Адвокатура институтының даму тарихы
Адвокатура туралы
Кіріспе 4
I. Адвокатура институтының даму тарихы. 7
ІІ. Адвокаттың азаматтық іс жүргізуге қатысуы – сот өкілінің бір нысаны
ретінде. 25
ІІ.1. Адвокаттың өкіл ретінде іс жүргізуге қатысуының құқықтық негіздері.
30
ІІ.2. Адвокаттың бірінші инстанциядағы сотта іс жүргізуге қатысуы. 32
ІІІ. Адвокаттың сот актілерінің заңдылығы мен негізділігін тексеруге
қатысуы. 41
ІІІ.1. Сот қаулыларына апелляциялық және кассациялық шағым беру ретпен
заңды күшіне енбеген сот шешімін қайта қарау бойынша іс жүргізуге қатысуы.
41
ІІІ.2. Заңды күшіне еңген сот қаулыларын қадағалау тәртібімен 46
қайта қарау бойынша іс жүргізуге қатысуы. 46
ІІІ.3. Заңды күшіне еңген сот қаулыларын жаңадан анықталған мән-жайлар
бойынша қайта қарау жөнінде іс жүргізуге қатысуы. 49
Қорытынды 50
Қолданылған әдебиеттер: 53
Кіріспе
Адвокат-это не только
специалист, но человек,
имеющий свободное мыш-
ление.
Азаматтық іс жіргізу кодексінін 58 бабына сәйкес азаматтар өз істерін
сотта өздері немесе өкілдері арқылы жүргізуге құқылы. Сот өкілдігі –
азаматтық іс жүргізу құқығының дәстүрлі және негізгі институтының бірі
болып табылады. Алғаш рет ҚР-ның Конституциясында азаматтардың өз құқықтары
мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына және білікті заң көмегін алуға
құқығы көзделген. Азаматтармен осы құқықтарды тәжірибеде жүзеге асыру
мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен мүдделерді қорғау аясында көп
жағдайларда азаматтық іс жүргізудегі сот өкілдігі институтын қолдану арқылы
қамтамасыз етіледі. Іс бойынша өкіл ретінде кәсіби заңгер-адвокатты құқығы
азаматтық іс жүргізушілік әрекет-қабілеттігінін басты элементін құрайды.
Бірақ азаматтық іс жүргізуде адвокаттың қызметінін маңыздылығына
ешқашан тиісті түрде назар аударылмағаңдығы бәрімізге мәлім. Өз уақытында
бұл қызмет конституциялық функцияны, яғни қорғауды жүзеге асыруға
бағытталған адвокат-қорғаушының қызметімен салыстырғанда екінші дәрежедегі
қызмет болып есептелінді.
Қазір жағдай мүлдем өзгерді. Заңнамалар да өзгерді.
Қазіргі уақытта сот реформалар нәтижесінде сот билігі жеке билік
ретінде қалыптасып және бұрын сотқа жүгіну үшін қойылған шектеулер алынып
абсолютті ештенемен шектелмеген сотта қорғану құқығының пайда болуына
әкелді.
Азаматтардың құқықтарын қорғауда соттың рөлінің ұлғаюмен қатар
адвокаттың қатысуының маңыздылығы артып келеді. Азаматтық іс бойынша
адвокаттың қатысуы ҚР-ның азаматтарының мамандандырылған заң көмегін
алудағы конституциялық кепілдікті жүзеге асыру болып табылады.
ҚР-ның Конституциясы тікелей әрекеттегі заң болған жағдайында,
адвокаттар конституциялық құқық нормаларын ескерумен қатар олар,
азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау сот төрелігінін жоғары мәні
мен белгіленуімен анықталатынын және құқық нормасы осы жоғары міндетке сай
түсіндірілуі қажет екенін естен шығармауға тиіс.
Қазақстан Республикасында азаматтық істерді жүргізуде адвокаттың
көмегіне жүгіну әлі осы уақытқа дейін міндетті емес құқығы болуы көптеген
батыс елдеріне қарағанда басты ерекшелік болып табылады, себебі батыс
елдерінің сотында мұндай істерді жүргізу міндетті түрде кәсіби-заңгердің
қатысуымен жүзеге асады. Жиі кеңес беру тәжірибесінде азаматтық, отбасылық,
тұрғын үй, еңбек және әкімшілік заңдарымен реттелетін сұрақтар туындау
мүмкін. Аталған қатынастардың күрделілігі және азаматтармен өз құқықтарын
дұрыс білмеу салдарынан талапты қорғау үшін негіздер болмаған жағдайда
сотқа жүгінуіне әкелуі мүмкін.
Сонымен бірге, сот тәжірибесінде процесуалдық нормалардың көптеген
бұзушылықтары кездеседі және олар тұлғалардың мүдделеріне зиян келтіру
мүмкін.
Мұндай жағдайда адвокаттың берген кеңестері азаматтың уақыты мен
қаражатының үнемделуіне жәрдемдеседі, ал сотты негізсіз талаптарды қараудан
босатады.
ҚР-ның адвокатураға басты көніл бөлуінін себебі, адвокат алдын-ала
тергеу мен сотта қылмыстық, азаматтық және тағы басқа істер бойынша
азаматтардың, заңды тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қорғап, оларға
заң көмегін көрсететін жалғыз заңгер. Қазіргі нарықтық заманның біздің
өмірімізде кең орын алуымен қатар әртүрлі саладағы қатынастардың саны күрт
өсіп келеді. Осыған сай адвокаттың қызметі де кеңейіп келеді. 1997жылы 5
желтоқсанда жаңа адвокаттық қызмет туралы заңның қабылдануы адвокаттық
қызметтің жаңадан реттелуін талап етті.
Сондықтан мемлекеттің тарапынан адвокаттың қызметі қатаң реттелуі
қажет.
Осы дипломдық жұмысымда мен Антимонов, Герзон, Л..Лесницкая,
Ильинская, Е.Васьковскийдің және тағы басқа авторлардың еңбектерін
қолдандым.
Адвокатура институтының даму тарихы.
Қазіргі уақытта әдебиеттерде адвокатура ежелгі және сонымен бірге
жалпыадамзаттық мекеме болып табылады деген, яғни ол әр уақытта және барлық
халықтарда болған деген пікірлер жиі айтылып жатыр.
Грелле-Дюмозоның айтуы бойынша "адвокатураның пайда болуы алғаш іс
жүргізуге және алғаш сотқа сай болуы мүмкін"[1] - деген. Ал Форсит "Адамдар
азаматтық құрылымдық нысанын аңғарған уақыттан бастап адвокатура
принциптері, бірақ атауы мәлім болмағанмен болуы тиісті"[2] деген пікір
айтты.
Айтылған пікірлерге қарсы өзге жазушылар "адвокатура өркениеттің ең
соңғы жарығы" деп дәйектер келтіреді.
Осы пікірлердің қайсысы әділ екен? Бұл сұраққа жауап беру үшін және де
адвокатура қалай пайда болғанын білу үшін үш топ факторды қарастыру қажет.
Біріншіден, алғаш қауымдардың заңды құрылысына қатысты антропология
және этнография мәліметтеріне сүйену қажет.
Екіншіден, өркениетті елдердің сот төрелігінің жағдайымен танысу
керек.
Үшіншіден, ежелгі және жаңа мәдени халықтардың тарихтарына терең назар
аудару қажет.
Осы аталған үш қайнар көздер арқылы адвокатураның пайда болуы жөнінде
және оның алғашқы нысандары жөнінде мәліметтер алуға болады. Бірақта,
заңның дамуының алғашқы қадамында, біздер, адвокатураны қазіргі уақыттағы
өмір сүріп жатқан түріндегі жағдайында кездестірмейміз.
Антропология мәліметтеріне сүйенетін болсақ, сол кездегі алғашқы
қауымдарда, қауым көсемдері мен басшылары үкімет қызметінің барлық
функцияларын атқарған: олар әскери басшы да, әкім де және судья да болған.
Яғни, мұндай тәртіп жағдайында адвокатураның болуы әлі де мүмкін болмады.
Кейбір жартылай өркениеттік мемлекеттерде, әсіресе мұсылман
мемлекеттерінде, құқық қорғаушылық институты біраз дамып және ол арнайы
топтағы тұлғалардың кәсіби қызметіне айналады.
Егер алғашқы қауымдардың және өркениетті халықтардың құқықтық
жағдайлары біздерге құқық қорғаушылықтың алғашқы нысандары жөнінде
мәліметтер берсе, ал ежелгі және жаңа мәдени халықтарының тарихы біздерге
қажет институттың даму процесін көрсетеді.
Ежелгі Греция.
Ежелгі Грециядағы адвокатураның пайда болу процесін Афина тарихынан
толығырақ көруге болады, себебі, басқа грек мемлекеттері адвокатураға
қатысты ешқандай ескерткіштерді қалдырған жоқ. Атақты Цицерон "шешен сөйлеу
өнері тек Афинада дамыған" деп айтқан болатын.
Тек Афинада адвокатураның пайда болуына қажетті жағдайлар болды:
республиканың демократиялық құрылымы, дамыған қоғамдық өмір, шешендік
өнерінің өрбуі, азаматтық және қылмыстық іс жүргізудегі жарыспалық
қағидасының үстемдігі. Мұндай жағдайларда заңи біліммен және тіл
шеберлігімен иелене алмайтын тұлғалар үшін сот қорғанысына деген мұқтаждық
ерте білінуі тиіс еді.
Сол шақта сөз өнерімен иеленбеген тұлғалар өздерін сотта жеке қорғауы
тиіс болды. Осы қағиданың өмірдің талабымен қақтығысуы дауласушы тұлғалар
үшін сотта жатталып және айтылатын сот сөзін шығаруға әкеліп соқты.
Алғашында мұндай сөздер логографий деп аталған. Олар жақын туыс және достар
үшін шығарылған, кейін бірақ оларды жазу ерекше топтағы (сыныптағы)
тұлғалардың қызметіне айналды да, ал оларды логограф немесе дикографтар деп
атаған. Ең алғаш кәсіби – логограф болып Антифон саналады (б.э.д. V ғ.).
Грециядағы адвокатураның алғаш нысаны осындай болған (мылқау
адвокатура). Ол республиканың соңына дейін үстемдік етіп келді. Бірақта
логографтар сот қорғанысына деген қажеттілікті толығымен қанағаттандырмады,
және де шығармаларды түгелімен жаттау қиындығы ауыр бола бастады.
Логографиялар ауызша сөйлеуді ауыстыра алмады. Сонымен, логографияның
жеткіліксіздігі және әділеттілік талабының салдары кейбір жағдайларда
дауласушы тұлғалардың ауызша қорғауын бөгде тұлғалармен жүзеге асыруды
сотпен рұқсат етуге тура келді. Бұл көп жағдайда былай болды, яғни заң,
тараптардан сотқа жеке келуін және өз мүдделерін өздері қорғауды талап
етті, ал соттар ережені бұзуға құқығы болмаған соң заңды айналып өтуіне
тура келді: тараптар бұрынғыдай сотқа келіп және жарыссөздерге қатысуға
тиісті еді, бірақ, олар бірінші сот сөзін айтып болған соң, соттан екінші
сөйлеуді бөгде тұлғалардың біреуі айтсын деп өтінуі рұқсат етілген. Екінші
сөз – девтерология деп аталады, ал оны айтатын тұлғаны – синегорлар деп
атаған. Осы тәсіл арқылы қосарлы мақсатқа қол жеткізілді: жеке қорғану
қағидасы өз күшінде қалды және сонымен бірге іс жүргізуге қатыспайтын
тұлғалар тарапынан сот көмегі жіберілді. Әрине, мұндай заңды айналып өтуді
сот бірден жіберген жоқ.
Алдымен қорғауға тараптармен қандық туыстықпен байланысты тұлғаларды
жібере бастады, кейін біраз уақыт өткен соң, бұл артықшылық дауласушы
тұлғалардың достарына таралған, содан бөгде адамдарға да.
Логографияны шығарумен қатар ауызша қорғау пайда болды, алдымен
туыстық адвокатура ретінде, кейін еркін-шарттық түрде.
Грек адвокатурасы жөнінде айтар кезде, алдымен грек адвокатурасының
сот төрелігінен гөрі шешен өнерімен тығыз байланыста болғанын ұмытпау
қажет.
Ежелгі Грецияда сөз өнері әсіресе елеулі даму кезеңі V ғасырда орын
алды. Бұл уақытта Греция демократиялық мемлекеттік құрылыстың даму шегінде
болды. Сөз өнері қоғамдық өмір және саяси күрестің басты құралы ретінде
қарастырыла бастады. Сөз өнері әсіресе Афина қалсында күшті дамыды.
Сондықтан, ертеректе Афина қаласын "адвокаттар" қаласы деп есептеген.
Жоғарыда айтып кеткендей, Ежелгі Грецияда соттағы еркін өкілдіктің
болуы мүмкін болмады. Бірақ, грек құқығы, тек қажетті жағдайларда ғана алу
ретінде сот өкілдігіне жол береді. Сол кезде өкілдіктің екі түрі белгілі
болды, яғни заңды (қажетті) және аралас өкілдік.
Сотта жауап беру құқығы тек құқық-және-әрекетке қабілетті тұлғаларға
тиесілі болды және әйелдер мен кәмелетке толмағандар аталған тұлғалар
қатарына кірмеген соң, олар, сотта өздерінің қамқоршылары арқылы
әрекеттенуі қажет болды. Олар: ата-аналары, жұбайлары, үлкен ағалары және
басқа да тумалары.
Дәл осылай, физикалық және есі кемістігі бар тұлғаларды олардың
туыстары қорғады. Бірақ, табиғи қамқоршысы жоқ тұлғалар ретінде жетімдер
үшін бөгде тұлғалар қорғауды жүзеге асыра алды.
Аталған жағдайлардан басқа, аралас өкілдік қолданды; бұл өкілдік түрі
заңды тұлғаларға қатысты қолданылды.
Рим.
Әдебиеттердегі жалпы пікір бойынша рим адвокатурасы патронаттан пайда
болды. Бұны мүлдем дұрыс деп есептеуге болмайды, себебі, Римда, Греция
мемлекетіндегі сияқты адвокатураның алғашқы нысаны болып туыстық адвокатура
есептелді, ал патронат тек туыстықтан шарттыққа өтетін кезең болып
есептеледі. Сондықтан, патронат адвокатураның дамуына жаңа принциптерді
енгізген жоқ: патрондардың қорғауы туыстыққа жақын қатынастағы тұлғаларға
туыстық адвокатураның таралудың нәтижесі болып саналады. Оған қарамастан,
патронат еркін адвокатураның пайда болуының тікелей қайнар көзі болып
табылады.
Құқықты білу және оны қолдану патрицийлардың қолында болғаны жұртқа
мәлім. Жазбаша заңдардың жоқтығында олар, XІІ таблица қабылдағанға дейін
құқықтағы жалғыз білгір тұлғалар болған. Әзірше патронаттар институты толық
күшінде болған кезінде заңды қорғанысқа қажеттілік толығымен туыстық
адвокатура және патронаттармен қанағаттандырылды.
Тек XІІ таблица қабылдаумен және Флавий (V ғ.) кейін Элий (ІVғ.) сот
төрелігін жүзеге асырудың сағат және күндер кестесін және талаптар
формуласын жариялағаннан кейін патрицийлардың заң монополиясына соққы
берілді. Құқықты зерттеу және қолдану барлығы үшін қолайлы болып,
адвокатура еркін мамандық болып қалыптасты.
Рим адвокатурасының тарихшысы Грелле-Дюмазо адвокатураның патронаттан
дамуын өзгеше түсіндіреді: "XІІ таблица заңдарының жариялаудың бірінші
нәтижесі болып сот қорғауының патрицийлардың қолынан дауласушы тұлғалардың
туыстары мен достарының қолына өту табылады. Алғашында, аталған тұлғалар
магистраттар сотына дауласушы тұлғалардың шақыруымен бірге еріп келіп
жүрді; бұлар адвокаттарды құрады. Бірақ, көп кешікпей патрицийлардан басқа
кейбір тұлғалар заңды зерттеумен арнайы айналасқаннан кейін оларға да іс
жүргізүді бастар алдында кеңес алу үшін жүгінген. Содан, дауласушы
тұлғалардың біреуі, оның мүддесін қорғайтын не жақын туысы не достары
болмағасын, өзінің кеңесшісіне іс жүргізүді ұсынды және оны жеңіп алды.
Басқалары оның үлгісін ұстанып сөйтіп мамандық пайда болған."[3]
Сонымен, Римнің алғашқы заңгерлері болып патронаттар болды. Оның
ішінде екі маман қосарланған: юрисконсульт және адвокат. Бұлар, сотта өз
клиенттерін қорғаумен қатар оларға заңдарды түсіндіріп, заң кеңесін беген.
Бірақ патронат толығымен ыдырап және құқықты зерттеу баршаның игілігі
болып заң мамандығының дамуы екі түрлі жолмен жүзеге асты. Бірқатар
заңгерлер тіл шеберлігімен иеленбеген соң тек заң кеңесін берумен
шұғылданды. Басқалары керісінше адвокатураға берілді. Юрисконсультарға
қарама-қарсы адвокаттар сот қорғаумен шұғылданды. Олар бұрынғыдай патрондар
деп республиканың соныңа дейін аталды.
Республика кезеңінде адвокатура еркін мамандық болған. Заң шығару аясы
оған өз ықпалын тигізген жоқ. Тек тәжірибе мен әдет, кәсіби қызметтің түрлі
жағына қатысты кейбір ережелерді шығарды.
Адвокатураға қабылдау тәртібі мүлдем анықталмағанмен, кіші Плинийдің
айтуы бойынша бұрынғы әдет бойынша адвокатураға жаңадан кіріп жатқан жас
түлектер форумға бірінші рет қандай-да бір лауазым тұлғаның қамқорлығымен
келген болатын (Мысалы: экс-консулдың).
Адвокатурамен шұғылдану үшін білім деңгейі, тәжірибенің дайындық,
өнегелік қасиет сияқты шарттар мүлдем анықталмаған болатын. Өздерін
адвокатура қызметіне сарып еткісі келетін жас адамдар оратор-оқытушының
риторика курсын тыңдаған, атақты заң мамандарының кеңес беруіне қатысқан,
сот мәжілістеріне қатысқан. Бірақта, заңмен тәртібі, мерзімі және
міндеттілігі белгіленбеген.
Тек адвокаттық қызметін сыйақыға қатысты жағы заңмен реттелуге тап
болды. Сонымен қатар, сыйақымен қоса республикалық кезеңнің заңнамасы сот
жарыссөздерінің ұзақтығы жөнінде адвокаттың қызметіне өз ықпалын тигізді.
Алғашында ол соттың ұйғаруына тәуелді болды.
Бірақ республиканың соңына қарай Помпей "тіл шеберлігіне тиым салды"
және айыптаушының сөйлеуіне екі сағат беріп, ал айыпталушы үшін үш сағат
белгілеген болатын. Уақыт клепсидра атты су сағатымен өлшенген.
Республиканың ыдырауымен Помпейдің заңы жойылып және сөйлеудің ұзақтығын
белгілеу қайтадан сотқа берілген.
Бәріне қарамастан, республикалық кезең рим адвокатурасының ең жақсы
уақыты болып саналуы қажет. Іс жүргізудін жариялылығы және ауызекілігі,
халықтың юрисдикциясы толық дамуымен адвокатураға қызметіне кең іс майданы
ұсынылған. Ол мүлде еркін мамандық болған және бірқатар жоғары дәрежелі
шешендерді шығарды. Атап айтсақ: Цицерон, Гортензий, Демосфен, Марк Аврелий
Цетега, Сервия Сульпиций Гальба, Кай Грахт және тағы басқалар.
Республикалық басқару кезеңі ыдырауымен адвокатура көптеген
өзгерістерге ұшырады. Сот билігі аздап-аздап халық өкілдерінен императорға,
жоғары кеңеске және үкімет шенеуніктеріне қарай ауысты. Императорлардың
назары адвокаттың сыйақысы жөнінде сұрақтарға қарай айрықша аударылды.
Себебі адвокаттардың ашкөздігі және ожарлығы аса ірі мөлшерге дейін жеткен
болатын.
Император адвокаттарға сый ақыны оң мың (10 000) сестерцийден аспайтын
мөлшерде алуға рұқсат етті. Осы ережені толықтыруда Константин (326 жылы)
әрбір сыйақы түрінде тым көп соманы қоқан-лоққылап алатын адвокатты
тізімнен шығаруды ұйғарды.
Астананы Римнен Константинопольға көшірумен заң шығару аясы адвокаттық
қызметтің барлық жақтарын қамти бастады.
Осы уақытқа дейін адвокатура барлық қатынастарда еркін мамандық болды
және оның ешқандай ұйымдары болған жоқ.
ІV ғасырдан бастап заң ескерткіштерінде "адвокаттар сословиесы" атты
термин кездесе бастады.
Юстиниан жинақтарында адвокатураның ұйымдастырылған жүйесін табуға
болады. Бұл ұйымның негізгі қағидасы болып – адвокаттық қызметті лауазым
қызметке теңестіру табылады. Адвокаттық қызметке жіберу мәселесі аудан
немесе қаланың бастығына, яғни жоғары әкімшілік – сот шенеунігіне тәуелді
болды. Адвокаттар қатарына қабылдау үшін теріс шарттар, республикалық
уақытта болған шарттар сияқты. Адвокатураға келесі тұлғалар жіберілмеді:
кейбір физикалық кемістігі бар кәмелетке толмаған тұлғалар (соқырлар,
саңырау), әйелдер, қылмыстық жазаға тартылған тұлғалар, масқаралық кәсіппен
шұғылданатын тұлғалар және басқа да тұлғалар.
Сонымен бірге адвокатура кандидатынан келесі жағымды шарттар талап
етілді:
1. Заң мектебінің курсін бітіру.
2. Емтихан.
Юстиниан кезінде заң мектептері тек Рим, Константинополь және Берит
қалаларында болған. Қалғандарына тиым салынған болатын.
Аталған курсты аяқтаған соң, адвокаттыққа кандидаттар аудан (қала)
басшысының қатысуымен ғалым-заңгерлер қабылдаған мемлекеттік емтихан
тапсыруы қажет болды. Емтиханнан өткен кандидат аудан (қала) басшысының
рұқсатымен адвокаттық қызметпен айналысуға жіберілді. Адвокаттар мамандыққа
жіберілу тәртіппен префектура бойынша тізімге енгізілген. Барлық адвокаттар
екі дәрежеге бөлінген: штаттық және штаттан тыс болып.
Айырмашылығы, біріншілері белгілі бір санмен шектелген және барлық
соттарда іс жүргізуге құқығы болған, ал екіншілер санмен шектелмеген және
төменгі соттарда қызмет атқарған. Штаттық адвокаттар, штаттан тыс
адвокаттар санынан аудан (қала) басшысымен тағайындалған.
Олардың басты кәсіби қылмыстары болып: клиентке опасыздық жасау, үлкен
сый ақыларды талап ету және өсекшілдік. Осы аталған бұзушылықтар үшін тек
бір жаза қолданды: тәжірибеге тиым салу.
Адвокаттар әрбір сот ісін жүргізудің алдында ант береді.
Осындай түрде Юстиниан заңнамасы бойынша рим адвокатурасының
ұйымдастырылуы көрсетілген.
Ежелгі рим іс жүргізуінде қатаң түрде жеке келу қағидасы қолданды. Бұл
қағида рим республикасының алғаш ғасырларында қатаң қолданылып келді.
Дауласушы тұлғаларда сот өкіліне деген қажеттілік пайда болған жағдайда
жеке келу мәселесін жанама жолмен, яғни адстипуляция арқылы шешуге мүмкін
болған. Оның мазмұны мынада: шартқа отырушы тұлға (stіpulater) тең қатусышы
ретінде қандай да бір тұлғаны тартқан және осы шарттан туындайтын талап-
арызды жеке өзі беруге немесе оны өзінің жалған тең жолдасына беруді ұсына
алады.
Бірақта, азаматтық айналымның кең дамуымен қатар өкілдікте деген
табанды қажеттілік ұлғая бастады. Осының нәтижесінде когниторлар институты
пайда болды. Олар, қарсы тараптың қатысуымен, сотта өкілдік ету үшін,
салтанатты түрде тағайындалған.
Империя кезеңінде өзге тәртіп орнады. Осы уақытқа дейін адвокаттар
көбіне ораторлар болған. Сот өндірісі өзгергеннен кейін сөз шеберлігі
қолданудан шыға бастады. Сонымен бірге, адвокаттардың, сенімгерлердін және
юрисконсультанттардың арасындағы айырмашылықтар бара-бара жойылып, сонында
барлық үш функцияны адвокат жеке өзі атқаратын болды.
Франция.
Римдықтар Галлияны жаулап алып оған өздерінің өзге мекемелерімен қатар
адвокатураны да алып келді.[4]
Галлиядағы Рим үстемдігі төрт жарым ғасырға созылды. Ол римнің
префектурасы болғандықтан, рим императорлары қабылдаған адвокатураға
байланысты барлық қаулылар оған да қатысты болды. Мұнда да алдағы тарауда
көзделген адвокаттар сословиясы болған.
V ғасырда Галлияны франктар жаулап алды. Адвокатура бұрынғы күйде өмір
сүре берді. Бірақ, Ұлы Карлдың монархиясы ыдырап және феодализмнің дамуымен
сот төрелігі жойылып, және адвокатура құлдырай бастады. Іс жүргізудің
негізгі нысандары болып сот таласы (жұдырық құқығы) және Құдай соты
танылды.
Адвокаттың мұндай іс жүргізудегі міндетіне, мұндай жағдайда Құдай
сотын жіберу жөнінде сұрақтарын талқылауға қатысу кірді. Бара-бара
адвокатура өше бастады. Тек таласуға жол берілмеген діни соттарда
адвокаттың қызметіне кең мүмкіндік берілді. Канондық құқық, адвокатура
жөніндегі бірқатар қаулыларды рим құқығынан үлгі етіп алды. Ол,
адвокаттардан үш жыл канондық және азаматтық құқықтарды оқуды, тәжірибелік
дайындықты және жыл сайын ант беруді талап етті. Діни сотта, тәжірибеге,
діни және сонымен бірге зайырлы тұлғалар жіберілді.
XІІІ ғ. соңынан бастап адвокатура заңмен реттеле бастады. 1270 жылы
атақты "Учреждения Людовика Святого" жарыққа шықты, ол алғаш рет француз
сот өндірісінің және сот құрылымының негізін қалады. Сонымен қатар, сот
таластары шектеліп адвокаттардың қызметіне көп мүмкіншілік берілді.
Людовик өзінің жинақтарына рим құқығында кездесетін осы мамандыққа
қатысты бірнеше қаулыларды еңгізді. Алдымен Людовик оларға "сотта заңсыз
істерді қорғауға тиым салуды" ұйғарды. Кейін ол олардан "кедейлердің,
жесірлердің және жетімдердің ресми қорғаушысы" болуды талап етті.
Людовиктің баласы Филипп осы қаулыларды дамытып және толықтырды. 1274
жылғы нұсқауымен ол келесі мәселелерді белгіледі:
1. Сословияға кірген адвокаттар, рим құқығының формуласына жақын
формула бойынша ант беруге міндетті.
2. Осы антты олар жыл сайын қайталау керек болатын.
3. Сый ақының мөлшері істің түріне және адвокаттың қабілеттігіне
байланысты анықталады, бірақ, ешбір жағдайда 30 түрік лирасынан
аспауы қажет.
Адвокатураның сословиялық ұйымдастырылуының бірінші көрінісі ХІV
ғасырда көрінді. Сословиялық ұйым бірден заңмен реттелген жоқ; ол заң
шығарушы биліктен тәуелсіз, тәжірибе және әдет жолымен пайда болды, тек
содан кейін үкіметтің регламентациясына душар болды. Адвокаттар өздігінен
ассоциация құрып және оған "сословие" деген ат қойды. XІV, XV, XVІ
ғасырлар барысында адвокатураға қатысты елу нұсқаулар қабылданды. XІV
ғасырда адвокаттар қатарына алу үшін шарт белгіленді: тізімге еңгізу.
Кандидат өзінің дипломын көрсетіп, егер өзге себептер болмаса, ант беруге
жіберіледі.
Сонымен, құқық лицензиятының дипломы, ант беру және тізімге енгізу -
адвокаттық қызметке жіберу үшін қажетті үш шарт болып табылады. Ал
тәжірибелік дайындыққа қатысты ештене болған жоқ, себебі ол міндетті
болмады. Әрбір тізімге еңгізілген адвокат екі экю төлеуге міндетті болды.
Адвокаттар "парламент корпусының" құрамына кірген және онда, судья
және прокурордан кейінгі орынға ие болған. Адвокаттардың өздері тек
парламенттің жарлығына бағынған болатын.
Адвокаттардың міндетіне заң кеңесін беру, істі сотта ауызша қорғау
және кейбір сот қағаздарын толтыру кірген.
Республикалық Римдегі сияқты француз заңгерлері 2 (екі) топқа
бөлінді. Біреулері көбіне немесе айрықша тек кеңес берумен шұғылданған, ал
басқалары сонымен қатар сотта іс жүргізген. Біріншілері Римдегі сияқты
юрисконсульт деп, ал екіншілер адвокат деп аталған.
Юрисконсульттар ауызша және жазбаша кеңес берумен қатар, кейде
дауласушы тұлғалардың өтініші бойынша заң баптарын (мақаласын) басып
шағарған.
Біз байқауымыз қажет, Францияда юрисконсульттар адвокатурадан бөлек
XVІІІ ғасырға дейін қызмет істеп келді, тек XІX ғасырда олар біртұтас болып
бірікті.
Ауызша қорғау адвокаттардың монополияся болып танылды. Бұлардан басқа
сотта бөгденің ісі бойынша сөйлеуге ешкімнің құқығы болған жоқ. XІV және XV
ғғ. бұл ережелер одан әрі кеңейтілді. Парламет, дауласушы тұлғаларды ауызша
қорғауға қатыстыруын қысқартып өздеріне адвокатты тағайындауды талап етті.
XVІ, XVІІ және XVІІІ ғасырлар барысында фрацуз адвокатурасы орта
ғасырларда болған түрден гөрі мүлдем өзге түрде қалыптаса бастады. XVІ ғ.
дейін адвокатура римдық үлгі бойынша ұйымдастырылған болатын, ал жаңа
уақытта ол жеке жолға шыгып өзіне тән сословиялық үйымды құра бастайды.
Орта ғасырларда кандидаттардан үш шартты талап еткен: заң білімі, ант
беру және тізімге еңгізу. Осы аталған барлық шарттар жаңа кезеңнің
заңнамаларында сақталып қалды. Бірақ, аталғандарға қоса тағы бір шарт
қосылды, ол – тәжірибелік дайындық немесе стаж.
Алғаш кездерде оның ұзақтығы екі жыл болған, кейін ол төрт жылға дейін
ұзартылған болатын.
Азаматтық істер бойынша адвокаттардың қызметінде ешқандай өзгерістер
болған жоқ. Бұрынғыдай адвокаттар заң кеңесін беріп және сотта ауызша
қорғауды асырып жүрді.
Адвокатураның сословиялық ұйымдастырылуы толық дәрежеге жетіп 1790
жылы 2 қыркүйекте құрылтай жиналысының шешімімен жойылған болатын.
1790 жылғы Декреттің 10 бабы бойынша "бұрын адвокаттар деп аталған
тұлғлар сословие құрұына және өздерінің міндеттерін атқару кезінде арнайы
киім-кешекті киюіне тиім салынды". Мұндай шараларды қабылдау, сот
органдарының қайта ұйымдастыру бойынша құрылтай жиналысының жүргізген
қызметіне байланысты болды. Кейін құрылтай жиналысы өздерінің жіберген
қателерін түсінді, бірақ саяси жағдайлар және тұрақты үкімет билігінің
болмауы адвокатураның ұйымдастырылуын тез арада бұрынғы қалыпына келтіруіне
кедергі болды. Соңғы заңның жобасы, адвокатураны революцияға дейінгі болған
жағдайына қайтадан алып келді.
Бірақ, Наполеон тәуелсіз және өзін-өзі басқаратын сословияның болуын
қаламады. Сондықтан, заң жобасы Наполеонның ықыласын ескере отырып
өзгертілді, және 1810 жылы басылып шығарылды. Бұл жоба ешқандай нәтиже алып
келген жоқ.
Аталған заңның шығарған уақытынан бастап тек бірнеше заңдар
қабылданды, сонымен 1850 жылы адвокаттар патенттік жарналарды жинауға
табындырылды, ал 1851 жылы азаматтық істер бойынша кедейлерге тегін
қорғаушыларды тағайындау бекітілді.
Осымен ХІХ ғ. Франция адвокатурасы арнайы ережелермен айқындалмаған,
тек аталған заңдарға негізделген. Осы ХІХ ғ. басында француз адвокаттары
алғаш рет адвокаттар корпорациясын ұйымдастырды. Термин "корпорация"
адвокаттарға қатысты "алқа" деп де аталған.
Бұл корпорацияның құрамына бірінші немесе екінші инстанциядағы соттар
тізіміне еңгізілген адвокаттар кірген. Олардың қызметтері болып:
1. Азаматтарға заң консультациясын беру.
2. Құжаттарды толтыруға жәрдемдесу.
3. Сотта азаматтардың құқықтарын қоргау.
Сол кездегі адвокаттыққа кандидаттан мындай талаптар талап етілді:
1. Құқық лицензиатының білім деңгейі.
2. Ант беру.
3. Тәжірибелік дайындық немесе страж.
4. Тізімге еңгізу.
Диплом, Франция университетінде немесе заң мектептерінде үш жыл
құқықты оқу нәтижесінде және емтихан тапсыру арқылы алынды. Адвокат антты
қай соттың тізіміне еңгісі келсе, сол сотқа береді және оны жыл сайын
қайталап тұрады. Антты беріп болғаннан кейін, кандидат, адвокат атағын
алады, бірақ ол стажерлар, яғни дайындалушы адвокаттар тізіміне кірмегенше
тәжірибемен шұғылдануға құқығы болмайды.
Стажер, заңмен белгіленген стаж уақытын[5] өтеп шыққан соң, кеңестен,
өзін тәжірибемен шұғылданатын адвокаттар тізіміне еңгізу туралы өтіне
алады. Ол үшін адвокат мынаны куәландыру қажет:
1. Тиісті стаж мерзімін өтеп шыққаның немесе бұрын өзге апелляциялық
сотта адвокат болып құрамында болғаны жөнінде.
2. Париж қаласында пәтері бар екені жөнінде.
3. Ол өнегелік қатынас жағынан мінсіз екені жөнінде.
Тәжірибемен шұғылданатын адвокаттар тізімі жыл сайын арнайы
комиссиямен құрастырлып және басылып шығарылады: комиссия құрамына алқаның
төрағасы, хатшысы және кеңестің үш мүшесі кіреді.
Стажер, тізімге еңген уақыттан бастап алқаның толық құқылы мүшесі
болып саналады.
Ресей.
Славян құқығының тарихында қызықты фактіні байқауға болады: бірде бір
славян халықтарында адвокатура таза күйінде дамып үлгермеген.
XV ғасырдың заңнамалар жинағында алғаш рет сот өкілдігі туралы аталып
кеткен. Өкілдер міндетін, біріншіден, дауласушы тұлғалардың туыстары,
екіншіден, мемлекеттік қызметтегі және билікпен иемденген тұлғаларды
қоспағанда, барлық құқыққа қабілетті тұлғалар жүзеге асырған.
Бірінші топтағы тұлғалар табиғи өкілдер болған, ал екінші топтағы –
жалдамалы өкілдер. Соңғы топтағы тұлғалардан бара-бара кәсіби өкілдер
институты қалыптасты.
Өкілдердің қызмет аясы жөнінде мәселе әр заманда әртүрлі
қарастырылған. Ежелгі уақытта, яғни қылмыстық іс жүргізу әлі азаматтықтан
бөлек болмаған кездерде, өкілдер іс жүргізудің екі түріне де қатысуға
мүмкіндіктері болды.
Реформаға дейінгі адвокатураның кемшіліктері және сот құрылысындағы
жетіспеушіліктер үкімет органдарымен шараларды қолдануды талап етті.
Мемлекеттік кеңес, ұйымдасқан адвокатураны құруды қажет деп тапты, себебі
онсыз "азаматтық іс жүргізуде жарысты жүргізу және қылмыстық іс жүргізуде
сот жарыссөздерін жүргізу мүмкін емес болды". Осы идея 1864 жылғы Сот
Уставында жарияланған болатын.
Аталған Уставқа сәйкес Ресейде бірінші адвокатура институты
ұйымдастырылды.
1866 жылы Ресейде адвокатура туралы ереже бекітілді. Бұл ережеге сай
адвокатура екі топтағы тұлғаларға бөлінді:
1. Присяжный поверенный.
2. Жеке (частный) поверенный.
Олардың қызмет ету аялары дәл келеді, тек, бір айырмашылығы болып
присяжный сенімділер жоғары білім цензімен иеленеді және кейбір
артықшылықтармен пайдаланады.
Присяжный, адвокаттық қызметпен шұғылдану үшін орыс заңнамалары
бойынша мынадай шарттарға жауап беруі керек:
1. Жиырма бес (25) жаста болуы.
2. Орыс азаматтығының (русское подданство) болуы.
3. Заң ғылымдар курсын университетте немесе басқа бір оқу орнында
бітіргендігі жөнінде аттестат (диплом).
4. Тәжірибелік дайындық немесе стаж.
Сот Уставының 354 бабына сәйкес адвокатураға дайындықтың үш түрі
көрсетілген:
1. Кандидаттар, соттар ведомствасында тәжірибелік мәліметтер алуға
мүмкіндігі бар лауазымды қызметті атқара алады.
2. Сот лауазымына кандидат ретінде тіркелуге.
3. Присяжный сенімділер жетекшілігімен, олардың көмекшісі ретінде сот
тәжірибесімен шұғылдануға.
Аталған барлық үш жағдайларда бес жылдық мерзім қажет. Сот Уставын
құрастырушылар адвокатураның ішкі өзін-өзі басқарылуын француз үлгісі
бойыншы ұйымдастырған.
Адвокатураға түсу үшін заңның талаптарына жауап беретін тұлғалар
кеңеске қажетті құжаттармен қоса өтініш жолдайды. Кеңес, барлық ұсынылған
мәліметтерді ескере отырып, присяжный сенімділер қатарына қабылдау немесе
одан бас тарту жөнінде шешім қабылдайды (381 бап).
Присяжный сенімділер өздеріне азаматтық және қылмыстық істерді
жүргізуді қабылдай алады. Олар дауласушы тұлғалардың өкілдері болып
есептеледі. Олардың клиентпен қарым-қатынастары сенімхат шарты негізінде
жүреді және өкілдің арнайы өкілеттіктері арнайы рәсімделуі қажет.
Присяжный сенімділермен қатар жеке сенімділер де азаматтық және
қылмыстық істерді жүргізе алады.
Бітімгершілік (мировые) және уездік съездер және сот палаталары жеке
сенімділерге бөгде істерді жүргізуге құқық беретін куәлік береді. Бұл
куәліктер арнайы жарналармен салынады. Олардың мөлшері, егер съезбен
берілген болса 40 сом, ал сот палатасы берсе 75 сом. Осы жарналар жыл сайын
төленіп отырады. Жеке сенімділер қай соттың құрамында тұрса, сол сот оған
билік етеді. Арнайы бап бойынша әйелдерге жеке сенімгер болуға тиым
салынған (406 бап).
Советтік Социалистік Қазақ Республикасы.
Совет Одағының алғашқы жылдары пайда болған адвокатура үлкен жол өтіп,
қазір жоғары мамандандырылған заңгерлердің қоғамдық ұйымы болып табылады.
1917 жылғы 24 қарашада қабылданған №1 Сот туралы Декрет буржуазиялық
соттарды қысқартып және присяжный адвокаттар институтын жойды.
Корғаудың сапалы нысаның ұйымдастыру барысында құқық қорғаушылар
алқалары құрыла бастады[6], сонымен қатар қазақ депутаттары және шаруа,
солдат, жұмысшылар уездік атқару комитетінің жанында қорғаушылар алқасы,
айыптаушылар және азаматтық іс жүргізу тараптарының өкілділерінің алқалары
құрылды.2
Бұл аталған нысандардың өмір сүру қабілеті болған жоқ. 1922 жылы 26
мамырда ВЦИК-тің ІІ сессиясының 9 шақыруында сот қорғаушылар институтын
ұйымдастыру жөнінде сұрақтар қарастырылды және адвокатура туралы Ереже
бекітілді, онда қорғаушылар алқасының қызметі мен ұйымдастыру қағидалары
айқындалды. Бұл күн адвокатураның туылған күні болып саналады.
Ереже бойынша қорғаушылар алқалары өзін-өзі басқаратын ұйым ретінде
құрылатын болды. Олардың қызметіне басшылықты, алқа мүшелерінің санынан
сайланатын, президиум жүзеге асырды; алғаш рет алқа қызметінде жаңа
функциялар пайда болды - адвокаттар сотқа қатысып қоймай, сонымен бірге
мекемелерде және ауылдық жерлерде халыққа құқық көмегін көрсету мақсатында
заң консультацияларын ұйымдастырды.
Қазақстандағы адвокатураның ұйымдастырылуы жолында көптеген қиындықтар
тұрды. Алдымен кадрлардың жоқ болуы және кейбір совет жұмысшылары
адвокатураға сенімсіздікпен қарады, оны совет сотына деген қажеттілігін
мойындамады.
1939 жылы 16 тамызда СНК ҚСРО ""ҚСРО адвокатурасы жөнінде" жаңа
Ережені бекітті, онда облыстық адвокаттар алқасын ұйымдастыру мәселесі
айқындалды. Ереже бойынша, адвокаттық қызметпен тек алқа мүшелері және тек
заң консультациясы арқылы айналысуға құқылы болды.
Адвокатқа сотта қорғауды жүзеге асыру міндетімен қоса мекемелерге және
азаматтарға өзге құқықтық көмек көрсету міндеттері жүктелді. Республикада
тұрақты түрде, адвокат кадрларын дайындау бойынша белсенді жоспарлы
жұмыстары жүріп жатты. 1936 жылы бірінші рет, бүкіл Қазақстандық алқа
қызметкерлерінің съезі шақырылды. Оның нәтижесінде, халыққа беретін құқық
көмегін жақсарту бойынша адвокатураның міндеттері айқындалды.
Соғыстан кейінгі кезеңдерде біздің республикада адвокатураның қызметін
ұйымдастырушылық нысандары өзгеріссіз қалды; алқаның қызметіне жалпы
басқаруды Қазақ ССР әділет комиссариаты жүргізді, ал тікелей басшылықты -
алқаның сайланбалы органы- президиум жүзеге асырды.
Бірақ, адвокатураға мамандырылған кадрлардың жетіспеушілігі және
материалдық базасының әлсіз дамуы қатты сезіле бастады.
1960 жылы 5 шілдеде Қазақ ССР-ның Жоғары Кеңесі Қазақ ССР
адвокатурасы жөнінде Ережені бекітті. Бұл Ереже, адвокатураның заңдылықты
орнату ісіндегі беделі мен ролінің көтерілуінде өз ықпалын тигізді.
1979 жылы 30 қарашада ҚСРО-ның Жоғары Кеңесінің екінші сессиясының X
шақыруында "ҚСРО-ғы адвокатура жөнінде" заң қабылданды, осыған сәйкес Қазақ
ССР жоғары кеңесі 1980 жылы 13 қарашадағы заңымен Қазақ ССР-ғы адвокатура
жөнінде жаңа ережені бекітті.
Жаңа заңда адвокатураның міндеттері кеңірек айқындалған, алқа
мүшелігіне қабылдау және одан шығару тәртіптері көзделген, алқаның
ұйымдастырушылық қызметін жетілдіру бойынша шаралар келтірілген, адвокаттық
қызметінің кепілдіктері тұжырымдалып және оның ерекшеліктері ескерілген.
Сонымен бірге адвокатурадан шығарылған адвокаттардың шағымдарын сот
тәртібімен қарау мәселелері қарастырылған.
Айтылғандардың бәрі әрине, адвокатураның қызметінің және
ұйымдастырылуының демократиялық қағидаларын дамытады, заң көмегінің сапасын
көтермелейді, оның, азматтардың және ұйымдардың заңды мүдделері мен
құқықтарын қорғаудағы рөлін жетілдіреді.
ІІ. Адвокаттың азаматтық іс жүргізуге қатысуы – сот өкілінің бір
нысаны ретінде.
Сот өкілдері институты азматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге
асыру аясындағы демократизмнің бірден-бір көрінісі болып табылады.
Істі сотта өкіл арқылы жүргүзу құқығы, тараптарға, жеке талапты
мәлімдейтін және мәлімдемейтін үшінші тұлғаларға, мемлекеттік органдарға
және ұйымдарға, сондай-ақ ерекше іс жүргізу істері бойынша немесе ерекше
талап қою арқылы іс жүргізуге қатысушы мүдделі тұлғаларға берілген.
Сотта, істі өкіл арқылы немесе оның көмегімен жүргізу құқығы ештенемен
шектелмеген.
Азаматтық іс жүрізүдегі сот өкілдігі барлық азаматтық істер бойынша,
яғни дауды мәні бойынша қарау кезінде бірінші инстанциядағы сотта және сот
шешімдерінің заңдылығы мен негізділігін тексеру бойынша екінші
инстанциядағы сотта және кей жағдайларда істі қадағалау тәртібімен қайта
қарау кезінде жүргізіледі.
Тәжірибеде, сот өкілдігіне деген қажеттілік, алдымен заңды тұлғаларда
жәнеде процессуалдық әрекет-қабілеттігі әртүрлі себептерге байланысты
шектелген жеке тұлғаларда пайда болады (жасына, физикалық жағдайына
байланысты).
Сонымен қатар, сот өкілі көмегіне сүйенуді артығырақ көретін, бірақ,
өздеренің науқастығына, қолы бос еместігіне, заңи шала сауаттығына, істің
күрделігіне немесе өзге де себептерге байланысты әрекет-қабілеттігі бар
тұлғаларда жүгінеді.
Сот өкілдер институты сот тәжірибесінде кең қолдануын тапты.
Азаматтық іс жүргізүде сот өкілдігін көбіне негізінен адвокатура
органдары жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасындағы адвокатура заңда көзделген тәртіп бойынша
азаматтық істер бойынша өкілдікті және қылмыстық іс бойынша қорғауды жүзеге
асыратың қоғамдық үйым болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы адвокаттар қызметі "Адвокаттық қызмет
туралы"[7] заңымен және өзгеде адвокаттық қызметті реттеуге бағытталған
заңнамалардан тұрады.
Адвокат өз қызметін, заң консультациясы арқылы не жеке өзі немесе
басқа адвокаттармен бірігіп құрған адвокаттық кеңсе арқылы, сондай-ақ заңды
тұлға құрмай жекеше жүзеге асыруга құқылы. Осыған орай адвокат болып,
жоғары заң білімі бар, заң мамандығы бойынша кемінде екі жыл жұмыс істеген
және адвокаттық қызметпен айналысуға құқық беретін лицензиясы бар тұлға
табылады.
Азаматтық істер бойынша өкілдікті жүзеге асырған кезде адвокат келесі
шеңберлерде әрекеттенеді:
1. Заңды өкіл ретінде (әрбір ата-ана, асырап алушы, қамқоршы, қорғаншы
ретінде).
2. Қоғамдық өкіл ретінде.
3. Шарттық өкіл ретінде.
Өкілдің соңғы түріне тоқтап кетейік. Себебі, өкілдің осы түрі ең кең
таралған болып есептеледі.
Сондықтан, азаматтық іс жүргізу қатысушыларында, даулы құқық қатынасты
дұрыс бағалай білетін, дәлелдеу пәніне қандай фактілердің кіретінін және
олар қалай, немен пайымдалатынын білетін маманның көмегіне деген қажеттілік
ұлғая келеді. Осындай көмек үшін азаматтар адвокаттарға сүйенеді.
Адвокат жүзеге асыратын өкілдіктің азаматтық-құқықтық негізі болып
тапсырма шарты табылады, ал оның өкілеттіктері азаматтық іс жүргізу
заңнамасында және сенімхатта айқындалған. Аталған шарттың бар болуы
адвокаттың іс жүргізуде сенім берушінің атынан қатысуын негіздейді.
Соттағы өкілдік азаматтық іс жүргізу заң нормаларында
белгіленгендіктен ол процессуалдық сипатқа ие болады. Процессуалдық өкілдік
бұл тұлғаның өзге тұлғаның немесе ұйымның атынан процессуалдық әрекеттерді
жасау деп анықталу мүмкін. Жоғарыда айтып кеткендей, іс жүргізушілік
құқықтың пайда болу негізінде азаматтық-құқықтық өкілдік шарты жатыр. Соған
байланысты азаматтық- процессуалдық өкілдікке тән белгілері бар. Олар:
1. Өкілдік етуші өкіл берушінің атынан әрекет етеді, бұл шарттың болуымен
айқындалады.
2. Өкілдік етуші өкіл берушінің мүддесі үшін әрекеттенеді.
3. Өкілдік етуші іс жүргізуде өкіл берушінің құқықтарын іске асырып
міндеттерін орындайды.
4. Өкілдік етуші заңмен және өкіл берушімен берілген өкілеттіктер шеңберіне
әрекеттенеді. Өкілдік етушінің өкілеттіктері: жалпы және арнайы болып
бөлінеді. Жалпы өкілеттіктер өкілге заң негізінде табыс етіледі және
сенімхатта арнайы ескертуді талап етпейді. Оларды атап айтсақ:
дәлелдемелерді ұсыну, әртүрлі өтінімдерді қорғау және тағы да басқа
өкілеттіктер. Арнайы өкілеттіктерді жүзеге асыру құқығы өкіл беруші үшін
маңызды және қайтымсыз салдарына байланысты сенімхатта ескеріліп кетуі
қажет. Олар келесі процессуалдық әрекеттер:
• істі төрелік сотына беру;
• талаптан толық немесе жартылай бас тарту;
• талапты мойындау;
• талаптың пәнін өзгерту;
• бітімгершілік келісімін жасау;
• сот шешімін шағымдау;
• атқару қағазын өндіріп алу үшін ұсыну.
5. Өкіл процессуалдық әрекеттерді жасай отырып өкіл беруші үшін құқықтар
мен міндеттер тудырады.
6. Өкілдіктің пайда болуының негізі болып әрқашан өкіл берушінің ерік
білдіруі болып табылады.
Тапсырма шартты заң көмегі үшін жүгінген тұлғалар мен адвокаттар
коллегиясының заң консультациясы арасында жасалады. Заңда көзделген
жағдайлардан басқа, адвокаттарға клиентпен жеке шарттық қарым-қатынасқа
түсуге жол берілмеген.
Әдетте, заң консультациясына көмек сүрап келген тұлгалар істі
жүргізуді табыс ететіндей нақты адвокатты атамайды. Бірақта, заң көмегін
сұрап келген тұлға, заң көмегі тегін[8] көрсетілген жағдайлардан басқа,
адвокатты таңдаунда ерікті.
Сонымен қатар, егер клиент өкіл ретінде белгілі бір адвокатты
тағайындау туралы тілек білдірмесе де, оған қызмет көрсету үшін қандай да
бір адвокатты тағайындау клиентпен ақылдаса отырып тағайындалуы қажет. Ал
егер де клиент өкіл ретінде нақты бір адвокатты қаласа, заң
консультациясының меңгерушісі мүмкіндігі болғанша тілекті қанағаттандыруға
тырысуы қажет. Сотта азаматтық істі жүргізуді өз өндірісіне қабылдаған
адвокат, өкілеттігінің дұрыс рәсімделуінің қамын ойлау қажет.
Нақты бір азаматтық іс бойынша адвокаттың өкілеттігі заң
консультациясы (меңгерушісі қол қойған) немесе адвокаттық кенсе беретін
ордермен рәсімделеді, ал өз қызметін жеке дара атқарған жағдайда шартпен
рәсімделеді.
Ордер адвокатқа тек жалпы өкілеттіктерді иемденуге құқық береді. Егер
заң көмегіне сүйенген тұлға адвокатқа арнайы өкілеттіктерді беруді тілек
етіп білдірсе, ондай жағдайда ордерге, заң талабына сәйкес рәсімделген
сенімхат қоса берілуі қажет.
Бас бостандығынан айырылған тұлғалар атынан сенімхат тиісті қамау
орының бастығымен куәландырылу қажет. Әскердегі тұлғалардың сенімхаты
тиісті әскери бөлімшенің басшысымен рәсімделеді.
Өзге мекен тұрғыны адвокатқа сенімхатты, алдын ала нотариуспен
рәсімдеп (тұрғылықты жеріндегі) және телеграфтың рәсімдеген қолымен
телеграф жүесі арқылы жіберілуі мүмкін.
Антимонов Б. С. және С. Герзонның[9] пікірлері бойынша: адвокатқа
берілетін ордер сенім беруші берген сенімхатты орнын алмастыра алмайды. Бұл
адвокаттың, сенімхатта арнайы ескерілген жағдайда ғана, жүзеге асырылатын
клиенттін материалдық құқығымен билеу құқығымен байланысты.
Кейде өз мүддесін сотта білдіру үшін адвокатқа сүйенген тұлга, өзінің
заңи білімсіздігіне не өзге себептерге байланысты өзінің талаптары мен
қарсылықтарын негіздеуге қажетті фактілерді толық және дұрыс баяндап бере
алмайды.
Сондықтан азаматтық іс бойынша сенім берушінің мүддесін өкілдік ету
туралы тапсырмасын алар кезде адвокат іске маңызы бар фактілі мән-жайларды
мұқият анықтап алуға және клиенттің талабын (қарсылығын) пайымданатын
немесе жоққа шығаратын қандай дәлелдемелері бар екендігін белгілеп алуға,
сондай-ақ тиісті қоғамдық қатынастар түрін реттейтін құқық нормасы тауып
алуға қажет. Егер адвокат клиентпен алдын-ала сұқбаттасу барысында оның
талап қоюға құқығы немесе талапты даулау үшін негіздері болмаса не дауыссыз
талапқа қарсы талап қойып жатыр деген қорытындыға келген болса, ол істі
сотта жүргізу туралы тапсырманы қабылдаудан бас тартуы қажет.
Мұндай жағдайда адвокаттың клиентке көрсете алатын жалғыз заң көмегі
болып – ол қазіргі заңнаманың позициясынан оның талабының (қарсылығының)
заңсыз немесе негізсіз екендігін түсіндіріп беру. Бірақ, жөнсіз асығыс және
теріс түсіндірмелер беру салдарынан клиенттің мүддесінің бұзылуына әкеледі
жәнеде ол адвокаттың түсіндірмелеріне сеніп, кейін сотта өз мүддесін
(құқығын) қорғаудан бас тартуы мүмкін.
Адвокат заң көмегін беру туралы тапсырмасынан мына жағдайларда бас
тартуға міндетті:
1. Егер адвокат осы іс бойынша мүдделері көмек сұрап өтініш жасаған адамның
мүдделеріне қайшы келетін адамдарға заң көмегін көрсетіп жүрсе немесе
бұдан бұрын көрсеткен болса (тараптардың өзара келісімі бойынша делдал
болған жағдайды қоспағанда).
2. Іске судья, прокурор, сарапшы, маман, аудармашы, куә, азаматтық талапкер
және жауапкер ретінде қатысқан жағдайда.
3. Егер істі тергеуге немесе қорғауға адвокатпен жақын туыстық қатынастағы
лауазымды адам қатысса.
Адвокат заң көмегін көрсетуге байланысты өзіне мәлім болған
мәліметтерді құпия сақтауға міндетті және көмек сұрап өтініш жасаған
адамның келісімінсіз оларды жария етуге құқығы жоқ.[10]
ІІ.1. Адвокаттың өкіл ретінде іс жүргізуге қатысуының құқықтық негіздері.
Іс бойынша құқықтық позицияны белгілеп алып және сотта оны негіздеуге
және қорғауға мүмкіндік болған жағдайда адвокат өзіне сот өкілі міндетін
алады.
Адвокаттың, дәлелдемелерді және фактілерді алдын-ала бағалау, зерттеу
және іріктеп алу бойынша жұмысы өз көрінісін процессуалдық құжаттарды, яғни
талап-арызды және іс бойынша түсініктемені, құрастыру кезінде табады.
Адвокат, аталған құжаттарды толтыру барысында сотта клиент атынан ұсынылуға
жататын барлық фактілер мен дәлелдемелер туралы толық ақпаратпен қамтамасыз
етілуі қажет.
Егер, сенім берушіде қажет дәлелдемелер болмаған жағдайда адвокат
оларды жинау үшін көмек көрсету қажет. Сондықтан, дәлелдемелерді жинау
үшін, ол, келесі амалдарды жүзеге асырады:
1. Заң консультациясы арқылы сұрауларды рәсімдейді.
2. Сотқа, іс бойынша дәлелдемелерді талап ету жөнінде өтінім береді.
3. Сот тапсырмасы жөнінде сотқа өтінім береді.
Клиентке оның құқығы мен мүддесін қорғауға қажетті құжаттарды жинауға
көмектесу сотта азаматтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 4
I. Адвокатура институтының даму тарихы. 7
ІІ. Адвокаттың азаматтық іс жүргізуге қатысуы – сот өкілінің бір нысаны
ретінде. 25
ІІ.1. Адвокаттың өкіл ретінде іс жүргізуге қатысуының құқықтық негіздері.
30
ІІ.2. Адвокаттың бірінші инстанциядағы сотта іс жүргізуге қатысуы. 32
ІІІ. Адвокаттың сот актілерінің заңдылығы мен негізділігін тексеруге
қатысуы. 41
ІІІ.1. Сот қаулыларына апелляциялық және кассациялық шағым беру ретпен
заңды күшіне енбеген сот шешімін қайта қарау бойынша іс жүргізуге қатысуы.
41
ІІІ.2. Заңды күшіне еңген сот қаулыларын қадағалау тәртібімен 46
қайта қарау бойынша іс жүргізуге қатысуы. 46
ІІІ.3. Заңды күшіне еңген сот қаулыларын жаңадан анықталған мән-жайлар
бойынша қайта қарау жөнінде іс жүргізуге қатысуы. 49
Қорытынды 50
Қолданылған әдебиеттер: 53
Кіріспе
Адвокат-это не только
специалист, но человек,
имеющий свободное мыш-
ление.
Азаматтық іс жіргізу кодексінін 58 бабына сәйкес азаматтар өз істерін
сотта өздері немесе өкілдері арқылы жүргізуге құқылы. Сот өкілдігі –
азаматтық іс жүргізу құқығының дәстүрлі және негізгі институтының бірі
болып табылады. Алғаш рет ҚР-ның Конституциясында азаматтардың өз құқықтары
мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына және білікті заң көмегін алуға
құқығы көзделген. Азаматтармен осы құқықтарды тәжірибеде жүзеге асыру
мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен мүдделерді қорғау аясында көп
жағдайларда азаматтық іс жүргізудегі сот өкілдігі институтын қолдану арқылы
қамтамасыз етіледі. Іс бойынша өкіл ретінде кәсіби заңгер-адвокатты құқығы
азаматтық іс жүргізушілік әрекет-қабілеттігінін басты элементін құрайды.
Бірақ азаматтық іс жүргізуде адвокаттың қызметінін маңыздылығына
ешқашан тиісті түрде назар аударылмағаңдығы бәрімізге мәлім. Өз уақытында
бұл қызмет конституциялық функцияны, яғни қорғауды жүзеге асыруға
бағытталған адвокат-қорғаушының қызметімен салыстырғанда екінші дәрежедегі
қызмет болып есептелінді.
Қазір жағдай мүлдем өзгерді. Заңнамалар да өзгерді.
Қазіргі уақытта сот реформалар нәтижесінде сот билігі жеке билік
ретінде қалыптасып және бұрын сотқа жүгіну үшін қойылған шектеулер алынып
абсолютті ештенемен шектелмеген сотта қорғану құқығының пайда болуына
әкелді.
Азаматтардың құқықтарын қорғауда соттың рөлінің ұлғаюмен қатар
адвокаттың қатысуының маңыздылығы артып келеді. Азаматтық іс бойынша
адвокаттың қатысуы ҚР-ның азаматтарының мамандандырылған заң көмегін
алудағы конституциялық кепілдікті жүзеге асыру болып табылады.
ҚР-ның Конституциясы тікелей әрекеттегі заң болған жағдайында,
адвокаттар конституциялық құқық нормаларын ескерумен қатар олар,
азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау сот төрелігінін жоғары мәні
мен белгіленуімен анықталатынын және құқық нормасы осы жоғары міндетке сай
түсіндірілуі қажет екенін естен шығармауға тиіс.
Қазақстан Республикасында азаматтық істерді жүргізуде адвокаттың
көмегіне жүгіну әлі осы уақытқа дейін міндетті емес құқығы болуы көптеген
батыс елдеріне қарағанда басты ерекшелік болып табылады, себебі батыс
елдерінің сотында мұндай істерді жүргізу міндетті түрде кәсіби-заңгердің
қатысуымен жүзеге асады. Жиі кеңес беру тәжірибесінде азаматтық, отбасылық,
тұрғын үй, еңбек және әкімшілік заңдарымен реттелетін сұрақтар туындау
мүмкін. Аталған қатынастардың күрделілігі және азаматтармен өз құқықтарын
дұрыс білмеу салдарынан талапты қорғау үшін негіздер болмаған жағдайда
сотқа жүгінуіне әкелуі мүмкін.
Сонымен бірге, сот тәжірибесінде процесуалдық нормалардың көптеген
бұзушылықтары кездеседі және олар тұлғалардың мүдделеріне зиян келтіру
мүмкін.
Мұндай жағдайда адвокаттың берген кеңестері азаматтың уақыты мен
қаражатының үнемделуіне жәрдемдеседі, ал сотты негізсіз талаптарды қараудан
босатады.
ҚР-ның адвокатураға басты көніл бөлуінін себебі, адвокат алдын-ала
тергеу мен сотта қылмыстық, азаматтық және тағы басқа істер бойынша
азаматтардың, заңды тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қорғап, оларға
заң көмегін көрсететін жалғыз заңгер. Қазіргі нарықтық заманның біздің
өмірімізде кең орын алуымен қатар әртүрлі саладағы қатынастардың саны күрт
өсіп келеді. Осыған сай адвокаттың қызметі де кеңейіп келеді. 1997жылы 5
желтоқсанда жаңа адвокаттық қызмет туралы заңның қабылдануы адвокаттық
қызметтің жаңадан реттелуін талап етті.
Сондықтан мемлекеттің тарапынан адвокаттың қызметі қатаң реттелуі
қажет.
Осы дипломдық жұмысымда мен Антимонов, Герзон, Л..Лесницкая,
Ильинская, Е.Васьковскийдің және тағы басқа авторлардың еңбектерін
қолдандым.
Адвокатура институтының даму тарихы.
Қазіргі уақытта әдебиеттерде адвокатура ежелгі және сонымен бірге
жалпыадамзаттық мекеме болып табылады деген, яғни ол әр уақытта және барлық
халықтарда болған деген пікірлер жиі айтылып жатыр.
Грелле-Дюмозоның айтуы бойынша "адвокатураның пайда болуы алғаш іс
жүргізуге және алғаш сотқа сай болуы мүмкін"[1] - деген. Ал Форсит "Адамдар
азаматтық құрылымдық нысанын аңғарған уақыттан бастап адвокатура
принциптері, бірақ атауы мәлім болмағанмен болуы тиісті"[2] деген пікір
айтты.
Айтылған пікірлерге қарсы өзге жазушылар "адвокатура өркениеттің ең
соңғы жарығы" деп дәйектер келтіреді.
Осы пікірлердің қайсысы әділ екен? Бұл сұраққа жауап беру үшін және де
адвокатура қалай пайда болғанын білу үшін үш топ факторды қарастыру қажет.
Біріншіден, алғаш қауымдардың заңды құрылысына қатысты антропология
және этнография мәліметтеріне сүйену қажет.
Екіншіден, өркениетті елдердің сот төрелігінің жағдайымен танысу
керек.
Үшіншіден, ежелгі және жаңа мәдени халықтардың тарихтарына терең назар
аудару қажет.
Осы аталған үш қайнар көздер арқылы адвокатураның пайда болуы жөнінде
және оның алғашқы нысандары жөнінде мәліметтер алуға болады. Бірақта,
заңның дамуының алғашқы қадамында, біздер, адвокатураны қазіргі уақыттағы
өмір сүріп жатқан түріндегі жағдайында кездестірмейміз.
Антропология мәліметтеріне сүйенетін болсақ, сол кездегі алғашқы
қауымдарда, қауым көсемдері мен басшылары үкімет қызметінің барлық
функцияларын атқарған: олар әскери басшы да, әкім де және судья да болған.
Яғни, мұндай тәртіп жағдайында адвокатураның болуы әлі де мүмкін болмады.
Кейбір жартылай өркениеттік мемлекеттерде, әсіресе мұсылман
мемлекеттерінде, құқық қорғаушылық институты біраз дамып және ол арнайы
топтағы тұлғалардың кәсіби қызметіне айналады.
Егер алғашқы қауымдардың және өркениетті халықтардың құқықтық
жағдайлары біздерге құқық қорғаушылықтың алғашқы нысандары жөнінде
мәліметтер берсе, ал ежелгі және жаңа мәдени халықтарының тарихы біздерге
қажет институттың даму процесін көрсетеді.
Ежелгі Греция.
Ежелгі Грециядағы адвокатураның пайда болу процесін Афина тарихынан
толығырақ көруге болады, себебі, басқа грек мемлекеттері адвокатураға
қатысты ешқандай ескерткіштерді қалдырған жоқ. Атақты Цицерон "шешен сөйлеу
өнері тек Афинада дамыған" деп айтқан болатын.
Тек Афинада адвокатураның пайда болуына қажетті жағдайлар болды:
республиканың демократиялық құрылымы, дамыған қоғамдық өмір, шешендік
өнерінің өрбуі, азаматтық және қылмыстық іс жүргізудегі жарыспалық
қағидасының үстемдігі. Мұндай жағдайларда заңи біліммен және тіл
шеберлігімен иелене алмайтын тұлғалар үшін сот қорғанысына деген мұқтаждық
ерте білінуі тиіс еді.
Сол шақта сөз өнерімен иеленбеген тұлғалар өздерін сотта жеке қорғауы
тиіс болды. Осы қағиданың өмірдің талабымен қақтығысуы дауласушы тұлғалар
үшін сотта жатталып және айтылатын сот сөзін шығаруға әкеліп соқты.
Алғашында мұндай сөздер логографий деп аталған. Олар жақын туыс және достар
үшін шығарылған, кейін бірақ оларды жазу ерекше топтағы (сыныптағы)
тұлғалардың қызметіне айналды да, ал оларды логограф немесе дикографтар деп
атаған. Ең алғаш кәсіби – логограф болып Антифон саналады (б.э.д. V ғ.).
Грециядағы адвокатураның алғаш нысаны осындай болған (мылқау
адвокатура). Ол республиканың соңына дейін үстемдік етіп келді. Бірақта
логографтар сот қорғанысына деген қажеттілікті толығымен қанағаттандырмады,
және де шығармаларды түгелімен жаттау қиындығы ауыр бола бастады.
Логографиялар ауызша сөйлеуді ауыстыра алмады. Сонымен, логографияның
жеткіліксіздігі және әділеттілік талабының салдары кейбір жағдайларда
дауласушы тұлғалардың ауызша қорғауын бөгде тұлғалармен жүзеге асыруды
сотпен рұқсат етуге тура келді. Бұл көп жағдайда былай болды, яғни заң,
тараптардан сотқа жеке келуін және өз мүдделерін өздері қорғауды талап
етті, ал соттар ережені бұзуға құқығы болмаған соң заңды айналып өтуіне
тура келді: тараптар бұрынғыдай сотқа келіп және жарыссөздерге қатысуға
тиісті еді, бірақ, олар бірінші сот сөзін айтып болған соң, соттан екінші
сөйлеуді бөгде тұлғалардың біреуі айтсын деп өтінуі рұқсат етілген. Екінші
сөз – девтерология деп аталады, ал оны айтатын тұлғаны – синегорлар деп
атаған. Осы тәсіл арқылы қосарлы мақсатқа қол жеткізілді: жеке қорғану
қағидасы өз күшінде қалды және сонымен бірге іс жүргізуге қатыспайтын
тұлғалар тарапынан сот көмегі жіберілді. Әрине, мұндай заңды айналып өтуді
сот бірден жіберген жоқ.
Алдымен қорғауға тараптармен қандық туыстықпен байланысты тұлғаларды
жібере бастады, кейін біраз уақыт өткен соң, бұл артықшылық дауласушы
тұлғалардың достарына таралған, содан бөгде адамдарға да.
Логографияны шығарумен қатар ауызша қорғау пайда болды, алдымен
туыстық адвокатура ретінде, кейін еркін-шарттық түрде.
Грек адвокатурасы жөнінде айтар кезде, алдымен грек адвокатурасының
сот төрелігінен гөрі шешен өнерімен тығыз байланыста болғанын ұмытпау
қажет.
Ежелгі Грецияда сөз өнері әсіресе елеулі даму кезеңі V ғасырда орын
алды. Бұл уақытта Греция демократиялық мемлекеттік құрылыстың даму шегінде
болды. Сөз өнері қоғамдық өмір және саяси күрестің басты құралы ретінде
қарастырыла бастады. Сөз өнері әсіресе Афина қалсында күшті дамыды.
Сондықтан, ертеректе Афина қаласын "адвокаттар" қаласы деп есептеген.
Жоғарыда айтып кеткендей, Ежелгі Грецияда соттағы еркін өкілдіктің
болуы мүмкін болмады. Бірақ, грек құқығы, тек қажетті жағдайларда ғана алу
ретінде сот өкілдігіне жол береді. Сол кезде өкілдіктің екі түрі белгілі
болды, яғни заңды (қажетті) және аралас өкілдік.
Сотта жауап беру құқығы тек құқық-және-әрекетке қабілетті тұлғаларға
тиесілі болды және әйелдер мен кәмелетке толмағандар аталған тұлғалар
қатарына кірмеген соң, олар, сотта өздерінің қамқоршылары арқылы
әрекеттенуі қажет болды. Олар: ата-аналары, жұбайлары, үлкен ағалары және
басқа да тумалары.
Дәл осылай, физикалық және есі кемістігі бар тұлғаларды олардың
туыстары қорғады. Бірақ, табиғи қамқоршысы жоқ тұлғалар ретінде жетімдер
үшін бөгде тұлғалар қорғауды жүзеге асыра алды.
Аталған жағдайлардан басқа, аралас өкілдік қолданды; бұл өкілдік түрі
заңды тұлғаларға қатысты қолданылды.
Рим.
Әдебиеттердегі жалпы пікір бойынша рим адвокатурасы патронаттан пайда
болды. Бұны мүлдем дұрыс деп есептеуге болмайды, себебі, Римда, Греция
мемлекетіндегі сияқты адвокатураның алғашқы нысаны болып туыстық адвокатура
есептелді, ал патронат тек туыстықтан шарттыққа өтетін кезең болып
есептеледі. Сондықтан, патронат адвокатураның дамуына жаңа принциптерді
енгізген жоқ: патрондардың қорғауы туыстыққа жақын қатынастағы тұлғаларға
туыстық адвокатураның таралудың нәтижесі болып саналады. Оған қарамастан,
патронат еркін адвокатураның пайда болуының тікелей қайнар көзі болып
табылады.
Құқықты білу және оны қолдану патрицийлардың қолында болғаны жұртқа
мәлім. Жазбаша заңдардың жоқтығында олар, XІІ таблица қабылдағанға дейін
құқықтағы жалғыз білгір тұлғалар болған. Әзірше патронаттар институты толық
күшінде болған кезінде заңды қорғанысқа қажеттілік толығымен туыстық
адвокатура және патронаттармен қанағаттандырылды.
Тек XІІ таблица қабылдаумен және Флавий (V ғ.) кейін Элий (ІVғ.) сот
төрелігін жүзеге асырудың сағат және күндер кестесін және талаптар
формуласын жариялағаннан кейін патрицийлардың заң монополиясына соққы
берілді. Құқықты зерттеу және қолдану барлығы үшін қолайлы болып,
адвокатура еркін мамандық болып қалыптасты.
Рим адвокатурасының тарихшысы Грелле-Дюмазо адвокатураның патронаттан
дамуын өзгеше түсіндіреді: "XІІ таблица заңдарының жариялаудың бірінші
нәтижесі болып сот қорғауының патрицийлардың қолынан дауласушы тұлғалардың
туыстары мен достарының қолына өту табылады. Алғашында, аталған тұлғалар
магистраттар сотына дауласушы тұлғалардың шақыруымен бірге еріп келіп
жүрді; бұлар адвокаттарды құрады. Бірақ, көп кешікпей патрицийлардан басқа
кейбір тұлғалар заңды зерттеумен арнайы айналасқаннан кейін оларға да іс
жүргізүді бастар алдында кеңес алу үшін жүгінген. Содан, дауласушы
тұлғалардың біреуі, оның мүддесін қорғайтын не жақын туысы не достары
болмағасын, өзінің кеңесшісіне іс жүргізүді ұсынды және оны жеңіп алды.
Басқалары оның үлгісін ұстанып сөйтіп мамандық пайда болған."[3]
Сонымен, Римнің алғашқы заңгерлері болып патронаттар болды. Оның
ішінде екі маман қосарланған: юрисконсульт және адвокат. Бұлар, сотта өз
клиенттерін қорғаумен қатар оларға заңдарды түсіндіріп, заң кеңесін беген.
Бірақ патронат толығымен ыдырап және құқықты зерттеу баршаның игілігі
болып заң мамандығының дамуы екі түрлі жолмен жүзеге асты. Бірқатар
заңгерлер тіл шеберлігімен иеленбеген соң тек заң кеңесін берумен
шұғылданды. Басқалары керісінше адвокатураға берілді. Юрисконсультарға
қарама-қарсы адвокаттар сот қорғаумен шұғылданды. Олар бұрынғыдай патрондар
деп республиканың соныңа дейін аталды.
Республика кезеңінде адвокатура еркін мамандық болған. Заң шығару аясы
оған өз ықпалын тигізген жоқ. Тек тәжірибе мен әдет, кәсіби қызметтің түрлі
жағына қатысты кейбір ережелерді шығарды.
Адвокатураға қабылдау тәртібі мүлдем анықталмағанмен, кіші Плинийдің
айтуы бойынша бұрынғы әдет бойынша адвокатураға жаңадан кіріп жатқан жас
түлектер форумға бірінші рет қандай-да бір лауазым тұлғаның қамқорлығымен
келген болатын (Мысалы: экс-консулдың).
Адвокатурамен шұғылдану үшін білім деңгейі, тәжірибенің дайындық,
өнегелік қасиет сияқты шарттар мүлдем анықталмаған болатын. Өздерін
адвокатура қызметіне сарып еткісі келетін жас адамдар оратор-оқытушының
риторика курсын тыңдаған, атақты заң мамандарының кеңес беруіне қатысқан,
сот мәжілістеріне қатысқан. Бірақта, заңмен тәртібі, мерзімі және
міндеттілігі белгіленбеген.
Тек адвокаттық қызметін сыйақыға қатысты жағы заңмен реттелуге тап
болды. Сонымен қатар, сыйақымен қоса республикалық кезеңнің заңнамасы сот
жарыссөздерінің ұзақтығы жөнінде адвокаттың қызметіне өз ықпалын тигізді.
Алғашында ол соттың ұйғаруына тәуелді болды.
Бірақ республиканың соңына қарай Помпей "тіл шеберлігіне тиым салды"
және айыптаушының сөйлеуіне екі сағат беріп, ал айыпталушы үшін үш сағат
белгілеген болатын. Уақыт клепсидра атты су сағатымен өлшенген.
Республиканың ыдырауымен Помпейдің заңы жойылып және сөйлеудің ұзақтығын
белгілеу қайтадан сотқа берілген.
Бәріне қарамастан, республикалық кезең рим адвокатурасының ең жақсы
уақыты болып саналуы қажет. Іс жүргізудін жариялылығы және ауызекілігі,
халықтың юрисдикциясы толық дамуымен адвокатураға қызметіне кең іс майданы
ұсынылған. Ол мүлде еркін мамандық болған және бірқатар жоғары дәрежелі
шешендерді шығарды. Атап айтсақ: Цицерон, Гортензий, Демосфен, Марк Аврелий
Цетега, Сервия Сульпиций Гальба, Кай Грахт және тағы басқалар.
Республикалық басқару кезеңі ыдырауымен адвокатура көптеген
өзгерістерге ұшырады. Сот билігі аздап-аздап халық өкілдерінен императорға,
жоғары кеңеске және үкімет шенеуніктеріне қарай ауысты. Императорлардың
назары адвокаттың сыйақысы жөнінде сұрақтарға қарай айрықша аударылды.
Себебі адвокаттардың ашкөздігі және ожарлығы аса ірі мөлшерге дейін жеткен
болатын.
Император адвокаттарға сый ақыны оң мың (10 000) сестерцийден аспайтын
мөлшерде алуға рұқсат етті. Осы ережені толықтыруда Константин (326 жылы)
әрбір сыйақы түрінде тым көп соманы қоқан-лоққылап алатын адвокатты
тізімнен шығаруды ұйғарды.
Астананы Римнен Константинопольға көшірумен заң шығару аясы адвокаттық
қызметтің барлық жақтарын қамти бастады.
Осы уақытқа дейін адвокатура барлық қатынастарда еркін мамандық болды
және оның ешқандай ұйымдары болған жоқ.
ІV ғасырдан бастап заң ескерткіштерінде "адвокаттар сословиесы" атты
термин кездесе бастады.
Юстиниан жинақтарында адвокатураның ұйымдастырылған жүйесін табуға
болады. Бұл ұйымның негізгі қағидасы болып – адвокаттық қызметті лауазым
қызметке теңестіру табылады. Адвокаттық қызметке жіберу мәселесі аудан
немесе қаланың бастығына, яғни жоғары әкімшілік – сот шенеунігіне тәуелді
болды. Адвокаттар қатарына қабылдау үшін теріс шарттар, республикалық
уақытта болған шарттар сияқты. Адвокатураға келесі тұлғалар жіберілмеді:
кейбір физикалық кемістігі бар кәмелетке толмаған тұлғалар (соқырлар,
саңырау), әйелдер, қылмыстық жазаға тартылған тұлғалар, масқаралық кәсіппен
шұғылданатын тұлғалар және басқа да тұлғалар.
Сонымен бірге адвокатура кандидатынан келесі жағымды шарттар талап
етілді:
1. Заң мектебінің курсін бітіру.
2. Емтихан.
Юстиниан кезінде заң мектептері тек Рим, Константинополь және Берит
қалаларында болған. Қалғандарына тиым салынған болатын.
Аталған курсты аяқтаған соң, адвокаттыққа кандидаттар аудан (қала)
басшысының қатысуымен ғалым-заңгерлер қабылдаған мемлекеттік емтихан
тапсыруы қажет болды. Емтиханнан өткен кандидат аудан (қала) басшысының
рұқсатымен адвокаттық қызметпен айналысуға жіберілді. Адвокаттар мамандыққа
жіберілу тәртіппен префектура бойынша тізімге енгізілген. Барлық адвокаттар
екі дәрежеге бөлінген: штаттық және штаттан тыс болып.
Айырмашылығы, біріншілері белгілі бір санмен шектелген және барлық
соттарда іс жүргізуге құқығы болған, ал екіншілер санмен шектелмеген және
төменгі соттарда қызмет атқарған. Штаттық адвокаттар, штаттан тыс
адвокаттар санынан аудан (қала) басшысымен тағайындалған.
Олардың басты кәсіби қылмыстары болып: клиентке опасыздық жасау, үлкен
сый ақыларды талап ету және өсекшілдік. Осы аталған бұзушылықтар үшін тек
бір жаза қолданды: тәжірибеге тиым салу.
Адвокаттар әрбір сот ісін жүргізудің алдында ант береді.
Осындай түрде Юстиниан заңнамасы бойынша рим адвокатурасының
ұйымдастырылуы көрсетілген.
Ежелгі рим іс жүргізуінде қатаң түрде жеке келу қағидасы қолданды. Бұл
қағида рим республикасының алғаш ғасырларында қатаң қолданылып келді.
Дауласушы тұлғаларда сот өкіліне деген қажеттілік пайда болған жағдайда
жеке келу мәселесін жанама жолмен, яғни адстипуляция арқылы шешуге мүмкін
болған. Оның мазмұны мынада: шартқа отырушы тұлға (stіpulater) тең қатусышы
ретінде қандай да бір тұлғаны тартқан және осы шарттан туындайтын талап-
арызды жеке өзі беруге немесе оны өзінің жалған тең жолдасына беруді ұсына
алады.
Бірақта, азаматтық айналымның кең дамуымен қатар өкілдікте деген
табанды қажеттілік ұлғая бастады. Осының нәтижесінде когниторлар институты
пайда болды. Олар, қарсы тараптың қатысуымен, сотта өкілдік ету үшін,
салтанатты түрде тағайындалған.
Империя кезеңінде өзге тәртіп орнады. Осы уақытқа дейін адвокаттар
көбіне ораторлар болған. Сот өндірісі өзгергеннен кейін сөз шеберлігі
қолданудан шыға бастады. Сонымен бірге, адвокаттардың, сенімгерлердін және
юрисконсультанттардың арасындағы айырмашылықтар бара-бара жойылып, сонында
барлық үш функцияны адвокат жеке өзі атқаратын болды.
Франция.
Римдықтар Галлияны жаулап алып оған өздерінің өзге мекемелерімен қатар
адвокатураны да алып келді.[4]
Галлиядағы Рим үстемдігі төрт жарым ғасырға созылды. Ол римнің
префектурасы болғандықтан, рим императорлары қабылдаған адвокатураға
байланысты барлық қаулылар оған да қатысты болды. Мұнда да алдағы тарауда
көзделген адвокаттар сословиясы болған.
V ғасырда Галлияны франктар жаулап алды. Адвокатура бұрынғы күйде өмір
сүре берді. Бірақ, Ұлы Карлдың монархиясы ыдырап және феодализмнің дамуымен
сот төрелігі жойылып, және адвокатура құлдырай бастады. Іс жүргізудің
негізгі нысандары болып сот таласы (жұдырық құқығы) және Құдай соты
танылды.
Адвокаттың мұндай іс жүргізудегі міндетіне, мұндай жағдайда Құдай
сотын жіберу жөнінде сұрақтарын талқылауға қатысу кірді. Бара-бара
адвокатура өше бастады. Тек таласуға жол берілмеген діни соттарда
адвокаттың қызметіне кең мүмкіндік берілді. Канондық құқық, адвокатура
жөніндегі бірқатар қаулыларды рим құқығынан үлгі етіп алды. Ол,
адвокаттардан үш жыл канондық және азаматтық құқықтарды оқуды, тәжірибелік
дайындықты және жыл сайын ант беруді талап етті. Діни сотта, тәжірибеге,
діни және сонымен бірге зайырлы тұлғалар жіберілді.
XІІІ ғ. соңынан бастап адвокатура заңмен реттеле бастады. 1270 жылы
атақты "Учреждения Людовика Святого" жарыққа шықты, ол алғаш рет француз
сот өндірісінің және сот құрылымының негізін қалады. Сонымен қатар, сот
таластары шектеліп адвокаттардың қызметіне көп мүмкіншілік берілді.
Людовик өзінің жинақтарына рим құқығында кездесетін осы мамандыққа
қатысты бірнеше қаулыларды еңгізді. Алдымен Людовик оларға "сотта заңсыз
істерді қорғауға тиым салуды" ұйғарды. Кейін ол олардан "кедейлердің,
жесірлердің және жетімдердің ресми қорғаушысы" болуды талап етті.
Людовиктің баласы Филипп осы қаулыларды дамытып және толықтырды. 1274
жылғы нұсқауымен ол келесі мәселелерді белгіледі:
1. Сословияға кірген адвокаттар, рим құқығының формуласына жақын
формула бойынша ант беруге міндетті.
2. Осы антты олар жыл сайын қайталау керек болатын.
3. Сый ақының мөлшері істің түріне және адвокаттың қабілеттігіне
байланысты анықталады, бірақ, ешбір жағдайда 30 түрік лирасынан
аспауы қажет.
Адвокатураның сословиялық ұйымдастырылуының бірінші көрінісі ХІV
ғасырда көрінді. Сословиялық ұйым бірден заңмен реттелген жоқ; ол заң
шығарушы биліктен тәуелсіз, тәжірибе және әдет жолымен пайда болды, тек
содан кейін үкіметтің регламентациясына душар болды. Адвокаттар өздігінен
ассоциация құрып және оған "сословие" деген ат қойды. XІV, XV, XVІ
ғасырлар барысында адвокатураға қатысты елу нұсқаулар қабылданды. XІV
ғасырда адвокаттар қатарына алу үшін шарт белгіленді: тізімге еңгізу.
Кандидат өзінің дипломын көрсетіп, егер өзге себептер болмаса, ант беруге
жіберіледі.
Сонымен, құқық лицензиятының дипломы, ант беру және тізімге енгізу -
адвокаттық қызметке жіберу үшін қажетті үш шарт болып табылады. Ал
тәжірибелік дайындыққа қатысты ештене болған жоқ, себебі ол міндетті
болмады. Әрбір тізімге еңгізілген адвокат екі экю төлеуге міндетті болды.
Адвокаттар "парламент корпусының" құрамына кірген және онда, судья
және прокурордан кейінгі орынға ие болған. Адвокаттардың өздері тек
парламенттің жарлығына бағынған болатын.
Адвокаттардың міндетіне заң кеңесін беру, істі сотта ауызша қорғау
және кейбір сот қағаздарын толтыру кірген.
Республикалық Римдегі сияқты француз заңгерлері 2 (екі) топқа
бөлінді. Біреулері көбіне немесе айрықша тек кеңес берумен шұғылданған, ал
басқалары сонымен қатар сотта іс жүргізген. Біріншілері Римдегі сияқты
юрисконсульт деп, ал екіншілер адвокат деп аталған.
Юрисконсульттар ауызша және жазбаша кеңес берумен қатар, кейде
дауласушы тұлғалардың өтініші бойынша заң баптарын (мақаласын) басып
шағарған.
Біз байқауымыз қажет, Францияда юрисконсульттар адвокатурадан бөлек
XVІІІ ғасырға дейін қызмет істеп келді, тек XІX ғасырда олар біртұтас болып
бірікті.
Ауызша қорғау адвокаттардың монополияся болып танылды. Бұлардан басқа
сотта бөгденің ісі бойынша сөйлеуге ешкімнің құқығы болған жоқ. XІV және XV
ғғ. бұл ережелер одан әрі кеңейтілді. Парламет, дауласушы тұлғаларды ауызша
қорғауға қатыстыруын қысқартып өздеріне адвокатты тағайындауды талап етті.
XVІ, XVІІ және XVІІІ ғасырлар барысында фрацуз адвокатурасы орта
ғасырларда болған түрден гөрі мүлдем өзге түрде қалыптаса бастады. XVІ ғ.
дейін адвокатура римдық үлгі бойынша ұйымдастырылған болатын, ал жаңа
уақытта ол жеке жолға шыгып өзіне тән сословиялық үйымды құра бастайды.
Орта ғасырларда кандидаттардан үш шартты талап еткен: заң білімі, ант
беру және тізімге еңгізу. Осы аталған барлық шарттар жаңа кезеңнің
заңнамаларында сақталып қалды. Бірақ, аталғандарға қоса тағы бір шарт
қосылды, ол – тәжірибелік дайындық немесе стаж.
Алғаш кездерде оның ұзақтығы екі жыл болған, кейін ол төрт жылға дейін
ұзартылған болатын.
Азаматтық істер бойынша адвокаттардың қызметінде ешқандай өзгерістер
болған жоқ. Бұрынғыдай адвокаттар заң кеңесін беріп және сотта ауызша
қорғауды асырып жүрді.
Адвокатураның сословиялық ұйымдастырылуы толық дәрежеге жетіп 1790
жылы 2 қыркүйекте құрылтай жиналысының шешімімен жойылған болатын.
1790 жылғы Декреттің 10 бабы бойынша "бұрын адвокаттар деп аталған
тұлғлар сословие құрұына және өздерінің міндеттерін атқару кезінде арнайы
киім-кешекті киюіне тиім салынды". Мұндай шараларды қабылдау, сот
органдарының қайта ұйымдастыру бойынша құрылтай жиналысының жүргізген
қызметіне байланысты болды. Кейін құрылтай жиналысы өздерінің жіберген
қателерін түсінді, бірақ саяси жағдайлар және тұрақты үкімет билігінің
болмауы адвокатураның ұйымдастырылуын тез арада бұрынғы қалыпына келтіруіне
кедергі болды. Соңғы заңның жобасы, адвокатураны революцияға дейінгі болған
жағдайына қайтадан алып келді.
Бірақ, Наполеон тәуелсіз және өзін-өзі басқаратын сословияның болуын
қаламады. Сондықтан, заң жобасы Наполеонның ықыласын ескере отырып
өзгертілді, және 1810 жылы басылып шығарылды. Бұл жоба ешқандай нәтиже алып
келген жоқ.
Аталған заңның шығарған уақытынан бастап тек бірнеше заңдар
қабылданды, сонымен 1850 жылы адвокаттар патенттік жарналарды жинауға
табындырылды, ал 1851 жылы азаматтық істер бойынша кедейлерге тегін
қорғаушыларды тағайындау бекітілді.
Осымен ХІХ ғ. Франция адвокатурасы арнайы ережелермен айқындалмаған,
тек аталған заңдарға негізделген. Осы ХІХ ғ. басында француз адвокаттары
алғаш рет адвокаттар корпорациясын ұйымдастырды. Термин "корпорация"
адвокаттарға қатысты "алқа" деп де аталған.
Бұл корпорацияның құрамына бірінші немесе екінші инстанциядағы соттар
тізіміне еңгізілген адвокаттар кірген. Олардың қызметтері болып:
1. Азаматтарға заң консультациясын беру.
2. Құжаттарды толтыруға жәрдемдесу.
3. Сотта азаматтардың құқықтарын қоргау.
Сол кездегі адвокаттыққа кандидаттан мындай талаптар талап етілді:
1. Құқық лицензиатының білім деңгейі.
2. Ант беру.
3. Тәжірибелік дайындық немесе страж.
4. Тізімге еңгізу.
Диплом, Франция университетінде немесе заң мектептерінде үш жыл
құқықты оқу нәтижесінде және емтихан тапсыру арқылы алынды. Адвокат антты
қай соттың тізіміне еңгісі келсе, сол сотқа береді және оны жыл сайын
қайталап тұрады. Антты беріп болғаннан кейін, кандидат, адвокат атағын
алады, бірақ ол стажерлар, яғни дайындалушы адвокаттар тізіміне кірмегенше
тәжірибемен шұғылдануға құқығы болмайды.
Стажер, заңмен белгіленген стаж уақытын[5] өтеп шыққан соң, кеңестен,
өзін тәжірибемен шұғылданатын адвокаттар тізіміне еңгізу туралы өтіне
алады. Ол үшін адвокат мынаны куәландыру қажет:
1. Тиісті стаж мерзімін өтеп шыққаның немесе бұрын өзге апелляциялық
сотта адвокат болып құрамында болғаны жөнінде.
2. Париж қаласында пәтері бар екені жөнінде.
3. Ол өнегелік қатынас жағынан мінсіз екені жөнінде.
Тәжірибемен шұғылданатын адвокаттар тізімі жыл сайын арнайы
комиссиямен құрастырлып және басылып шығарылады: комиссия құрамына алқаның
төрағасы, хатшысы және кеңестің үш мүшесі кіреді.
Стажер, тізімге еңген уақыттан бастап алқаның толық құқылы мүшесі
болып саналады.
Ресей.
Славян құқығының тарихында қызықты фактіні байқауға болады: бірде бір
славян халықтарында адвокатура таза күйінде дамып үлгермеген.
XV ғасырдың заңнамалар жинағында алғаш рет сот өкілдігі туралы аталып
кеткен. Өкілдер міндетін, біріншіден, дауласушы тұлғалардың туыстары,
екіншіден, мемлекеттік қызметтегі және билікпен иемденген тұлғаларды
қоспағанда, барлық құқыққа қабілетті тұлғалар жүзеге асырған.
Бірінші топтағы тұлғалар табиғи өкілдер болған, ал екінші топтағы –
жалдамалы өкілдер. Соңғы топтағы тұлғалардан бара-бара кәсіби өкілдер
институты қалыптасты.
Өкілдердің қызмет аясы жөнінде мәселе әр заманда әртүрлі
қарастырылған. Ежелгі уақытта, яғни қылмыстық іс жүргізу әлі азаматтықтан
бөлек болмаған кездерде, өкілдер іс жүргізудің екі түріне де қатысуға
мүмкіндіктері болды.
Реформаға дейінгі адвокатураның кемшіліктері және сот құрылысындағы
жетіспеушіліктер үкімет органдарымен шараларды қолдануды талап етті.
Мемлекеттік кеңес, ұйымдасқан адвокатураны құруды қажет деп тапты, себебі
онсыз "азаматтық іс жүргізуде жарысты жүргізу және қылмыстық іс жүргізуде
сот жарыссөздерін жүргізу мүмкін емес болды". Осы идея 1864 жылғы Сот
Уставында жарияланған болатын.
Аталған Уставқа сәйкес Ресейде бірінші адвокатура институты
ұйымдастырылды.
1866 жылы Ресейде адвокатура туралы ереже бекітілді. Бұл ережеге сай
адвокатура екі топтағы тұлғаларға бөлінді:
1. Присяжный поверенный.
2. Жеке (частный) поверенный.
Олардың қызмет ету аялары дәл келеді, тек, бір айырмашылығы болып
присяжный сенімділер жоғары білім цензімен иеленеді және кейбір
артықшылықтармен пайдаланады.
Присяжный, адвокаттық қызметпен шұғылдану үшін орыс заңнамалары
бойынша мынадай шарттарға жауап беруі керек:
1. Жиырма бес (25) жаста болуы.
2. Орыс азаматтығының (русское подданство) болуы.
3. Заң ғылымдар курсын университетте немесе басқа бір оқу орнында
бітіргендігі жөнінде аттестат (диплом).
4. Тәжірибелік дайындық немесе стаж.
Сот Уставының 354 бабына сәйкес адвокатураға дайындықтың үш түрі
көрсетілген:
1. Кандидаттар, соттар ведомствасында тәжірибелік мәліметтер алуға
мүмкіндігі бар лауазымды қызметті атқара алады.
2. Сот лауазымына кандидат ретінде тіркелуге.
3. Присяжный сенімділер жетекшілігімен, олардың көмекшісі ретінде сот
тәжірибесімен шұғылдануға.
Аталған барлық үш жағдайларда бес жылдық мерзім қажет. Сот Уставын
құрастырушылар адвокатураның ішкі өзін-өзі басқарылуын француз үлгісі
бойыншы ұйымдастырған.
Адвокатураға түсу үшін заңның талаптарына жауап беретін тұлғалар
кеңеске қажетті құжаттармен қоса өтініш жолдайды. Кеңес, барлық ұсынылған
мәліметтерді ескере отырып, присяжный сенімділер қатарына қабылдау немесе
одан бас тарту жөнінде шешім қабылдайды (381 бап).
Присяжный сенімділер өздеріне азаматтық және қылмыстық істерді
жүргізуді қабылдай алады. Олар дауласушы тұлғалардың өкілдері болып
есептеледі. Олардың клиентпен қарым-қатынастары сенімхат шарты негізінде
жүреді және өкілдің арнайы өкілеттіктері арнайы рәсімделуі қажет.
Присяжный сенімділермен қатар жеке сенімділер де азаматтық және
қылмыстық істерді жүргізе алады.
Бітімгершілік (мировые) және уездік съездер және сот палаталары жеке
сенімділерге бөгде істерді жүргізуге құқық беретін куәлік береді. Бұл
куәліктер арнайы жарналармен салынады. Олардың мөлшері, егер съезбен
берілген болса 40 сом, ал сот палатасы берсе 75 сом. Осы жарналар жыл сайын
төленіп отырады. Жеке сенімділер қай соттың құрамында тұрса, сол сот оған
билік етеді. Арнайы бап бойынша әйелдерге жеке сенімгер болуға тиым
салынған (406 бап).
Советтік Социалистік Қазақ Республикасы.
Совет Одағының алғашқы жылдары пайда болған адвокатура үлкен жол өтіп,
қазір жоғары мамандандырылған заңгерлердің қоғамдық ұйымы болып табылады.
1917 жылғы 24 қарашада қабылданған №1 Сот туралы Декрет буржуазиялық
соттарды қысқартып және присяжный адвокаттар институтын жойды.
Корғаудың сапалы нысаның ұйымдастыру барысында құқық қорғаушылар
алқалары құрыла бастады[6], сонымен қатар қазақ депутаттары және шаруа,
солдат, жұмысшылар уездік атқару комитетінің жанында қорғаушылар алқасы,
айыптаушылар және азаматтық іс жүргізу тараптарының өкілділерінің алқалары
құрылды.2
Бұл аталған нысандардың өмір сүру қабілеті болған жоқ. 1922 жылы 26
мамырда ВЦИК-тің ІІ сессиясының 9 шақыруында сот қорғаушылар институтын
ұйымдастыру жөнінде сұрақтар қарастырылды және адвокатура туралы Ереже
бекітілді, онда қорғаушылар алқасының қызметі мен ұйымдастыру қағидалары
айқындалды. Бұл күн адвокатураның туылған күні болып саналады.
Ереже бойынша қорғаушылар алқалары өзін-өзі басқаратын ұйым ретінде
құрылатын болды. Олардың қызметіне басшылықты, алқа мүшелерінің санынан
сайланатын, президиум жүзеге асырды; алғаш рет алқа қызметінде жаңа
функциялар пайда болды - адвокаттар сотқа қатысып қоймай, сонымен бірге
мекемелерде және ауылдық жерлерде халыққа құқық көмегін көрсету мақсатында
заң консультацияларын ұйымдастырды.
Қазақстандағы адвокатураның ұйымдастырылуы жолында көптеген қиындықтар
тұрды. Алдымен кадрлардың жоқ болуы және кейбір совет жұмысшылары
адвокатураға сенімсіздікпен қарады, оны совет сотына деген қажеттілігін
мойындамады.
1939 жылы 16 тамызда СНК ҚСРО ""ҚСРО адвокатурасы жөнінде" жаңа
Ережені бекітті, онда облыстық адвокаттар алқасын ұйымдастыру мәселесі
айқындалды. Ереже бойынша, адвокаттық қызметпен тек алқа мүшелері және тек
заң консультациясы арқылы айналысуға құқылы болды.
Адвокатқа сотта қорғауды жүзеге асыру міндетімен қоса мекемелерге және
азаматтарға өзге құқықтық көмек көрсету міндеттері жүктелді. Республикада
тұрақты түрде, адвокат кадрларын дайындау бойынша белсенді жоспарлы
жұмыстары жүріп жатты. 1936 жылы бірінші рет, бүкіл Қазақстандық алқа
қызметкерлерінің съезі шақырылды. Оның нәтижесінде, халыққа беретін құқық
көмегін жақсарту бойынша адвокатураның міндеттері айқындалды.
Соғыстан кейінгі кезеңдерде біздің республикада адвокатураның қызметін
ұйымдастырушылық нысандары өзгеріссіз қалды; алқаның қызметіне жалпы
басқаруды Қазақ ССР әділет комиссариаты жүргізді, ал тікелей басшылықты -
алқаның сайланбалы органы- президиум жүзеге асырды.
Бірақ, адвокатураға мамандырылған кадрлардың жетіспеушілігі және
материалдық базасының әлсіз дамуы қатты сезіле бастады.
1960 жылы 5 шілдеде Қазақ ССР-ның Жоғары Кеңесі Қазақ ССР
адвокатурасы жөнінде Ережені бекітті. Бұл Ереже, адвокатураның заңдылықты
орнату ісіндегі беделі мен ролінің көтерілуінде өз ықпалын тигізді.
1979 жылы 30 қарашада ҚСРО-ның Жоғары Кеңесінің екінші сессиясының X
шақыруында "ҚСРО-ғы адвокатура жөнінде" заң қабылданды, осыған сәйкес Қазақ
ССР жоғары кеңесі 1980 жылы 13 қарашадағы заңымен Қазақ ССР-ғы адвокатура
жөнінде жаңа ережені бекітті.
Жаңа заңда адвокатураның міндеттері кеңірек айқындалған, алқа
мүшелігіне қабылдау және одан шығару тәртіптері көзделген, алқаның
ұйымдастырушылық қызметін жетілдіру бойынша шаралар келтірілген, адвокаттық
қызметінің кепілдіктері тұжырымдалып және оның ерекшеліктері ескерілген.
Сонымен бірге адвокатурадан шығарылған адвокаттардың шағымдарын сот
тәртібімен қарау мәселелері қарастырылған.
Айтылғандардың бәрі әрине, адвокатураның қызметінің және
ұйымдастырылуының демократиялық қағидаларын дамытады, заң көмегінің сапасын
көтермелейді, оның, азматтардың және ұйымдардың заңды мүдделері мен
құқықтарын қорғаудағы рөлін жетілдіреді.
ІІ. Адвокаттың азаматтық іс жүргізуге қатысуы – сот өкілінің бір
нысаны ретінде.
Сот өкілдері институты азматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге
асыру аясындағы демократизмнің бірден-бір көрінісі болып табылады.
Істі сотта өкіл арқылы жүргүзу құқығы, тараптарға, жеке талапты
мәлімдейтін және мәлімдемейтін үшінші тұлғаларға, мемлекеттік органдарға
және ұйымдарға, сондай-ақ ерекше іс жүргізу істері бойынша немесе ерекше
талап қою арқылы іс жүргізуге қатысушы мүдделі тұлғаларға берілген.
Сотта, істі өкіл арқылы немесе оның көмегімен жүргізу құқығы ештенемен
шектелмеген.
Азаматтық іс жүрізүдегі сот өкілдігі барлық азаматтық істер бойынша,
яғни дауды мәні бойынша қарау кезінде бірінші инстанциядағы сотта және сот
шешімдерінің заңдылығы мен негізділігін тексеру бойынша екінші
инстанциядағы сотта және кей жағдайларда істі қадағалау тәртібімен қайта
қарау кезінде жүргізіледі.
Тәжірибеде, сот өкілдігіне деген қажеттілік, алдымен заңды тұлғаларда
жәнеде процессуалдық әрекет-қабілеттігі әртүрлі себептерге байланысты
шектелген жеке тұлғаларда пайда болады (жасына, физикалық жағдайына
байланысты).
Сонымен қатар, сот өкілі көмегіне сүйенуді артығырақ көретін, бірақ,
өздеренің науқастығына, қолы бос еместігіне, заңи шала сауаттығына, істің
күрделігіне немесе өзге де себептерге байланысты әрекет-қабілеттігі бар
тұлғаларда жүгінеді.
Сот өкілдер институты сот тәжірибесінде кең қолдануын тапты.
Азаматтық іс жүргізүде сот өкілдігін көбіне негізінен адвокатура
органдары жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасындағы адвокатура заңда көзделген тәртіп бойынша
азаматтық істер бойынша өкілдікті және қылмыстық іс бойынша қорғауды жүзеге
асыратың қоғамдық үйым болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы адвокаттар қызметі "Адвокаттық қызмет
туралы"[7] заңымен және өзгеде адвокаттық қызметті реттеуге бағытталған
заңнамалардан тұрады.
Адвокат өз қызметін, заң консультациясы арқылы не жеке өзі немесе
басқа адвокаттармен бірігіп құрған адвокаттық кеңсе арқылы, сондай-ақ заңды
тұлға құрмай жекеше жүзеге асыруга құқылы. Осыған орай адвокат болып,
жоғары заң білімі бар, заң мамандығы бойынша кемінде екі жыл жұмыс істеген
және адвокаттық қызметпен айналысуға құқық беретін лицензиясы бар тұлға
табылады.
Азаматтық істер бойынша өкілдікті жүзеге асырған кезде адвокат келесі
шеңберлерде әрекеттенеді:
1. Заңды өкіл ретінде (әрбір ата-ана, асырап алушы, қамқоршы, қорғаншы
ретінде).
2. Қоғамдық өкіл ретінде.
3. Шарттық өкіл ретінде.
Өкілдің соңғы түріне тоқтап кетейік. Себебі, өкілдің осы түрі ең кең
таралған болып есептеледі.
Сондықтан, азаматтық іс жүргізу қатысушыларында, даулы құқық қатынасты
дұрыс бағалай білетін, дәлелдеу пәніне қандай фактілердің кіретінін және
олар қалай, немен пайымдалатынын білетін маманның көмегіне деген қажеттілік
ұлғая келеді. Осындай көмек үшін азаматтар адвокаттарға сүйенеді.
Адвокат жүзеге асыратын өкілдіктің азаматтық-құқықтық негізі болып
тапсырма шарты табылады, ал оның өкілеттіктері азаматтық іс жүргізу
заңнамасында және сенімхатта айқындалған. Аталған шарттың бар болуы
адвокаттың іс жүргізуде сенім берушінің атынан қатысуын негіздейді.
Соттағы өкілдік азаматтық іс жүргізу заң нормаларында
белгіленгендіктен ол процессуалдық сипатқа ие болады. Процессуалдық өкілдік
бұл тұлғаның өзге тұлғаның немесе ұйымның атынан процессуалдық әрекеттерді
жасау деп анықталу мүмкін. Жоғарыда айтып кеткендей, іс жүргізушілік
құқықтың пайда болу негізінде азаматтық-құқықтық өкілдік шарты жатыр. Соған
байланысты азаматтық- процессуалдық өкілдікке тән белгілері бар. Олар:
1. Өкілдік етуші өкіл берушінің атынан әрекет етеді, бұл шарттың болуымен
айқындалады.
2. Өкілдік етуші өкіл берушінің мүддесі үшін әрекеттенеді.
3. Өкілдік етуші іс жүргізуде өкіл берушінің құқықтарын іске асырып
міндеттерін орындайды.
4. Өкілдік етуші заңмен және өкіл берушімен берілген өкілеттіктер шеңберіне
әрекеттенеді. Өкілдік етушінің өкілеттіктері: жалпы және арнайы болып
бөлінеді. Жалпы өкілеттіктер өкілге заң негізінде табыс етіледі және
сенімхатта арнайы ескертуді талап етпейді. Оларды атап айтсақ:
дәлелдемелерді ұсыну, әртүрлі өтінімдерді қорғау және тағы да басқа
өкілеттіктер. Арнайы өкілеттіктерді жүзеге асыру құқығы өкіл беруші үшін
маңызды және қайтымсыз салдарына байланысты сенімхатта ескеріліп кетуі
қажет. Олар келесі процессуалдық әрекеттер:
• істі төрелік сотына беру;
• талаптан толық немесе жартылай бас тарту;
• талапты мойындау;
• талаптың пәнін өзгерту;
• бітімгершілік келісімін жасау;
• сот шешімін шағымдау;
• атқару қағазын өндіріп алу үшін ұсыну.
5. Өкіл процессуалдық әрекеттерді жасай отырып өкіл беруші үшін құқықтар
мен міндеттер тудырады.
6. Өкілдіктің пайда болуының негізі болып әрқашан өкіл берушінің ерік
білдіруі болып табылады.
Тапсырма шартты заң көмегі үшін жүгінген тұлғалар мен адвокаттар
коллегиясының заң консультациясы арасында жасалады. Заңда көзделген
жағдайлардан басқа, адвокаттарға клиентпен жеке шарттық қарым-қатынасқа
түсуге жол берілмеген.
Әдетте, заң консультациясына көмек сүрап келген тұлгалар істі
жүргізуді табыс ететіндей нақты адвокатты атамайды. Бірақта, заң көмегін
сұрап келген тұлға, заң көмегі тегін[8] көрсетілген жағдайлардан басқа,
адвокатты таңдаунда ерікті.
Сонымен қатар, егер клиент өкіл ретінде белгілі бір адвокатты
тағайындау туралы тілек білдірмесе де, оған қызмет көрсету үшін қандай да
бір адвокатты тағайындау клиентпен ақылдаса отырып тағайындалуы қажет. Ал
егер де клиент өкіл ретінде нақты бір адвокатты қаласа, заң
консультациясының меңгерушісі мүмкіндігі болғанша тілекті қанағаттандыруға
тырысуы қажет. Сотта азаматтық істі жүргізуді өз өндірісіне қабылдаған
адвокат, өкілеттігінің дұрыс рәсімделуінің қамын ойлау қажет.
Нақты бір азаматтық іс бойынша адвокаттың өкілеттігі заң
консультациясы (меңгерушісі қол қойған) немесе адвокаттық кенсе беретін
ордермен рәсімделеді, ал өз қызметін жеке дара атқарған жағдайда шартпен
рәсімделеді.
Ордер адвокатқа тек жалпы өкілеттіктерді иемденуге құқық береді. Егер
заң көмегіне сүйенген тұлға адвокатқа арнайы өкілеттіктерді беруді тілек
етіп білдірсе, ондай жағдайда ордерге, заң талабына сәйкес рәсімделген
сенімхат қоса берілуі қажет.
Бас бостандығынан айырылған тұлғалар атынан сенімхат тиісті қамау
орының бастығымен куәландырылу қажет. Әскердегі тұлғалардың сенімхаты
тиісті әскери бөлімшенің басшысымен рәсімделеді.
Өзге мекен тұрғыны адвокатқа сенімхатты, алдын ала нотариуспен
рәсімдеп (тұрғылықты жеріндегі) және телеграфтың рәсімдеген қолымен
телеграф жүесі арқылы жіберілуі мүмкін.
Антимонов Б. С. және С. Герзонның[9] пікірлері бойынша: адвокатқа
берілетін ордер сенім беруші берген сенімхатты орнын алмастыра алмайды. Бұл
адвокаттың, сенімхатта арнайы ескерілген жағдайда ғана, жүзеге асырылатын
клиенттін материалдық құқығымен билеу құқығымен байланысты.
Кейде өз мүддесін сотта білдіру үшін адвокатқа сүйенген тұлга, өзінің
заңи білімсіздігіне не өзге себептерге байланысты өзінің талаптары мен
қарсылықтарын негіздеуге қажетті фактілерді толық және дұрыс баяндап бере
алмайды.
Сондықтан азаматтық іс бойынша сенім берушінің мүддесін өкілдік ету
туралы тапсырмасын алар кезде адвокат іске маңызы бар фактілі мән-жайларды
мұқият анықтап алуға және клиенттің талабын (қарсылығын) пайымданатын
немесе жоққа шығаратын қандай дәлелдемелері бар екендігін белгілеп алуға,
сондай-ақ тиісті қоғамдық қатынастар түрін реттейтін құқық нормасы тауып
алуға қажет. Егер адвокат клиентпен алдын-ала сұқбаттасу барысында оның
талап қоюға құқығы немесе талапты даулау үшін негіздері болмаса не дауыссыз
талапқа қарсы талап қойып жатыр деген қорытындыға келген болса, ол істі
сотта жүргізу туралы тапсырманы қабылдаудан бас тартуы қажет.
Мұндай жағдайда адвокаттың клиентке көрсете алатын жалғыз заң көмегі
болып – ол қазіргі заңнаманың позициясынан оның талабының (қарсылығының)
заңсыз немесе негізсіз екендігін түсіндіріп беру. Бірақ, жөнсіз асығыс және
теріс түсіндірмелер беру салдарынан клиенттің мүддесінің бұзылуына әкеледі
жәнеде ол адвокаттың түсіндірмелеріне сеніп, кейін сотта өз мүддесін
(құқығын) қорғаудан бас тартуы мүмкін.
Адвокат заң көмегін беру туралы тапсырмасынан мына жағдайларда бас
тартуға міндетті:
1. Егер адвокат осы іс бойынша мүдделері көмек сұрап өтініш жасаған адамның
мүдделеріне қайшы келетін адамдарға заң көмегін көрсетіп жүрсе немесе
бұдан бұрын көрсеткен болса (тараптардың өзара келісімі бойынша делдал
болған жағдайды қоспағанда).
2. Іске судья, прокурор, сарапшы, маман, аудармашы, куә, азаматтық талапкер
және жауапкер ретінде қатысқан жағдайда.
3. Егер істі тергеуге немесе қорғауға адвокатпен жақын туыстық қатынастағы
лауазымды адам қатысса.
Адвокат заң көмегін көрсетуге байланысты өзіне мәлім болған
мәліметтерді құпия сақтауға міндетті және көмек сұрап өтініш жасаған
адамның келісімінсіз оларды жария етуге құқығы жоқ.[10]
ІІ.1. Адвокаттың өкіл ретінде іс жүргізуге қатысуының құқықтық негіздері.
Іс бойынша құқықтық позицияны белгілеп алып және сотта оны негіздеуге
және қорғауға мүмкіндік болған жағдайда адвокат өзіне сот өкілі міндетін
алады.
Адвокаттың, дәлелдемелерді және фактілерді алдын-ала бағалау, зерттеу
және іріктеп алу бойынша жұмысы өз көрінісін процессуалдық құжаттарды, яғни
талап-арызды және іс бойынша түсініктемені, құрастыру кезінде табады.
Адвокат, аталған құжаттарды толтыру барысында сотта клиент атынан ұсынылуға
жататын барлық фактілер мен дәлелдемелер туралы толық ақпаратпен қамтамасыз
етілуі қажет.
Егер, сенім берушіде қажет дәлелдемелер болмаған жағдайда адвокат
оларды жинау үшін көмек көрсету қажет. Сондықтан, дәлелдемелерді жинау
үшін, ол, келесі амалдарды жүзеге асырады:
1. Заң консультациясы арқылы сұрауларды рәсімдейді.
2. Сотқа, іс бойынша дәлелдемелерді талап ету жөнінде өтінім береді.
3. Сот тапсырмасы жөнінде сотқа өтінім береді.
Клиентке оның құқығы мен мүддесін қорғауға қажетті құжаттарды жинауға
көмектесу сотта азаматтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz