да бір айғақтар жоқ болып шығады.1
Тура дәлелдеуші факт арқылы мынадай процедура түсіндіріледі: факт
туралы дерек осы фактіні шын мәнінде бақылаған адамның мәлімдеме беруі
арқылы негізделеді. Мәселен, куәнің атылған оқтың “жарқ” еткендігін
көргендігі туралы мәлімет беруі, осындай “жарқ” етудің шын мәнінде орын
алуының “тікелей” дәлелдемесі болып табылады. Дәл осы сияқты домалақ
арыздың мәтінін Иванов орындағандығы туралы сарапшының қорытындысы осы
хатты Иванов жазғанын “тура” дәлелдейді. Келтірілген екі мысалда дәлелдеме
мазмұны, яғни куә немесе сарапшының қорытындысы жауабының мазмұны
дәлелденетін мән-жайдың мазмұнымен тура келеді1.
Факт туралы ақпарат мазмұнының дәлелденетін факт мазмұнымен тура
келуі кей жағдайда басқа мағынада талқылануы мүмкін, айталық, тура
дәлелдемеде дәлелдеуден дәлелденетін тезиске дейін оның логикалық сипаты
жойылады. Бұл нақты емес. Мұнда белгілі бір сипат бар, бірақ ерекше түрде,
оның келесі құрылымдарын айтуға болады: “Егерде факт туралы мәлімдеме
болса, онда шын мәнінде факттің болғаны”. Бұл мағынада тура жеке дәлелдеме
жақын тезиске коммуникативтік аргумент болып табылады.
Қандай да бір заттың шын мәнінде бар болуын және аталмыш
белгілерге ие болуын дәлелдейтін, дәл осылай адресатқа заттай дәлелдеменің
тікелей ұсынылуы тура аргумент болып табылады. Мәселен, құлып пен оны
ашатын кілттің табылуы,оны кілтпен құлыпты ашуға болатынын “тура”
дәлелдейді.
Осылайша, дәлелдеме мен дәлелденетін тезис аралығында қандай да бір
аралық өткелдің жоқ болуы, осы қорытындының бір сатылы тура дәлелдемені
жанама дәлелдемеден ажыратады.
Әдетте, ғылыми әдебиетте қылмыс жасаған тұлға кінәсінің тура
анықталуы тура дәлелдеме деп саналады.2
Кей жағдайда тура дәлелдеме тезисі ретінде “басты факт” деп аталады.
Бұл жағдайда заң бойынша қабылданған дәлелдеу затының түсінігі мен оның
элементтеріне сүйенсек, дұрыс деп есептеледі.
Тура дәлелдеме деп, (яғни бірсатылы) заңда көрсетілген іс немесе оның
жеке элементі бойынша дәлелдеме затын анықтайтын дәлелдеу саналады.
Тура дәлелдеменің мазмұны дәлелденетін мән-жайдың мазмұнымен сәйкес
келсе, оны тексерудің ауырлық орталығы мәлімдеменің шындыққа сәйкес келуін
тексеруге түседі.
Тура дәлелдемеге сенуге немесе сенбеуге де болады деп С.А. Голунский
дұрыс айтып кеткен, бірақ ол арқылы зерттелетін факт сипаты туралы бір-
біріне қарама қайшы келетін мәліметтерді құрастыруға болмайды.
Сондықтан тура дәлелдеме барысында дәлелдеменің ауырлық орталығы
олардың шындыққа сәйкес келудегі сауалын бағалауға жұмсалады1 Ал жанама
дәлелдеме барысында дәл осындай бағалау жанама дәлелдеменің бірінші сатысы
үшін де міндетті түрде қажет.
Алдымен айыпталушының қауіп төндіру туралы куәнің келтірген
айғақтарының шындыққа сәйкес келетініне көз жеткізуіміз керек, кейін аралық
фактке сүйене отырып - қауіптің бар болуын – содан соң кісі өліміне
қатыстылығын анықтау қажет.
Тура дәлелдеме, яғни факт туралы мәлімдеу немесе затты ұсыну, өзінің
мағынасы жағынан іздестіретін фактті айқын, дәлелдейді және талқылауды
қажет етпейді, ол тек қана ақпараттың шындыққа сәйкес келуін талап етеді.
Ақырғы қорытынды және аралық факт аралығындағы байланыстың
маңыздылығын талқылауды қажет ететін, айқын болып көрінбейтін, фактіден
фактіге көшу қорытындысы жанама дәлелдеме үшін тән сипат.
Бірақ тура дәлелдеме мен дәлелденетін мән-жай арасындағы байланыстың
анықтылығы мен тура дәлелдеменің шындыққа сәйкес келуін шатастырмау керек.
Бір ғана тура дәлелдеме арқылы барлық жағдайлардың анықталуына байланысты
толық және шындыққа сәйкес негізделуі екі себеп бойынша мүмкін.
Біріншіден, дәлелдеу затының мазмұнын ойға түсіру қиын. Тіпті
айыпталушының жасаған іс әрекеті туралы мағлұматты қоса көрсетуі де, қылмыс
себебі туралы, қылмыс арқылы келтірген залал мөлшері немесе қылмысқа
мүмкіндік туғызған себеп-салдары туралы мәліметтерді тіпті қылмыс және
айыптау оқиғасын анықтау бөлімінде де куәнің өз көзімен көріп, берген
жауабы толықтырмайды.
Екіншіден, мәлімдеменің шындыққа сәйкес келуі тура қорытындыға келу,
ұсынылған зат шын мәнінде де қылмыс оқиғасымен байланысты деген қорытындыға
тең, өйткені ол дәл және жан-жақты тексеруді қажет етеді1 Белгілі бір басқа
факт негізінде белгісіз мән-жайлардың анықталуы мүмкін болғандықтан, бұл
оқиғалар қандай да бір түрде өзара байланысты болуға тиіс.
§2. Жанама дәлелдемелердің түсінігі
А.Я. Вышинский жанама дәлелдемелердің дәлелдеу құқығының теориясындай,
оның практикада қолданылуында да өте маңызды және қызықты институттардың
бірін көрсетеді. Көбінесе ол дәлелдемелер туралы ілімнің бірқатар
жағдайларын жанама дәлелдемелермен байланыстырып отырған, атап айтқанда:
айғақтың шындыққа сәйкес келу проблемасын; дәлелдеуді танып білу
процесіндегі үлкен және кіші тиянақ теңдігінің проблемасы; сот
дәлелдемелері ретінде айғақтың маңызы мен сапасының проблемасы
презумпциялар мен сапасының проблемасы және бұдан басқа жанама
дәлелдемелердің классификациясы.
Тура дәлелдемелер жолы жанама дәлелдемелер жолынан қысқа екенін және
жанама дәлелдемелерге сүйенгенде ой қорытудың өте күрделі жолынан өту қажет
екенін Вышинский мойындаған.
Жанама дәлелдемелердің қолданылу еркшеліктерін сипаттай отырып, ол,
бұл дәлелдеме түрінің жетістіктерімен кемшіліктеріне көңіл аударады.
Жетістіктер қатарына, оның көзқарасы бойынша, біріншіден, олардың сөзсіз
объективтілігін (яғни заттың зат, факттің факт болып табылуы), екіншіден,
олардың табиғилығы және шынайылылығы. Ал, енді олардың кемшіліктерін
айтатын болсақ, онда ең бастысы – бұл әртүрлі себептерге тәуелді бола тұра
(бір ғана жағдайдың) өзінің бағытын қайта-қайта өзгертуіне байланысты
олардың маңызының салыстырма шамалылығы немесе шарттылығы.
А.Я. Вышинскийдің пікірі бойынша, жанама дәлелдемелердің маңызы
дәлелдеменің (өзінің) сапалылығымен анықталмайды, ол оның басқа
дәлелдемелер қатарындағы орны, байланысы арқылы анықталады.
Өзінің Мемлекеттік айыптаушы ретіндегі жеке тәжірибесінің негізінде
Вышинский айғақтарды қолдану бойынша тағы да келесі қағидаларды ұсынады:
1.Жанама дәлелдемелер өзге дәлелдемелермен байланыста бола тұра,
процессуалдық салмақ және маңызға ие болады;
2.Жанама дәлелдемелердің өзара байланысы бір тізбектің звеносындай
болуы тиіс, яғни, бір-бірімен іштей байланысы жоқ, ойсыраған айғақтар
үйіндісі емес те, айғақтар жүйесі болу керек;
3.Жанама дәлелдеме өзара да, және дәлелденетін басты фактпен де
үйлесуі тиіс;
4.Жанама дәлелдеменің негіздігі соншалықты, олардың біреуінде
(дәлелдемелердің) жалпы тізбек бойынан қарсы айғақ арқылы шығарылуына жол
берілмеуі тиіс;
5.Аталған мәліметтің негізіндегі (айыпталушы немесе ақтаушы) жанама
дәлелдемелердің жиынтығы кез келген өзге (бөтен) мәліметті жоққа шығаруы
тиіс.
Жоғарыда айтылғандарды басшылыққа ала отырып, А.Я. Вышинский жанама
айғақтар зор күшке ие екенін мойындайды, алайда, оларды әділетті,
объективті, тартыссыз орынды пайдалану қажет. Оның ықшам мазмұндалған
Теория судебных доказательств в советском праве деп аталатын басты ғылыми
еңбегіндегі негізгі жағдайлар осылар. А.Я. Вышинскийдің еңбектері кеңестік
заң ғылымының дамуы мен қалыптасуына, елдегі заң шығару процессіне өзінің
елеулі әсерін тигізді.
Төңкеріске дейінгі Ресейдің құқықтық ғылымда сот дәлелдеме
теориясының дамуына ерекше назар аударылған. Сондықтан да, қылмыстық сот
ісін жүргізіндегі дәлелдеу және дәлелдеме проблемасына арналған өз
қатарында аса көрнекті авторалардың көптеген еңбектерінің 19 – ғасыр және
20 – ғасыр басында пайда болуы кездейсоқ емес.
Біздің көзқарасымыз бойынша, ең маңызды және ең елеулілер қатарына
В.К. Случевскидің, А.Е. Владимировтың, В.Д. Спасовтың және И.Я.
Фойницкийдің ғылыми жариялауларын енгізуге болады. Осы жариялауларда тарихи
даму барысында ресейлік дәлелдемелік құқық пен оның қолданылуының терең
талданылуы емес, сондай-ақ шетелдердің дәлелдеме теориясы мен қылмыстық
процесс жағдайына сәйкес келетін салыстырмалы зерттеу тәсілі арқылы
анықтаулар жүргізілген.
Аталған авторлардың еңбектерінің танып білерлік маңызының зор екенін
ескере отырып, сонымен де қазіргі заман оқырмандарына олардың белгісіз болу
жағдайын ескере отырып, осы авторлар еңбектерінің жалпы мазмұны мен негізгі
сипаттамасына қысқаша тоқталып өтелік.
Жанама дәлелдемелер деп нақгы іс жүзівдегі деректерді тану керек,
ондай деректер тергеліп жатқан әрекетті жасаушыға тікелей қатысты емес,
істің қалған мән-жайларының жиынтығында ғана қылмысты ашуға, және кінәліні
аныктауға жәрдемдеседі. Бұл, айталық, тас жол бойында жаткан мәйітті табу,
мәйітті машинаның басып кеткен іздері, нақты машинадан адам басқандығының
іздерін анықтау, кісіні басқан уақытпен бір шамада осы тас жол бойымен
машинаның жүру фактісі және т.т. Мұндай фактілердің бәрі және мәліметтер іс
бойынша белгілі әрекетті белгілі бір адамның жасағандығы туралы қорытындыға
әкеледі".
Мұндай түсінік мәнісі бойьшша дәлелдемелерді басты факт және
дәлелдемелік факті деп бөлетін бұрын теорияда билік құрған тұжырымды дамыту
болып табылады. Атап айтқанда М, С. Строгович былай деп жазды:
"Дәлелдемелер айыпталушы өзіне тағылған қылмысты жасағандығы туралы басқа
фактіні немесе дәлелдемелік фактіні, яғни басты фактіге енбейтін, бірақ
істің баска да жағдайлары мен жиынтығында басты фактіні анықтау үшін қызмет
ететін қандай да бір қосымша фактіні анықтауға байланысты тура және жанама
дәлелдемелерге бөлінеді.
Жанама дәлелдерге қатысты айтсақ, бұл жерде кең ауқымды алуан пікірлер
орын алған. Мәселен, М. Е. Евгеньев жанама дәлелдерді қылмыс оқиғасының
болғандығын немесе белгілі бір адамның оны жасаған кінәлілігін анықтауына
байланысты жіктеуді ұсынды.
Мұндай көзқарасқа Г. М. Миньковский қарсылық білдірді, ол былай деп
жазды: "Қылмыс оқиғасына жататын жанама дәлелдеме көпшілік жағдайларда
сонымен бірге тәліні де жанама түрде анықтайды (өйткені оқиға оның іс-
әрекетінің нәтижесі) және керісінше".
Жанама дәлелдерді зерттеуде М. М. Гродзинский ерекше көзқарас ұстанды,
ол жанама дөлелдемелер бірегей тұтас дүние болып табылады және ішкі жіктеу
жургізілуі мүмкін емес деп есептеді.
Жанама дәлелдер мәнісінің көп қарсылығы XX ғасырдың 40-шы жылдарының
ортасында кеңес ғылымында "айғақтар теориясы" деген ілімді дүниеге әкелді.
Жанама дәлелдерді "айғақтар" терминімен белгілеудің этимологиялық негізі
болды: айғақ әлдекімді әлденеде әшкерелейтін зат па, әлде жағдай ма? Өз
кезегінде әшкерелеу өтірігін ашу дегенді білдіреді, ал өтірігін ашу, демек
әлдекімнің әлденеде ұят қылығын ашу. Сонымен айғақ дәлелденетін жағдайды
тікелей анықтамайды, мұның өзі "айғақ" және "жанама дәлелдеме" терминдерін
бір синонимдік қатарға қою себептерінің бірі ретінде қызмет етті.
Кезінде А. Я. Вышииский әділетті түрде атап өтті: "Жанама дәлелдемелер
туралы мәселе теориясында дәлелдемелер туралы ілімнің бірқатар маңызды
проблемалары өзара байланысты, олар: айғақты құрайтындардың сенімділік
проблемасы; үлкен және кіші алғышарттар арақатынасының проблемасы;
айғақтардың түйісуі немесе үйлесуі проблемасы; жанама дәлелдемелер мен
презумпция арасындағы қарым-қатынас проблемасы; сот дәлелдемелері ретінде
айғақтардың сапасы мен маңызы проблемасы; жанама дәлелдемелерді жіктеу".
Қазан төңкерісіне дейінгі құқықта жекелеген зерттеушілер жанама айғақтар
маңыздылығын сандық өлшеуге де әрекеттеніп көрді. Мәселен, 1855 жылы А.
Жиряев былай деп жазды: "айғақтар әлсіз болса олардың саны көл болуға тиіс
және керісінше, күшті болған сайын олардың саны аз болуы мүмкін". Дәлелдеме
теориясын дамытудың сол кезеңдегі бірқатар ғалымдары айғақтар теориясын
"айғақтарды арифметикалық есептеу теориясына" айналдыру мүмкіндігіне
байланысты өз қауіптерін білдірді.
Осы ережені сынға ала отырып, А. Я. Вышинский былай деп атап көрсетті:
"Жанама дәлелдемелер басқа да дәлелдермен байланысы бойынша іс жүргізу де
аса маңызды болады. Бұл орайда жанама дәлелдемелердің өзара байланысы бір
тізбектің буындары сияқты болуға тиіс: бір буын түсіп қалған жағдайда бүкіл
тізбек тарқатылып жүре береді, айғақтар да және әрбір жеке дәлелдеме де
маңызын жоғалтады Бұдан мынадай қорытынды шығады - біздің қолымызда бөлек-
бөлек, бір-бірімен байланысы жоқ айғақтар үйіндісі емес, айғақтар жүйесі
болуға тиіс". А. Я Вышинскийдің осы қағидасы. біздің көзқарасымызша, әлі
күнге дейін өзінің маңызын жоғалтқан жоқ
Қазіргі көзқарас тұрғысынан А. А. Хмыров ұсынған жанама дәлелдерді
жіктеу қызығушылық туғызды Ол оларды функционалдық белгісі бойынша
тақырыптық және қосымша деп екіге бөледі Өз кезегінде тақырыптық дәлелдеу
тақырыбының құрылымдық элементтеріне байланысты топталады:
а) қылмыс оқиғасы;
ә) қылмыстың субъектісін және субъективтік жағын анықтайтын белгісі;
б) қылмыстың өзге де жағдайлары.
Қосымша дәлелдемелер бағдар беретін және бақылау деп бөлінеді Бақылау
дәлелдемелерінің жіктеу белгілерін, сондай-ақ А.И. Винберг, Г.М.
Миньковский және А.А. Эйсман таныды. Керісінше жанама дәлелденетін
жағдайлар тура және тікелей емес, аралық факт арқылы қорытындылардың
жүйелік қатар жолымен дәлелдейді. Мәселен, Куәнің мәлімдеме бойынша аталған
тұлғаны ұрлық жасаған жерінде көруі, аталған тұлғаның шын мәнінде де сол
жерде болғандығын тура көрсетеді (қорытындысы 1-сатысы), ал аталған
тұлғаның сол жерде болу фактісінен мынадай қорытынды келіп шығады: аталған
тұлғаның ұрлыққа қатысы болу мүмкінділігі қорытындысын (2-сатысы). Осы
мысалда Куәнің аталған тұлғаның ұрлыққа қатысты екенін мәлімдеуі жанама
дәлелдеме болып табылады. Өйткені ол тек қана жақын тезисті емес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz