Сатып алу-сату шартының үғымы және элементтерін қарастыра отырып оның қүқықтық табиғатын ашу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-5
I Тарау. Сатып алу-сату шартының түсінігі және
маңыздылығы ... ... ... ... ... 6-46
1.1. Сатып алу-сату шартының түсінігі және
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ..6-16
1.2. Сатып алу-сату шартының жекелеген
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17- 46
II Тарау. Сатып алу-сату шарты бойынша тараптардың
құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 47 - 62
2.1. Сатушының құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..47- 55
2.2. Сатып алушының кұқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .55 - 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .63 - 64
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65 - 66
Кіріспе
Азаматтық қүқықтық шарттардың ішінде байырғыдан жэне дэстүрлі шарт
ретінде айналған ол сатып алу-сату шарты болып табылады. Кеңес одағы
кезінде де бұл шарт өзінің күшін жойған жоқ. Себебі ол уақытта да мүлікті
ақылы беру қатынасы орын алды. Қазіргі уақытта бұл шарттың құрамдас түрлері
кеңейді және елеулі өзгеріске ұшырады. Өзгеріспен толықтырулар сатып алу-
сату шартын нарықтық жолға бағыттады және экономиканы реформалаудың реңіне
келтірді, себебі кәсіпкерлік саланың қатысушылары бүл шартты жэне шарттың
жекелеген түрлерін жиі жасаумен болып түрады.
Сатып алу-сату шарты бүл - мүлікті акьтлы беруді камтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік кәсіпкерлер
арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен мемлекеттің мүктажы
үшін тауар сатып алу да камтамасыз етіледі. Әрбір шарт арнайы субъект
қүрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырларымен ерекшеленеді. Сатып
алу-сату шартында сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру көзқарас
дәстүрлі болып табылады.
"Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды)
екінші тараптың (сатып алушының) меишігіне, шаруашылык жүргізуіне немесе
жсдел баскаруына беруге міндеттенеді, ал сатьтп алушы бүл мүлікті (тауарды)
қабылдауға және ол үшін белгілі бір акша сомасын (бағасын) төлеуге
міндетті". Мүндай анықтама қатысушылардьщ катарын толык қамтуға мүмкіндік
береді. Оған азаматтар және заңды түлғалардан басқа мемлекет және субъект
ретінде әкімшілік аумақтык бірлестіктер қатыса алады.
Сатып-алу сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншік қүқығының немесе заттық кұкықтық нысанасы бола алады)
мүлікті қүкьтқтарды сату ерекшелігін ескеруді талагт етеді.
Жоғарыда айтылған жайттан келесіні біз дипломдық жүмыстың мақсаты етіп
белгіледік, олар;
- сатып алу-сату шартының үғымы және элементтерін қарастыра отырып
оның қүқықтық табиғатын ашу;
- сатып алу-сату шарты тараптарының қүқықтары мен міндеттерін
мәртебесіне сай көрсету
- сатып алу-сату шартының жекелеген түрлерін олардьщ маңыздылығына
жэне қажеттілігіне қарай сипаттама жасау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, екі тарау және қорытындыдан тұрады.
I Тарау. Сатып алу-сату шартының түсінігі және маңыздылығы
1. Сатып алу-сату шартының түсінігі және элементтері
Сатып алу-сату шарты бұл - мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық-қүқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді, олардьщ әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын
салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік
кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен
мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Әрбір шарт
арнайы субъект құрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырларымен
ерекшеленеді.
Сатып алу-сату шартына сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру шартқа
сияқты көзқарас дәстүрлі болып табылады. Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексі 270 бабының 3-ші тармағына сәйкес зат үшінші тұлға меншігіне берілу
мүмкіншілігі жоққа шығарылмайды.
Қазақстан Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және
рсспубликалардың Азаматтық заңдары негіздерінің 1991 жылы күшіне
енғізілуіне байлаиысты аталған шарт мүлікті сатып алушы тарабьшың
меніпігіне, толық шаруашылық жүргізуіне, оралымды басқаруына беретін болып
қарастырылады.
Мұндай шешімді екі тұрғыда қарастыруға болады. Біріншіден, мемлекеттік
кәсіпорын, мекеме қатысуымен сатып алу-сату шартын онда мемлекет аталған
субъектілердің мүлікті оның меншігіне алуға келісімін берген шарт ретінде
бағалауға боладьт, осымен бірге мемлекет аталған субъектілерде тиісті
заттық қүқықтар пайда болуына қарсы емес деп табу мүмкін. Екіншіден,
аталған заттық қүқықтар мемлекеттік меншікке негізделетін заңды түлғалар
меншік иелері ретінде мүлікті сатып ала алуы үшін көлемі бойынша жеткілікті
екенін болжауға болады. Осы көзқарасты қолдасак, онда осындай
мүмкіншіліктер меншік иесінен басқа өзге де заттық қүқықтар иелерінде,
мысалы, мүлікті сенімгерлікпен басқарушылар да бола алатынын айта аламыз.
Осы екі көзқарастар сырттай тек теориялық түрғыда болып келгеніне
қарамастан оларды одан әрі негіздеу мемлекеттік және оның қүрған заңды
түлғаларының қарым - қатынастарының тәжірибелік мәселелерін шешуге
мүмкіншілік бере алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтык кодексіғіің 406-бабына сәйкес:
"Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды) екінші
тараптьщ (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел
басқаруыиа беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бүл мүлікті (тауарды)
қабылдауға және ол үшін белгілі бір ақша сомасын (бағасын) төлеуге
міндетті" . Мұндай анықтама қатысушылардың қатарын толық қамтуға мүмкіндік
береді. Оған азаматтар және заңды түлғалардан басқа мемлекет және субъект
ретінде әкімшілік аумақтық бірлестіктер қатыса алады.[1]
Мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық кәсіпорын, мемлекеттік мекеме сатып
алушы болған уақытта мүлік тиісінше олардың шаруашылық жүргізуіне, жедел
басқаруына өтеді. Сонымен қатар, меншік кұкығы сатып алушы республикалық
немесе коммуналдық кәсіпорын болып келгеніне байланысты мемлекетте немесе
әкімшілік аумақтык бірлестікте аайда болады. Бұл мемлекеттік меншік
нысанына негізделген заңды түлғалар тек шартты белініп шығарылады деген
пікірге әкелуі мүмкін. Бірақ бұл (заңды түлға күру) мүлікті бірнеше
мақсатта оқшаулау үшін маңызды. Кейде осы жеке меншікке негізделген заңды
түлғаларға да қатысты.
Мысалы, егер сатып алушы жеке мекеме болып табылса, онда сатып алынған
мүлікке жедел басқару құқығы пайда болатыны анық.
Атап өтілгендей, сатып алу-сату шарты мүлікті беру бойынша барлық
қатынастарды қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі,
келісімшарт, энергиямен жабдықтау шарттары қазір сатып алу-сату шартының
түр түрлері болып бағаланады. Бұдан басқа, бөлшектеп сатып алу- сату шарты,
кәсіпорынды сату шарты қарастырылған.
Біздің заңнамада Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінің екінші
бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып алу-сату туралы жалпы
нормалар жоқ. Біздің ойымызша, болашақта тауар айналымының кеңеюіне
байланысты біздің азаматтық заңнамада да айтылғандай нормалар қажет болады.
Ал, негізінен қандай да болсын сатып алу-сату шартына ерекше бөлімде 25-
тарауда мазмүнданған жалпы нормалар тарайды.
Сатып-алу сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншік қүқьтғының немесе заттық қүқықтық нысанасы бола алады)
мүлікті күқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.[2]
Бағалы қағаздарды және валюталық күндылыктарды сатып алу-сатуда, егер
заңыама оларды сатьш алу-сату үшін арнайы ережелер қарастырмаса, жалпы
ережслер колданылады. Сонымен бірге бөлшектеп сатып алу-сатуға, тауар
жеткізіліміне, энергиямен жабдықтауға арнайы нормалар қолданылады. Дегенмен
біз жалпы ережелер мәнін төмендетпеуіміз керек, өйткені осылардың көмегімен
көптеген даулы жағдайлар шешіледі.
Шарттың өзін сипаттауға көшейік. Сатып алу-сату консенсуалды шарт болып
табылады. Ол, екі жақ барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге келген
сәттен бастап аяқталған (сатып алу-сату шарты жасалған) болып табылады.
Шарттың жасалуы меи орындалуының бір уақытпен сәйкес келуі (жасалған
сәтінде орындалатын шарттың болуы) бұл ережені өзгертпейді.
Сатып алу-сату шарты ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын алуды
талапетеді. Бірқатар жағдайларда сатып алу бағасы тауардың экономикалык
тепе-теңдігі болып келмейді, бірак шартта кіріптарлықпен жасалған мәміле
көрініс таппауы керек, сол сияқты бағаны қалыптастыру жөніндегі міндетті
нормалар да бұзылмауы керек. Оның ақылы мінезін (тепе-тең айырбас
ретіндегі) ескеру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабілетсіз тұлғалардың
кұкықтарын корғау негізінде болуы тиіс.
Сонымен бірге, бұл мемлекеттік мүліктік мүдделерді неше түрлі
алаяктықтардан қорғау үшін де қажет. Кейде сатьтп-алу сату шарттарын
жасағанда ақылылык ережесінен ауытқу да болуы мүмкін (сондықтан тек
жартылай ақылылық
туралы айтуға болатын шығар). Аталған мәмілелер өзінің заңдық табиғаты
бойынша шартты мәмілелер бола алады. Мысалы, егер сауда кәсіпорны мыңыншы
сатып алушыға ірі жеңілдік жасаймын деп жарияласа (мәміле осы жөніндегі
шартпен жасалса).
Бір біріне қарсы бағытталған екі тараптың субъективтік қүқықтарьт мен
міндеттері сатып алу-сату шартын өзара шарт ретінде сипаттауға мүмкіндік
береді. Мәселе шарттың мәнін қүратын қүқықтары мен міндеттері туралы.
Құқықтар мен міндеттердің көмекші мөлшері екі жақтықтан ауытқу болуы да
мүмкін.
Сатып алу-сату мүлік иесінің (басқа қүқық иеленушінің) өзгеруіне
(ауысуына) әкеледі. Көрсетілген белгілер, сонымен қатар бұл шарттың ерекше
мазмүиы аталғап шарттың мүлік жалдау (аренда), мердігерлік, сыйға тарту
және басқа да шарттардан елеулі түрде ерекшеленетіні туралы қорытынды
жасауға мүмкіншілік береді.
Дегенмен, сатып алу-сату шарты туралы нормалар жалпы мәнді де
иемденеді. Мысалы, олар мердігерлік катынастарды реттеуде де есепке алынуы
қажет. Өз материалдарымен жүмысты орындайтын мердігер оның сатушы рөлінде
болады. Басқа да азаматтық қүкықтық қатынастар шеңберінде сатып-алу сату
туралы нормаларды есепке алу қажет жағдайлар болуы мүмкін.
Басқа да құкықтық қатынастарда сияқты, сатып алу - сату шартьшың
элементтері болып біздің көзқарасымыз бойынша да субъект, объект жәғіе
мазмүн болып табылады. Шарттар элементінде "оның тараптары, нысанасы,
бағасы өтеулі шарттар да, мерзімі, ньтсаны мен мазмүны, яғни екі жақтың
қүкықтары мен міндеттері жатады" деген И.В. Елисеев және басқа да автор-
лардың пікіріне өзіміздің келіспеушілігімізді білдіреміз. Мүндай көзқарас
азаматтық қүқықтың неғүрлым түрақты теориялық ережесіне теріс ықпал етеді,
түсініктің шынайы мәнін жоғалтуға әкеледі.
Сатып алу-сату қатынасын 3 мәнде белгілеуге болады. Біріншіден, бұл -
сатып алу-сатудың экономикалық қатынасы. Екіншіден, бұл - адамдардың ой
елегінен өткен және құқық нормаларымен бекітілген субъективтік идеологиялық
қатынас. Ең соңында, сатып-алу сату шарты бұл - азаматтык қүқыктық
нормалардың жиынтығы. Құқықтық реттеуден тәуелсіз тұрмыс етіп айырбастық
материалдық қатынас ретінде аталған құқықтық реттеудің арқасында
(көмегімен) кұқықтық нысанға ие болады. Ол нысан - кұқықтық қатынас нысаны.
Шарт жағдайы, нысаны түлғалардың белгілі бір әрекетін азаматтьтк-
кұқыктық шартқа айналдыруға, олардың кұкықтары мен міндеттерін бекітуге
мүмк індік беретін заң техникасының тәсілдері болып келеді.
Сатып алу-сату шартының нысаны оның бағасына, субъектілеріне және
заңдық, шарттық талаптарға сәйкес анықталады. Оған Қазақстан
Республикасының Азаматтык кодексінің 152-бабында бекітілген мәміле нысаны
туралы жалпы ережелер қолданылады.
Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға, сонымен бірге кәсіпкерлік
қызметті қалыптастыру барысында жасалатын мәмілелер, жасалған кезде
орындалатындарын қосгтағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет, Қазақстан
Республикасы Президентінің "Жылжымайтын мүлікке қүқықтарды және онымен
жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы" заң күші бар Жарлығына
сәйкес, жылжымайтьш мүлікті сатып-алу сату шарттары мемлекеттік тіркеуге
жатады.
Олар басқа да қозғалмайтын мүлікті сату бойынша, шарттар сияқты
мемлекеттік тіркеуге жатады және мемлекеттік тіркеу кезеңінен жасалған деп
есептеледі.
Сатып алу-сату шартының субъектілері ретінде азаматтық қүкық
субъектілері, яғни жеке түлға, заңды тұлға, әкімшілік аумақтық
бірлестіктер, мемлекет әрекет ете алады. Сатып алу-сатудың қандай піарты
жасалатынына қарап кәсіпкерлік немесе косіпкерлік емес, бөлшек сатып алу-
сату шарты немесе мемлекеттік кәсіпорындар мүлкін жекешслендіру, олардың
қатысушылар қүрамьг да өзғереді. Басқа да жағдайларда қатысушылар күрамының
ерекшелігі сатып-алу сату шарттарының жекелеген түрлері бойынша төменде
қарастырылатын болады. Мұнда тек барынша маңызды (қағиданы) жағдайларды
атап өтеміз. Арнайы қүқықтық қабілетті иемденетін заңды тұлғалар сатып алу-
сату бойынша қатынасқа тек арнайы (жарғылық) қүқықтық қабілеттілік
шеңберінде қатыса алады, яғни бүл жерде әңгіме қандай да бір оның жалпы
шеңбері туралы жүрмейді, қүкықтык қабілеттілік көлемі әрбір жекелеген
құкықтық қатынаста нақтылануы қажет. Мысалы, шаруашылық жүргізу қүқығында
мүлкі бар мемлекеттік кәсіпорын, оның негізгі құралдарына жататын мүлікті,
сонымен бірге акцияларын сатуға құқығы жоқ. (2002 жылдың 21 мамырындағы
Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік мүлік ережелері бойынша Қазақстан
Республикасының заң актілеріне кейбір қосымшалар мен өзгерістер енгізу
туралы" Заңының редакциясындағы Азаматтық кодекстің 200-бабының 2-ші
тармағы. Егер мемлекеттік келісімшартқа отыруына қысқаша тоқталсақ,
мыналарды атауға болады. Заңды түрде мемлекеттің қүқық қабілеттілігі
шектелмеген, бірак, олармен жасалатын шарттардың мінезі, мазмүны мемлекет
атқаратын экономикалық және басқа да функциялармен (қызметтермен)
анықталады. Жеке тұлғалардың сатып алу-сату шарттарын жасасу мүмкіншілігіне
олардың құқық әрекет қабілеттіктерінің көлемі әсер етеді. Мысалы, әрекет
қабілеттілігі шектелген тұлғалар гек ұсақ тұрмыстық мәмілелерді жасай
алады, ал басқа мәмілелерді жасауға олар өзінін қамқоршысының келісімі
болғанда ғана құқылы. Егер жүйелі түрде жүзеге асырылатын сауда-саттық
кызметі туралы айтатын болсақ, онда жеке түлға тек жеке кәсіпкер
мәртебесіне иемденген соң ғана оны жүргізе алатынын ескерту керек немесе
бұл қызмет коммерциялық заңды тұлғамен жүргізілуі мүмкін. Негізінен:
"Құқықтық қатынас субъектілері болып, жеке басымен және мүлкімен
оқшауланған, қүқықтарға ие болатын және міндеттерді көтеретін түлғалар
табылады"
Сатып алу-сату шартының нысанасы (объектісі). Қүқықтық қатынастың
объектісін материалды (заттық), заңды, идеологиялық қылып бөлу толык
мөлшсрдс азаматтык құқықтық шарттар үшін де жарамды болып табылады. Сатып
алу-сату шарты өзінің ерекше нысанасына (затына), заңды және идеологиялық
объектілеріне иемденеді.
Қазіргі жағдайда олардың әрқайсысының мәні бірдей. Дегенмен, қазіргі
өндірістің өсуі, тауарлардың алуан түрлілігі және оларды пайдалану
мақсаттарының кеңеюі, сатып алынатын тауардың сатып-алу сату затына
талаптардың жоғарылауына әкеледі, әсіресе, егер тауар кейбір ерекше
мақсаттарға арналса. Келісімшарт нормаларында олардың барынша анық
бекітілмеуі жаңылысуға немесе сатып алу-сату затындағы қателікке әкелуі
мүмкін. Бөлшектеп сатып алу-сату шарттары жасалса, заң шығарушы сатылатын
өнімнің сапасы, қауіпсіздігі бойынша талаптарды бекіте отырып, түтынушы
жағдайын барынша "күшейтуге" әрекет етеді.
Заттар сатып алу-сату шарты нысанасының барынша кең тараған түрі болып
табыладьт. Кез-келген зат тектік немесе жеке сипаттар арқьтлы анықталған,
жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін. Тектік заттарға келсек, олар
қалған тауарлық массадан жекеленуі қажет екенін айта аламыз, сөйтіп олар
жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға теңестіріледі және осындай
түрінде сатып алу-сату шартының нысанасы бола алады. Егер әңгіме
жекеленбеген тектік тауарды сату жөнінде болса, онда сатъш алу-сату
шартыньщ нысанасы болып зат емес, мүліктік қүқык келеді. Осындай жағдай
сатып алу-сату шартының нысанасы "болашақ заттар" болып келгенде де орын
алады.[3]
Тауар әлі өндірілмеген немесе тауар табиғатта мүлдем жоқ. Батыс Еуропа
елдерінің сауда қүқығы жүйесіндегі бүған қатысты үш түрлі көзқарас бар:
біріншіден, кез-келген жағдайда сатушы шартта көрсетілген нысананы табыс
етуді қамтамасыз етуге міндетті (ол табиғатта бар болғанмен теңестіріледі),
егер шарттың орьтндалмауы дүлей күштер салдарынан болғанын дәлелдей алмаса,
ол шартты бүзушы болып саналады; екінші көзқарас бойынша, егер тауар
сатушының әрекетіне байланыссыз себептер бойынша өз қалыптасуына
иемденбесе, шарт "нысананың болмауы" салдарынан тоқтатылады, ең соңында,
егер сатып алушы өзіне белгілі
себептермен тауардың қалай болса да жеткізілгеніне үміттенетін болса, онда
шарт нысанасы тауар емес "сатъш алушының үміті" болып табылады.
Жоғарыдағы мысалдар нысана ерекшеленуінің негізгі мәнін көрсету үшін
келтіріліп отыр: шарт нысанасының сипаттамалары ең алдымен, шарт
орындалмауының, сатып алу-сату шарттары тиіеті орындалмауның тәуекелі
үлесуіне, екі жақтың қүкық-тары меи міндеттеріне әсер етеді. Нысана
ерекшелігі сонымен бірге сатып алу-сатуды жүзеге асыру тәртібіне де әсер
етеді, мысалы, шетелдік сатып алу-сату Қазақстан Республикасының "Валюталық
реттеу туралы" Заңына және оның орындалуы үшін қабылданған заңга тәуелді
нормативтік актілерге сәйкес жүргізілетін болады.
Бағалы қағаздар айналымы Қазақстан Республикасыньщ "Бағалы қағаздар
рыногы туралы"; "Қазақстан Республикасында бағалы кағаздар мен мәмілелерді
тіркеу туралы" Заңдармен, сонымен бірге, заңға тәуелді нормативтік
актілермен реттеледі. Азаматтық айналымда шектелген заттарды сатьш алу-сату
жекелеген заң актілері бекіткен ережелерді сақтаумен жүргізіледі, мысалы,
Қазақстан Республикасының "Қарудың жекелеген түрлерінің айналымы үшін
мемлекеттік бақылау туралы" Заңымен т.б.
Күшінде болып келетін Қазақстан Республикасының Азаматтык кодексі 406
бабының 4-ші тармағында мүліктік құқықтар сатып алу-сату шартының нысанасы
болып келуіне катысты жалпы мәндегі норма бекітілген. Мүліктік қүқықтарды
беруге қатьтсты мәмілелер кең таралуды иемденеді, оларға тауар биржаларында
жасалған, жекелеп алғанда оларға биржалық тауарлар жеткізілімі шартына
немесе биржалық тауарлар қатынасындағы міндеттер мен қүқықтарды болашақта
өткізу, күқықтарды сату шарттары жатады. (Қазақстан Республикасы
Президентінің "Тауар биржалары туралы" заң күші бар Жарлығының 5 бабының 1-
ші тармағы. Патенттік құқықтарды беруде нысанасы мүліктік құқық болып
келетін сатып алу-сату шарттары жасалуына әкеледі.
Шарт заты (нысанасы) туралы келісім сатып алу-сату шартының бір ғана
елеулі жағдайы болып табылады. Егер шарт тауарлардың атауын және санын
айқындауга мүмкіндік берсе, нысанаға қатысты жағдай келісілгеы деп
есептеледі. Сатып алу-сату шартының бағасы дегеніміз, оны алуға сатып
алушының немесе онымен көрсетілген үшінші түлғаның күкығы бар, қарсылай
ақша түріндегі қанағаттандыру. Ол Қазақстан Республикасыпың Азаматтық
кодексінің 383-бабының 1-ші тармағында бекітілген шарт бойынша бағаны
қалыптастыру бостандығына негізделеді. Тарифтер, баға белгілеу, ставкалар
және т.б. заңдық актілерде қарастырылған жағдайларда уәкілді мемлекеттік
органдармен орнатьглады. Орталықтандырылған тәртіпте орнатылған баға
белгілеу, тарифтерден кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің өздері қойған
бағаны, тариф-терін ажырату қажет.
Монополистік қызмет субъектілерімен өткізілетін тауарларға баға
орталықтандырылған тәртіппен қойылады. Мысалы: Қазақстан Республикасының
аумағында табиғи мононолияны
реттеу бойынша Қазақстан Республикасы Агенттік төрағасының 1999 жылдың 25
тамызында бекітілген "Мемлекеттік кәсіпорьшдармен монопольді калыптасатын
кызметтерге бағаны реттеу Ережесі" сонымен бірге, 1998 жылдың 14 тамызында
қабылданған Қазақстан Республикасыньщ бәсекені қорғау және табиғи монополия
субъектілерінің қызметтері мен жүмыстарына баға (тарифтер) енгізу, бекіту,
қарастыру, ұсыну тәртібі туралы нүсқау қолданылады. Қазақстан Республикасы
Президентінің "Мемлекеттік кәсіпорындар туралы" заң күші бар Жарлығының 40
бабының 1-ші тармағы қазыналық кәсіпорындар мен өткізілетін тауар бағалары
өкілетті органмен қойылатынын қарастырады.
1999 жылдың 23 қазанындағы "Алкогольді өнімдерге минимальді бағаны
қалыптастыру туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен
алкогольді өнімге ең төменгі шектегі баға қойылған.
Басым көпшілік жағдайларда баға шартпен қарастырылады. Егер шарттың
бағасы өзінде нақты келісілмесе және оның жағдайларымен анықталмаса, онда
бұл шарттың жарамдылығына әсер етпейді. Мұндай жағдайда тауар бағасы
бойынша әдетте қолданылатын талаптар есегтке алынады, басқаша айтқанда,
негіз ретінде тауардың нарықтық құны алынады. Баға тауар салмағына
байланысты қойылса, егер шартта басқаша қарастырылса, ол таза салмақ
бойынша анықталады.
Бүл сатып алушы үшін қолайлы ереже, әсіресе ыдыстың салмағы үлкен
немесе тауар қымбат болса және салмақтың кішігірім өзгеруі (көбеюі)
тауардың елеулі кымбаттауына әкелсе.
Егер шарт тауар бағасы оны негіздейтін көрсеткішке байланысты
өзгертілуге жататынын қарастырса, бірақ бағаны кайта қарау тәсілі
амықталмаса, баға шартты жасасу кезеңіндегі және тауарды беру бойынша
міндетті орындау уақытындағы көрсеткіштердің өзара қатысуымен анықталады.
Яғни тауарды оны өткізу кезеңінде өз құны көтерілуі немесе төмендеуіне
қарай шарт бойынша оның бағасы тиісті дәрежеде көтерілуі немесе төмендеуі
қажет. Біздің көзқарасымыз бойынша, осы, Азаматтық кодекстің 438-бабының 3-
тармағыида бекітілген ережелерде анықсыздық бар. Тауар бағасы шартгы
жасасқан кездегі көрсеткіпітердің және шарт бойынша үсынылатын тауарларды
сақтандыру, тиеу, буып-түю, сатьгп алу, өндіру кезінде қалыптасатын олардың
өзіндік қүны (шығындар) қатысуының негізінде анықталуы керек. Осымен бірге
Азаматтық кодексте сатушының мерзімді өткізіп алуынан сатып алушының
мүдделерін қорғауға арналған норма да жетік емес деп табуға болады. Ол тек
тауар күнын (бағасын) төмендетуді қарастыруы қажет, бірақ 438-баптың 3-ші
тармағымен мәселе былайша шешілмеген. Сатып алу бағасын төлеудің мерзімін
сатып алушы өткізіп алса, онда ол үшін баға тек көтерілу бағытында өзгеруі
қажет. Өкінішке орай бұл да Азаматтық кодексте көрініс таппаған. Қүқықтық
қатынастар (шарттар) мазмүнын қарайық. Ол екі мәнде түсіндірілетінін айтқан
жөн. Біріншіден, құқықтық катынастар мазмүны бұл - күқықтық реттелетін
қоғамдық қатынас. Сонымен бірге мазмұн деп екі жақтың құқықтары мен
міндеттерін (заңды мазмүнды) қарастырады.
В. А. Тархов мынадай мысал келтіреді: бір субъект екіншісіне қандай да
бір затты сатады және олардың арасында материалды экономикалық қатынас
қалыптасады, сатьш алушы ақша төлеп қажетті затты алады, баламальт айырбас
жүреді.
Айырбасқа қатысушылар шарттан қандай құқықтар мен міндеттер шығатынын
ойламауына болады. Біз осымен келісе алмаймыз. Ақырында заңдық мазмұн
меншік құқығына иемденудің жалпы заңдық мақсатымен анықталады. Шартқа
қатысушылардың гүсінігі меншікті иемденудің экономикалық мақсатымен ғана
шектеледі деп болжау артьтқ болар еді, мүндайға қазіргі өмірдің өзі де
мүмкіндік бермейді. Теориялық тұрғыда болса, онда сатып алу-сату шартының
экономикалық және заңдық мазмүндарыи ажыратуға талпыну мүмкін. Біршшісі
заңдық мазмүн, ол қүқықтар мен міндеттердің жеткілікті үлкен жиынтык
элементтерінен күралады. Кейбір құқықтар шарт негізін қалайды, ал өзгелері
қосымша (көмектесу) мәнге ие бола алады. [4]
1.2. Сатып алу-сату шартының жекелеген түрлері
Тауар сату жөніндегі кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын сатушы
бөлшектеп сатып алу-сату шарты бойынша сатып алушыға кәсіпкерлік кызметке
байланысты емес, әдетте жеке өзіне, отбасында, үйінде немесе өзге де
пайдалануға арналған тауарларды беруге міндеттенеді.
Біздің көзқарасымыз бойынша, бөлшектеп сатыи сату-алу шартында басты
болып келетін нәрсе заттың әдетті пайдалануы (тағайындалуы) емес, бастысы
сатып алушының тауарды көрсетілген мақсатта алу ниеті және сатушынын бүл
жайында хабардар болуы.
Бүл ескертуді жасаудың өз себебі бар. Қазіргі жағдайда тек өндірісте
қолданылуы мүмкін, өскери тағайындалуы бар, арнайы техника ж.б. сияқты
кейбір тауарларды қоспағанда тауар жеке немесе жеке емес пайдалануға
арналған ба, соны аныктау қиын.
Бөлшектеп сатытп алу-сату шарты құқықтық реттелуінің ерекшеліктері бар.
Бұл шартқа Азаматтық кодекстен басқа Қазақ ССР-нің 1991 жылғы 5
маусымындағы "Тұтынушылардың қүқығын қорғау" туралы Заңы. Аталған ереже
қолма қол шетелдік валютаны қолданьш бөлшектеп сатып алу-сату шарттарын
жасасу тәртібін анықтайды. Бүл шартқа өзге де нормативтік актілер
қолданымды болып келеді.
Құқықтық сипатымен бөлшектеп сатып алу-сату шарты жария шарт. Заңдарда
(заңнамада) қарастырылғанды қоспаған кәсіпкер бөлшек сатып алу-сату
шарттарын жасағанда бір тұлғаға өзге тұлға алдында артықшылық жасауға
құқылы емес. Яғни шарттың бағасы, өзге жағдайлары барлық тұтынушыларға
бірдей болуы керек, ал заңнамамен қарастырылса тұтынушылардың бөлек
санаттары үшін жеңілдік жасалуы мүмкін. Кәсіпорын тауарды беру мүмкіншілігі
бола түрып бөлшек сатып алу-сату шартын жасасудан бас тартса, тұтынушы
өзіне негізсіз бас тартумен келтірілген шығындарды өндіріп ала алады.[5]
Бөлшектеп алу-сату шартының осы ерекшелігі оны жасасу тәртібіне де әсер
етеді. Көбінесе үсынушы (оферент) бүл сатушы, ал шарт жасасу туральт үсыныс
(оферта) жарналы. Бөлшектеп сатып алу-сату шарты тараптар шарттың заты,
бағасы және оның қажеттілігі туралы кемінде бір торап айтатын өзге
жағдайлар бойынша келісімге келген сәттен бастап жасалған болып саналады.
Өзінің қалауы бойынша сатушы жарналы оферта жасалмай (онымен қатар) жеке
офертасын да жасай алады. Мысалы, "Zерteг" фирмасы өз өнімін осылай
таратады. Сатып алушы жағынан оферта мүмкіншілігі шектелген, бүл тек сатып
алушы сатушыда жок тауарды алуға қызығушылығын білдіргенде ғана болуы
мүмкін. Ұсынысында сатып алушы белгілі тауарды белгіленген баға бойътнша
алуға қалайтынын көрсетеді.
Жарналы офертаның негізінен бүл дегеніміз түлғалардың белгісіз қатары
(саныиа) бөлшектеп сатып алу-сату шартын жасау жөніндегі ұсыныс.
Кәсіпкерлер кейбір реттерде түтынушыларға тауарды көтерме баға бойынша
алуды үсынатьшы офертаның осы мінезіне әсер етпейді, сондай үсыныстар
негізінде жасалған шарттар бөлшектеп сатьтп алу-сату шарттарьт
(түтынушьтлық) болып кала береді.
Жарна офертасы жасалған кездегі сатушьгның әрекеттеріне айтсақ. Сатушы
тауарды көрсетеді (көрмеге қояды), үлгілерін көрсетеді, сатылатын тауарлар
туралы мәліметтерді береді (бей-нелеу, каталогтар, фотосуреттер ж.б.)-
Мәліметтер тауар сатылатын жерде беріледі. Кәсіпорындар (дүкендердің)
әйнектерінде тек саудада бар болып келетін тауарлар қойылуы керек. Тауардың
әрбір үлгісінде онда тауардың атауы, бағасы (бір келі, дана және тауардың
өзге мөлшері үшін) салмағы көрсетілген қағазы болуы керек. Инвентарь
(құралдар) және көрме әрлеуші композиция элементтері мен тауар үлгілері
сатылмайды. Осыған сәйкес олардың әйнек ішінде түруы оферта болып
есептелінбейді. Оферта жарамдылығын мойындау үшін алып-сату шартында оның
бағасы, т.б. көрсетілудің қажеттілігі жоқ-
Егер тауар түлғалардың белгісіз санына оньщ сатылуының орнынан тыс
жарнама, каталоғтар және өзге бейнелеулер аркылы үсынылса, бірақ сатып алу-
сату шартының елеулі жағдайлары көрсетілмесе, бүл жарна оферта болып
қарастырылмайды.
Әдетте бөлшектеп сатьш алу-сату шарттарының нысаны ауызша болып келеді,
осымен қатар бүл шарттарды жазбаша нысанда жасау мүмкіншілігі де жокқа
шығармайды. Жазбаша нысан тараптардың қүкықтары мен міндеттері болашақ
уақытқа арналса орынды болып келеді. Мысальт, тауарлар алдын-ала
тапсырыстар негізінде, пошта арқьшы жіберу жолымен сатылады, жеңіл
автокөлік сатылады ж.б.
Тұтынушылардың қүқығын қорғау туральт зад тәмендегілерді
реттейді: түтынушылардың тауар туралы ақпарат алуы кезіндегі қарым-
қатынасты, сапаға сәйкес келетін тауар ауыстырып алуды, тұтынушылардың
оларға сапасы тиісті болып кел-мейтін тауар сатылғанына, жұмыстар орындау,
қызмет көрсету туралы шарттардың бұзылуына байланысты құкықтары,
тұтынушылар өздерінің өмірімен денсаулыққа қүқықтарьш асырғанына байланысты
қатынастарды.[6]
Шарт бойынша, сатушы болып тек қана кәсіпкер тауарларды сататын үйым
немесе азамат келе алады. Және де, бөлшек сауда лицензияланатын жағдайларды
қоспағанда, бұған қатысты аса шектеулер жоқ. Яғни, жалпы тәртіп бойынша
бөлшек сауда лицензиясыз жүзеғе асырылады. Бөлшек сауданы лицензиялау бөлек
заң актілерімен қарастырылады. Мысалы, сырадан басқа алкогольдік өнімді
лицензиясыз сатуға болмайды, осы талап шстел валютасына сауда жасауға,
іпетел валютасьш сатуға, қару жарақ т.б. тарайды.
Сатып алушы, әдетте жеке тұлға болып келеді. Заңды тұлғалар тауарды
бөлшек сауда кәсіпкершілік қызмет үшін емес, өзге мақсатта пайдалану үшін
сатып алады. Сонымен заңды түлға осы сияқты келісімшарт қатынасына ұжымның
әлеуметтік мәселелерін шешу, жүмысшылардың дүрыс демалысын үйымдастыру,
олардың түрмыс материалдық жағдайын қамтамасыз ету үшін кіріседі.
Бөлшектеп сатып алу-сату шартының нысанасы айналымнан алынып
тасталмаған кез-келген заттар болуы мүмкін. Бір ғана тауар бөлшек сатып алу-
сатудың да тауар жеткізілімі шартының да нысанасы бола алады (егер мысалы,
жеңіл автокөлікті өз мүқтажында көлік ұйымы сатып алса). Егер автомобиль
сатушысы жеке түлға болса, онда бүл Азаматтық кодекстің жалпы нормаларымен
реттелетін қарапайым сатып алу-сату шартьг болып келеді.
Қолда бар затты сатумен қатар келешекте пайда болатын заттар да сатылуы
мүмкін. Келешекте пайда болатын заттар каталогтарға енгізілуі, ал өздері
болса өндірісте әлі де шығарылмауы мүмкін. Бүл шартты ситтаттайтын
ерекшелік - шарт шынайы орыпдалғанға дейін барлық тәуекелдер сатушының
мойнында болып келеді.
Кәсіпқой ретінде сатушы сатып алушыға берілетін ақпарат мазмүнын өзі
айқындайды. Дегенмен, ақпарат өзіне міндетті кезецдерді енгізуі қажет:
олар, баға жөніндегі сенімді және қажетті хабар; алушының қызықтырған өнім
туралы түтынушылық касиеті жайлы мәлімет, затты түтыну жайлы ереже, оны
сақтау және қауіпсіз пайдаға асыру тәртібі. Ал азық түлік өнімдеріне
қатысты өнімнің күрамы, қуаттылығы, денсаулыққа зиянды заттар қүрамы және
сақталу мерзімі туралы ақпарат берілуі тиіс.
Азық-түлік тауарлары, дәрі-дәрмек, косметика бүйымдарына (уақыт өте
келе бұзылатым өнімдер) пайдалануға берілғен мерзімі, пайдаланудан шығатын
уақыты көрсетілуге міндетті
Сатушы сатуға шығарған бұйымның сатьш алушьтның езі мен жанұя
мүшелерінің өмірі мен денсаулығына зиян келтірмеуге міндетті. Осыған
сәйкес, түтынушы өнімінің көрсетілген мерзім ішінде қауіпсіздігіы талап
етуге қүкылы. Өнімнің адам өмірі мен денсаулығына, қоршаған ортаға
кауіпсіздігіне қатысты талаптар міндетгі болып келеді және мемлекеттік
стандартқа сай анықталады. Мүндай өнім міндетті түрде сертификатталады, ал
өнімде оның стандарттар талаптарына сәйкес келетінін растайтын белгісі
болмаса өгіімді сатуға және пайдалануға тиым салынады.
Егер өнімді қауіпсіз пайдалану және оны сақтау мен тасымалдау үшін
арнайы ережелер сақталу керек болса, өнімді өндіруші сол ережелерді өңдеуі
керек, ал сатушы оларды түтынушының есіне салуы қажет. Өнімді тарату және
өндіріс орында-рында қауіпсіздік ережелерін сақтауды бақылау арнайы
мемлекеттік органдарға (өнімді стандарттау жәғге сертификациялау,
санитарлық және эпидемиологиялық қызмет және т.б.), тұтынушылар құқығын
қорғау қоғамдарына жүктеледі.
"Тауар этикеткаларында тауар туралы мемлекеттік және орыс тілінде
ақпарат талап ету" туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 31
тамызда № 1 274-шешімі қабылданды. Мұның мақсаты - тұтынушылардың сатып
алатын өнімінің адам денсаулығына зиянсыздығын анықтау туралы мәлімет беру.
Бұған 2000 жылғы 11 қантарында Қазақстан Республикасы Үкіметінің №44-
қаулысымен өзгеріс енгізілді.
Барлық азық-түлік өнімдері, бояулар мен лактар, шампунь, тіс жуатын
ұнтақтар мен пасталарға екі тілде де тауардын тұтыну қасиеті, қоспасы тауар
күрамының консерванттары мен бояулары, пайдалану мерзімі, өндіруші туралы
деректер берілуі қажет. Мүндай түсініктемелер мен нұсқаулар мүздатқыштарға,
кір жуатын машиналарға, шаңсорғыштарға, теледидарға, ойыншықтарға берілуі
қажет.
Бөлшектеп сатьш алу-сату шарты сатушының тауарды жеткізіп беру міндетін
қарастыруы мүмкін. Азаматтық заңға сәйкес бүл екі жағдайда жүзеге асады.
Біріншіден, бөлшек сатып алу-сату шарты үлгілер жүйесінде жүзеге асса, яғни
сатып алушының тауардьщ үлгісімен танысуы (тауардың суреттемесі мен
каталогы) арқылы жасалса. Егер заң актілерімен немесе шартпен басқа жағдай
(талап) қарастырылмаса, сатушы тауарды шартта көрсетілген мекен-жайға
мысалы азаматтық жүмыс орнына жеткізіп берсе, келісімшарт орындалған болып
есептелінеді.
Автоматтарды пайдаланып тауарды сату негізінен сатушының міндеттерін
өзгертпейді. Автоматты жүйемен сауда жасау кезінде автомат иесі (меншік
иесі болу шарт емес) сатып алушыға тауар туралы ақпарат беруі керек (аты,
саны, әр бірліктің бағасы т.б.). Сонымен қатар тауар сатушы туралы ақпарат
та автоматгы жүйеге енгізілуі қажет, оған сатушының агауы (фирмалық атауы),
орналасқан жері, оның жүмыс кестесі туралы деректер жатады. Сол сияқты
тауарды алуьі үшін сатып алушы жасауы керек әрекеттер тізіліп аталады.
Ақпарат автоматқа енгізуден өзге жолмен де берілуі мүмкін. Сатып алушының
тауарды алу үшін жасалған әрекеттері аяқталғаннан кейін шарт жасалды деп
есептелінеді.
Егер сатып алушыға ақысы төленген тауар берілмесе сатушы тауардың сатып
алушыға дереу берілуі немесе тауар үшін төленген ақшалай соманың толық
кайтарылуын қамтамасыз етуге міндетті.
Сатып алушы сатып алынған тауардың ақысын төлеуге міндетті. Шартқа
отыру кезі мен ақы төлеу кезі сәйкес келген жағдайда сатып алушының жалғыз
міндеті затты қабылдап алу.
Бөлшектеп сатып алу~сату шарты бойынша, сатып алушы затты кабылдағанда,
оның берілген тауардың сапасын тексеру мен оның жедел түрде жіберілген
кемшіліктері туралы хабарлау емес, затты нақты қабылдау бойынша әрексттері
(затты қолма кол алу, накладнойға қол кого ж.б.) маңызды болып келеді.
Тараптар сатып алушы тауарды белгілі уақытта қабылдап алатьшын
қарастыратын шартты жасай алады, сол мерзім ішінде тауар өзге сатып алушыға
сатылуы мүмкін. Егер шартпен өзгеше қарастырылмаса белгіленген мерзімде
сатьтп алушының тауарды кабылдамауы, әлде тауардьт қабылдау үшін қажетті
өзге әрекет-терді жасамауы сатьш алушыпыц шарттаи бас тартуы болып
бағалануы мүмкін.
Бөлшектеп сатып алу-сату шарттары тауар ақысы алдын ала төлену міндеті
бекітіліп немесе тауар кредитке, не ақысы бөлініп төленетін болып сатыла
алады. Бірақ сатып алушы тауар ақысын алдын ала төлемесе, бүл оның шарттан
бас тартқаны болып кана есептелінеді, яғни бөлшектеп сатып алу-сату шарт-
тары бойынша сатып алушыға негізіпен шарттың бір жақты бас тарту қүқығы
беріледі.
Егер тауар кредитке, оның ішінде тауар ақысын бөліп-бөліп төлеу
қарастырыльтп сатылса, онда сатып алушы мерзімі өтіп кеткен соманы
төлемегені үшін сальшатын айып-пұлды төлемейді.
Сатып алушының сатып алынған сапасы тиісті болып келетін тауарды
айырбастап алу қүқығы бар. Яғни тауар тек көріктілік жағынан оны
қанағаттандырмаса, оның тек түсі, дизайны т.б. үнамаса, сатып алушының
тауарды айырбастап алуға құқы бар. Тауар қолданыста болмаса, буып-түюі
сақталса, тауар белгілі сатушыдан алынғанын растайтын чек немесе өзге айғак
болса
ғана
жүргізіледі[7].
Айырбас 14 күн ішінде жүргізілуі тиіс. Айырбасқа жатпайтын тауар
түрлері заңмен бекітіледі. Айырбасқа алтын, платин, күмістен жасалған
бүйымдар, төсекқап, ішкиімдер, шүлықтар, парфюмерия және косметикалық
бүйымдар жатпайды. Қолданыста болған делдалдық сауда дүкендерінен алынған
заттар айырбасқа жатпайды. Бұлардың қатарына делдалдық дүкендер алынған,
бірақ колдануда бол-маған, комиссияға қабылдаған кезде
анықталмаған көзге білін-бейтін кемістіктері бар заттар жатпайды, бірақ
олар сатып алынғаннан 2 күн аспай айырбасталуы қажет. Алтын корпусты
сағаттың тек ішкі механизмі ғана айырбасталады. Сатып алушы сатушы да
қажетті тауар болмаған жағдайда оған тауарды қайтарып төлеген ақшасын
кайтып алады. Сонымен катар ол ақша орнына осындай тауар кайта түскенде
тауар алуға қүқығы бар. Бөлшектеп сатып алу-сату шарты бойынша сатып
алушының тағы бір қүқығы сүрыпталып алынған тауарларды ақша төленгенғе
дейін касса маңайында қалдыру (бақылауда). Сол сияқты сатушымен келісе
түрып сатып алушы олар үшін ақы төленген (сатып алынған) тауарларды
сақтауда қалдыра алады.
Тауар жеткізілімі шарты. Тауар жеткізілімі шарты бойынша кәсіпкер болып
табылатын сатушы (тауар беруші) сатып алушыға өзі өндіретін немесе сатып
алатын тауарларды кәсіпкерлік қызметке немесе жеке өзіне, отбасына, үй
ішіне және сол сияқты өзге де пайдалануға байланысты емес өзге мақсаттарға
пайдалану үшін келісілген мерзімде немесе мерзімдерде беруге міндеттенеді.
Тауар жеткізілімі шартының бөлшектеп сатып алу-сату шарттарынан және
қарапайым саттық (түрмыстық) сатып алу-сату шарттарынан түбегейлі
айырмашылығы бар. Тауар жеткізілімі шарты тауарлы-материалдык қүндылықтарды
экономиканың кез-келген салаларында үлестіруге (қайта үлестіруге)
мүмкіншілік береді.
Тауар жеткізілімі шарты нарық субъектілеріне өндірілген, кмпортталған,
экспортталған өнімдерді кез-келген бағытта тарату мүмкіндігіне ие қылады.
Оның көмегі арқылы өндіріс қүралдары, өндіріске, қажет басқа тауар алынады,
тауарлардың жекелеген топтары өндірушіден бөлшектеп сатушыларға дейін
жүйеленген нарық инфраструктурасына ауысады.
Тауар жеткізілімі шартының елеулі айырмашылықтарының бірі одан
туындайтын қүқықтық қатынастар үзақка созылатын болып келеді. Осыған
байланысты үзақ мерзімдер бойы шарт тараптары өнімді тиеп жіберіп, алып
түрады, тауар жеткізілімін жүзеге асыру үшін қажетті көптеген ұйымдык
күкықтық шараларды қолданады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіыің тасымалдау туралы
нормалары тасымал қатынасының барлығында қолданылады. Ал, егер тауар
мемлекет қажеті үшін тасымалданса Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 16
мамырындағы "Мемлекеттік сатып алу туралы" Заңы мен оны орындауға арналған
заңдастырылған нормативті актілері бар.
Тауар жеткізілімі шартының жасау тәртібі өзгешелігі болып табылады.
Шарттың жобасын алған тарап 20 күннің ішінде оны қарагт, шарттын бір
данасын екінші тарапқа береді. Тараптар арасында шарттың жекелеген
жағдайлары бойынша келіспеушіліктер пайда болған жағдайда шарт жасауды
үсынған және басқа тараптан осы жағдайлар бойынша келісу туралы ұсыныс
(келіспеушіліктер хаттамасын) алған тарап осы үсынысты алған күн-нен бастап
отыз күн ішінде, егер өзге мерзім тараптармен келісілмеген болса, шарттың
тиісті талаптарын келісу
жөнінде шаралар қолдануға не басқа тарапты оны жасаудан бас тарту туралы
жазбаша түрде хабарландыруға тиіс.
Шартты жасау, өзгерту, бүзу немесе оның мерзімін ұзарту тараптары қол
қойған келісім немесе хаттар, факстар, телеграммалар, телетайпрограммалар,
радиограммалар аркылы жасалады.
Тауар жеткізілімі шартында шарттың заты мен берілетін тауарлардың санын
анықтайтын жағдайларынан басқа, жеткізілетін тауарлардың номенклатурасын
(түр-түрін) бағасын анықтайтын, жеткізілетін өнімнің сапасының жағдайлары
да бекітілуі керек. Егер шартта осындай жағдайлар көзделмесе, екі тараптың
біреуінің талабы бойынша шарт жасалмаған деп есептелінуі мүмкіы. Осыған
байланысты осы айтылған барлық жағдайлар тауар жеткізілімі шартының
міндетті жағдайларына жатқызылған.
Шарттың қосымша жағдайлары болып өнімнің жеткізу тәртібі мен
мерзімдері, есеп айырысу тәртібі, шартгың колданылу мерзімі, жыл сайынғы
спецификациялар туралы келісу тәртібі (ұзақ мерзімді шарттар жасалған
кезде). Олар қосымша жағдай болып аталганға қарамастан, олардың әні басқа
шарттардағы қосымша жағдайларының әнінен шексіз биік. Олардың жоқ болуы
даудың пайда болуына мүмкіндік береді, ал бұл шарттағы тараптардың
қүқықтарының орындалуына кедергі жасайды. Тауар жеткізілімі шартында басқа
да қосымша жағдайлар көзделуі мүмкін.
Тауар жеткізілімі шарты әрбір мерзімге жасалады: ай, тоқсан және басқа
да үзақ мерзімге.
Егер шартта оның қолданылу мерзімі белгіленбесе және ол міндеттеменің
мәнінен туындамаса, шарт бір жылға жасалған деп танылады. Бір жылдан астам
мерзімге жасалған шарт үзақ мерзімді деп аталады. Ұзақ мерзімді және
біркатар қысқа мерзімді шарттар бір субъектілер арасында жасалса, олар
маңызы жоғары нәтижелерге әкеп соғады. Үзіліссіз екі жыл көлемінде және
одан да көп жылдарда күші бар шаруашылық байланыстар ұзақты мерзімді деп
аталады және оны тауар беруші (өндіруші) бір жақты тәртіппен бұзуға құқығы
жоқ.
Тауар жеткізілімі шартының тараптары болыгт кәсіпкерлік кызметті жүзеге
асыратын субъектілер келеді. Сатушы тауар беруші жағында тауар жеткізілімі
шартыпда үйымдық-кұқықтық нысаньша қарамастан әрбір коммерциялык заңды
түлғалар және заңды түлға құрамаған, жеке мен үжымдық кәсіпкерлер қатысады.
Тауар беруші коммерциялык емес заңды түлға да бола алады. Ол өз
қызметін коммерциялық емес заңды түлғаның бір немесе өзге түрі үшін рұқсат
етілген кәсіпкерлік қызмет шегінде жүргізеді. Сатып алушы болып тауарды
өзіне (күнделікті) пайдалануға байланысты емес мақсатта алатын кез-келген
субъектілер табылады. Мемлекет тауар жеткізілімі қатынастарында сатып алушы
ретінде ғана қатыса алады. Азаматтық айналымнан алынбаған заттар тауар
жеткізілімі шартьтның пәні болады. Тауар жеткізілімі шарты кейбір
жағдайларда азаматтык айналымда шектелген мүлікті өтеулі түрде өткізуді
көздейді. Қару-жарақ және айналымнан алынған басқа мүліктердің жеткізілуі
азаматтык-қүқықтык нормаларымен емес басқа қүқыктық тетігімен реттеледі.
Азаматтық күкықтық нормалары тауар жеткізілімін қатынастардың
белгіленген кезінде, жалпы емес, ал арнайы сипаттауына жатады, тауар
жеткізіліміи мәніне қарай айтуға болады, тауар жеткізілімі шартының пәні
заттан басқа, мүліктік күқық жөне азаматтық қүқықтың объектілері бйла
алмайды.
Тараптардың құқықтары мен міндеттері. Сатушы тауарды берумен бірге
сатып алушыға оның керек-жарақтарын, сондай-ақ соған катысты күжаттарды,
келісілген көлеміпде, түр-түрі және жиынтықтылығына (жиынтығы) сәйкес,
бекітілген сапасына, үшінші түлғалардың кез-келген қүқықтарынан тыс ыдысқа
салып және (немесе) буып-түйіп беруге міндстті.
Жеткізілетін өнімнің саны жүк тиеу вагондарының, контейнерлердің
орнының санына байланысты шартты есептелуі мүмкін. Жеткізілетін өнімнің
(тауардың) саны белгіленгенде таразылаудың, өлшеудің туралығымен байланысты
тәжірибелік қиыидықтар бар болып келеді. Үлкен санында аз емес килограмдар
ал кейбір кезде өнімнің тонналары жеткізілмейді немесе тауарлар санына
сәйкес қабылдаған жағдайда, жүк тасымалдау құжаттарында белгіленген
тауардың саны және сатып алушы алған тауарлардың саны араларында
айырмашылық орын алады.
Тауар жеткізілімінің жекелеген кезеңінде тауардың жетіспеуіне жол
берген тауар беруші жетіспейтін тауарлар санының, егер шартта өзгеше
көзделмесе, шарттың колданылу мерзімі шегіндегі келесі кезеңде (кезеңдерде)
орнын толтыруға міндетті. Ұзақ мерзімді шарт бойынша жекелеген тауар
жеткізілімі кезеңінде кем берілген тауарлардың саны, егер шартта өзгеше
көзделмесе, тауарлардың жетіспеуіне жол берілген жыл ішіндегі келесі
кезеңде (кезеңдерде) сатушымен (тауар берушімен) орны толтырылуға тиіс
(соған жол беріледі).
Өиім тапсыру туралы Ереженің 13-тармағына сойкес, сатып алушы шарттағы
жағдайларға сәйкес келмейтін өнімді алуға бас тартуына қүқылы. Шарт
жағдайларыньщ бүзылғаны жөнінде қарсылық болмаса және сатып алушы шарт
жағдайлары бүзылып тапсырылған өнімді кабылдап оны тікелей мақсатында
пайдаланса, қабылданған өнім міндеттемені орындаудын, есебіне
кірістіріледі. Егер сатып алушы өнімді қабылдап, сатушыға бір тәулік
мезгілде оны қабылдауға келіспегенін хабарласа, онда мүндай есеп
жүргізілмейді. Осы орын алса, сатушы сол мезгілде есепке жатпайтын өнімді
қайтаруды талап етуге құқылы. Мысалы, өндіруші өз өнімін жеткізуге бірқатар
шарт жасады, бірнеше кредиторлардың алдында міндеттеменің орындалуына
кедергі қаупі бар. Бірақ сапаға байланысты үлкен талаптарға сай емес өнімді
қайтарып, ол басқа сатып алушының алдында жеткізілімге байланысты міндетін
өз уақытында орындауына болады, сөйтіп ол бір жағдайда болсын өзін
жауапкершілік шарасы қолдануынан құтқара алады. Тауарды алып кетпей-ақ
жайылуы мүмкін, тауарды қабылдау кезінде немесе кепілдік мерзім
кезеңдерінде айқындалған өнім кемістіктері сатып алушымен немесе сатыгт
алушының талабымен тауар жеткізушімен жойылуы мүмкін. Сонымен, тауар
жеткізілім шарты бойынша сатып алушыға жойылатын кемістіктері бар өнімді
қабылдаудан бас тартуына күқық берілмейді.
Тауар беруші сатып алушыдан талаптарды алған күннен бастап
кемістіктерді жиырма күн ішінде жою немесе осы мерзім ішінде сапасы бар
өнімге ауыстыруға міндетті.
Тауар жеткізілімінің он күндік, тәуліктік, сағатгық және басқа да
кестелері бекітілуі мүмкін. Шарттың міндеттемелердің орындау күні болып
өнімді тауар беруші көлік органына берген, немесе тауар берушінің
қоймасында тауарларды алғаны туралы сатып алушының тауарларды қабылдаған
қолхатында белгілен-ген күні есептеледі.
Тауар жеткізілімі шартында сатушы сатыи алушыға тауарды беру тәртібі
өзгешелік больтгг табылады. Егер тауар жеткізілімі шартта өзгеше
көзделмесе, сатушы тауарды (өнімді) сатып алушыға, немесе шартта алушы
ретінде белгіленген езге түлғаға теміржол арқылынемесе өнімді автомобиль
көлігімен тиеп жіберуге міндетті. Яғни, жалпы тәртіп бойынша сатушы тауарды
сатып алушыға жеткізуге міндетті. Егер шартта жеткізіп беру көліктің қандай
түрімен және қандай жағдайларда жүзеге асырылатыны белгіленбесе, онда заң
актілерінен, іскерлік айналым дағдыларынан немесе міндеттеменің мәнінен
өзгеше туындамаса, көліктің таңдау қүқығы немесе тауарларды жеткізу
жағдайларын белгілеуі тауар берушіге жатады.[8]
Тауар жеткізілімі шартында үшінші түлғалардың қүқықтарынан тыс тауарды
беру міндеті сатып алу-сату шартының жалпы ережелерімен реттеледі.
Сатушыда үйымдастыру-техникалық сипаты (мәні) бар міндеттер де жатыр,
жалттът сатушының негізгі міндеттеріне олар қосалқы больш келеді.
Жеткізілғен кезде тауарды сақтау мақсатында және алушылармен оларды дүрыс,
дер кезінде қабылдау жағдайларын тудыру үшін тауар беруші міндетті.
а) таураларды буып-түю, тиеу, бөлек жерлерге (орындарға) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-5
I Тарау. Сатып алу-сату шартының түсінігі және
маңыздылығы ... ... ... ... ... 6-46
1.1. Сатып алу-сату шартының түсінігі және
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ..6-16
1.2. Сатып алу-сату шартының жекелеген
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17- 46
II Тарау. Сатып алу-сату шарты бойынша тараптардың
құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 47 - 62
2.1. Сатушының құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..47- 55
2.2. Сатып алушының кұқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .55 - 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .63 - 64
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65 - 66
Кіріспе
Азаматтық қүқықтық шарттардың ішінде байырғыдан жэне дэстүрлі шарт
ретінде айналған ол сатып алу-сату шарты болып табылады. Кеңес одағы
кезінде де бұл шарт өзінің күшін жойған жоқ. Себебі ол уақытта да мүлікті
ақылы беру қатынасы орын алды. Қазіргі уақытта бұл шарттың құрамдас түрлері
кеңейді және елеулі өзгеріске ұшырады. Өзгеріспен толықтырулар сатып алу-
сату шартын нарықтық жолға бағыттады және экономиканы реформалаудың реңіне
келтірді, себебі кәсіпкерлік саланың қатысушылары бүл шартты жэне шарттың
жекелеген түрлерін жиі жасаумен болып түрады.
Сатып алу-сату шарты бүл - мүлікті акьтлы беруді камтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік кәсіпкерлер
арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен мемлекеттің мүктажы
үшін тауар сатып алу да камтамасыз етіледі. Әрбір шарт арнайы субъект
қүрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырларымен ерекшеленеді. Сатып
алу-сату шартында сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру көзқарас
дәстүрлі болып табылады.
"Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды)
екінші тараптың (сатып алушының) меишігіне, шаруашылык жүргізуіне немесе
жсдел баскаруына беруге міндеттенеді, ал сатьтп алушы бүл мүлікті (тауарды)
қабылдауға және ол үшін белгілі бір акша сомасын (бағасын) төлеуге
міндетті". Мүндай анықтама қатысушылардьщ катарын толык қамтуға мүмкіндік
береді. Оған азаматтар және заңды түлғалардан басқа мемлекет және субъект
ретінде әкімшілік аумақтык бірлестіктер қатыса алады.
Сатып-алу сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншік қүқығының немесе заттық кұкықтық нысанасы бола алады)
мүлікті қүкьтқтарды сату ерекшелігін ескеруді талагт етеді.
Жоғарыда айтылған жайттан келесіні біз дипломдық жүмыстың мақсаты етіп
белгіледік, олар;
- сатып алу-сату шартының үғымы және элементтерін қарастыра отырып
оның қүқықтық табиғатын ашу;
- сатып алу-сату шарты тараптарының қүқықтары мен міндеттерін
мәртебесіне сай көрсету
- сатып алу-сату шартының жекелеген түрлерін олардьщ маңыздылығына
жэне қажеттілігіне қарай сипаттама жасау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, екі тарау және қорытындыдан тұрады.
I Тарау. Сатып алу-сату шартының түсінігі және маңыздылығы
1. Сатып алу-сату шартының түсінігі және элементтері
Сатып алу-сату шарты бұл - мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін
шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық-қүқықтық нормалар оның бірнеше
түрін реттейді, олардьщ әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын
салалардың ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезде оның түрлі қолданыс
табатынын айта кеткен жөн. Жеке кәсіпкерлер, жеке және мемлекеттік
кәсіпкерлер арасындағы дәстүрлі тауар айырбастаумен қатар, олармен
мемлекеттің мұқтажы үшін тауар сатып алу да қамтамасыз етіледі. Әрбір шарт
арнайы субъект құрамымен, оны жасасу тәртібімен және өзге қырларымен
ерекшеленеді.
Сатып алу-сату шартына сатып алушы жағына мүлікті меншікке беру шартқа
сияқты көзқарас дәстүрлі болып табылады. Қазақстан Республикасы Азаматтық
Кодексі 270 бабының 3-ші тармағына сәйкес зат үшінші тұлға меншігіне берілу
мүмкіншілігі жоққа шығарылмайды.
Қазақстан Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және
рсспубликалардың Азаматтық заңдары негіздерінің 1991 жылы күшіне
енғізілуіне байлаиысты аталған шарт мүлікті сатып алушы тарабьшың
меніпігіне, толық шаруашылық жүргізуіне, оралымды басқаруына беретін болып
қарастырылады.
Мұндай шешімді екі тұрғыда қарастыруға болады. Біріншіден, мемлекеттік
кәсіпорын, мекеме қатысуымен сатып алу-сату шартын онда мемлекет аталған
субъектілердің мүлікті оның меншігіне алуға келісімін берген шарт ретінде
бағалауға боладьт, осымен бірге мемлекет аталған субъектілерде тиісті
заттық қүқықтар пайда болуына қарсы емес деп табу мүмкін. Екіншіден,
аталған заттық қүқықтар мемлекеттік меншікке негізделетін заңды түлғалар
меншік иелері ретінде мүлікті сатып ала алуы үшін көлемі бойынша жеткілікті
екенін болжауға болады. Осы көзқарасты қолдасак, онда осындай
мүмкіншіліктер меншік иесінен басқа өзге де заттық қүқықтар иелерінде,
мысалы, мүлікті сенімгерлікпен басқарушылар да бола алатынын айта аламыз.
Осы екі көзқарастар сырттай тек теориялық түрғыда болып келгеніне
қарамастан оларды одан әрі негіздеу мемлекеттік және оның қүрған заңды
түлғаларының қарым - қатынастарының тәжірибелік мәселелерін шешуге
мүмкіншілік бере алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтык кодексіғіің 406-бабына сәйкес:
"Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды) екінші
тараптьщ (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел
басқаруыиа беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бүл мүлікті (тауарды)
қабылдауға және ол үшін белгілі бір ақша сомасын (бағасын) төлеуге
міндетті" . Мұндай анықтама қатысушылардың қатарын толық қамтуға мүмкіндік
береді. Оған азаматтар және заңды түлғалардан басқа мемлекет және субъект
ретінде әкімшілік аумақтық бірлестіктер қатыса алады.[1]
Мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық кәсіпорын, мемлекеттік мекеме сатып
алушы болған уақытта мүлік тиісінше олардың шаруашылық жүргізуіне, жедел
басқаруына өтеді. Сонымен қатар, меншік кұкығы сатып алушы республикалық
немесе коммуналдық кәсіпорын болып келгеніне байланысты мемлекетте немесе
әкімшілік аумақтык бірлестікте аайда болады. Бұл мемлекеттік меншік
нысанына негізделген заңды түлғалар тек шартты белініп шығарылады деген
пікірге әкелуі мүмкін. Бірақ бұл (заңды түлға күру) мүлікті бірнеше
мақсатта оқшаулау үшін маңызды. Кейде осы жеке меншікке негізделген заңды
түлғаларға да қатысты.
Мысалы, егер сатып алушы жеке мекеме болып табылса, онда сатып алынған
мүлікке жедел басқару құқығы пайда болатыны анық.
Атап өтілгендей, сатып алу-сату шарты мүлікті беру бойынша барлық
қатынастарды қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткізілімі,
келісімшарт, энергиямен жабдықтау шарттары қазір сатып алу-сату шартының
түр түрлері болып бағаланады. Бұдан басқа, бөлшектеп сатып алу- сату шарты,
кәсіпорынды сату шарты қарастырылған.
Біздің заңнамада Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінің екінші
бөлімінде бекітілген қозғалмайтын мүлікті сатып алу-сату туралы жалпы
нормалар жоқ. Біздің ойымызша, болашақта тауар айналымының кеңеюіне
байланысты біздің азаматтық заңнамада да айтылғандай нормалар қажет болады.
Ал, негізінен қандай да болсын сатып алу-сату шартына ерекше бөлімде 25-
тарауда мазмүнданған жалпы нормалар тарайды.
Сатып-алу сату шартын меншікке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретін шарт ретінде бағалау (себебі тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншік қүқьтғының немесе заттық қүқықтық нысанасы бола алады)
мүлікті күқықтарды сату ерекшелігін ескеруді талап етеді.[2]
Бағалы қағаздарды және валюталық күндылыктарды сатып алу-сатуда, егер
заңыама оларды сатьш алу-сату үшін арнайы ережелер қарастырмаса, жалпы
ережслер колданылады. Сонымен бірге бөлшектеп сатып алу-сатуға, тауар
жеткізіліміне, энергиямен жабдықтауға арнайы нормалар қолданылады. Дегенмен
біз жалпы ережелер мәнін төмендетпеуіміз керек, өйткені осылардың көмегімен
көптеген даулы жағдайлар шешіледі.
Шарттың өзін сипаттауға көшейік. Сатып алу-сату консенсуалды шарт болып
табылады. Ол, екі жақ барлық елеулі жағдайлар бойынша келісімге келген
сәттен бастап аяқталған (сатып алу-сату шарты жасалған) болып табылады.
Шарттың жасалуы меи орындалуының бір уақытпен сәйкес келуі (жасалған
сәтінде орындалатын шарттың болуы) бұл ережені өзгертпейді.
Сатып алу-сату шарты ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын алуды
талапетеді. Бірқатар жағдайларда сатып алу бағасы тауардың экономикалык
тепе-теңдігі болып келмейді, бірак шартта кіріптарлықпен жасалған мәміле
көрініс таппауы керек, сол сияқты бағаны қалыптастыру жөніндегі міндетті
нормалар да бұзылмауы керек. Оның ақылы мінезін (тепе-тең айырбас
ретіндегі) ескеру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабілетсіз тұлғалардың
кұкықтарын корғау негізінде болуы тиіс.
Сонымен бірге, бұл мемлекеттік мүліктік мүдделерді неше түрлі
алаяктықтардан қорғау үшін де қажет. Кейде сатьтп-алу сату шарттарын
жасағанда ақылылык ережесінен ауытқу да болуы мүмкін (сондықтан тек
жартылай ақылылық
туралы айтуға болатын шығар). Аталған мәмілелер өзінің заңдық табиғаты
бойынша шартты мәмілелер бола алады. Мысалы, егер сауда кәсіпорны мыңыншы
сатып алушыға ірі жеңілдік жасаймын деп жарияласа (мәміле осы жөніндегі
шартпен жасалса).
Бір біріне қарсы бағытталған екі тараптың субъективтік қүқықтарьт мен
міндеттері сатып алу-сату шартын өзара шарт ретінде сипаттауға мүмкіндік
береді. Мәселе шарттың мәнін қүратын қүқықтары мен міндеттері туралы.
Құқықтар мен міндеттердің көмекші мөлшері екі жақтықтан ауытқу болуы да
мүмкін.
Сатып алу-сату мүлік иесінің (басқа қүқық иеленушінің) өзгеруіне
(ауысуына) әкеледі. Көрсетілген белгілер, сонымен қатар бұл шарттың ерекше
мазмүиы аталғап шарттың мүлік жалдау (аренда), мердігерлік, сыйға тарту
және басқа да шарттардан елеулі түрде ерекшеленетіні туралы қорытынды
жасауға мүмкіншілік береді.
Дегенмен, сатып алу-сату шарты туралы нормалар жалпы мәнді де
иемденеді. Мысалы, олар мердігерлік катынастарды реттеуде де есепке алынуы
қажет. Өз материалдарымен жүмысты орындайтын мердігер оның сатушы рөлінде
болады. Басқа да азаматтық қүкықтық қатынастар шеңберінде сатып-алу сату
туралы нормаларды есепке алу қажет жағдайлар болуы мүмкін.
Басқа да құкықтық қатынастарда сияқты, сатып алу - сату шартьшың
элементтері болып біздің көзқарасымыз бойынша да субъект, объект жәғіе
мазмүн болып табылады. Шарттар элементінде "оның тараптары, нысанасы,
бағасы өтеулі шарттар да, мерзімі, ньтсаны мен мазмүны, яғни екі жақтың
қүкықтары мен міндеттері жатады" деген И.В. Елисеев және басқа да автор-
лардың пікіріне өзіміздің келіспеушілігімізді білдіреміз. Мүндай көзқарас
азаматтық қүқықтың неғүрлым түрақты теориялық ережесіне теріс ықпал етеді,
түсініктің шынайы мәнін жоғалтуға әкеледі.
Сатып алу-сату қатынасын 3 мәнде белгілеуге болады. Біріншіден, бұл -
сатып алу-сатудың экономикалық қатынасы. Екіншіден, бұл - адамдардың ой
елегінен өткен және құқық нормаларымен бекітілген субъективтік идеологиялық
қатынас. Ең соңында, сатып-алу сату шарты бұл - азаматтык қүқыктық
нормалардың жиынтығы. Құқықтық реттеуден тәуелсіз тұрмыс етіп айырбастық
материалдық қатынас ретінде аталған құқықтық реттеудің арқасында
(көмегімен) кұқықтық нысанға ие болады. Ол нысан - кұқықтық қатынас нысаны.
Шарт жағдайы, нысаны түлғалардың белгілі бір әрекетін азаматтьтк-
кұқыктық шартқа айналдыруға, олардың кұкықтары мен міндеттерін бекітуге
мүмк індік беретін заң техникасының тәсілдері болып келеді.
Сатып алу-сату шартының нысаны оның бағасына, субъектілеріне және
заңдық, шарттық талаптарға сәйкес анықталады. Оған Қазақстан
Республикасының Азаматтык кодексінің 152-бабында бекітілген мәміле нысаны
туралы жалпы ережелер қолданылады.
Жүз айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға, сонымен бірге кәсіпкерлік
қызметті қалыптастыру барысында жасалатын мәмілелер, жасалған кезде
орындалатындарын қосгтағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет, Қазақстан
Республикасы Президентінің "Жылжымайтын мүлікке қүқықтарды және онымен
жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы" заң күші бар Жарлығына
сәйкес, жылжымайтьш мүлікті сатып-алу сату шарттары мемлекеттік тіркеуге
жатады.
Олар басқа да қозғалмайтын мүлікті сату бойынша, шарттар сияқты
мемлекеттік тіркеуге жатады және мемлекеттік тіркеу кезеңінен жасалған деп
есептеледі.
Сатып алу-сату шартының субъектілері ретінде азаматтық қүкық
субъектілері, яғни жеке түлға, заңды тұлға, әкімшілік аумақтық
бірлестіктер, мемлекет әрекет ете алады. Сатып алу-сатудың қандай піарты
жасалатынына қарап кәсіпкерлік немесе косіпкерлік емес, бөлшек сатып алу-
сату шарты немесе мемлекеттік кәсіпорындар мүлкін жекешслендіру, олардың
қатысушылар қүрамьг да өзғереді. Басқа да жағдайларда қатысушылар күрамының
ерекшелігі сатып-алу сату шарттарының жекелеген түрлері бойынша төменде
қарастырылатын болады. Мұнда тек барынша маңызды (қағиданы) жағдайларды
атап өтеміз. Арнайы қүқықтық қабілетті иемденетін заңды тұлғалар сатып алу-
сату бойынша қатынасқа тек арнайы (жарғылық) қүқықтық қабілеттілік
шеңберінде қатыса алады, яғни бүл жерде әңгіме қандай да бір оның жалпы
шеңбері туралы жүрмейді, қүкықтык қабілеттілік көлемі әрбір жекелеген
құкықтық қатынаста нақтылануы қажет. Мысалы, шаруашылық жүргізу қүқығында
мүлкі бар мемлекеттік кәсіпорын, оның негізгі құралдарына жататын мүлікті,
сонымен бірге акцияларын сатуға құқығы жоқ. (2002 жылдың 21 мамырындағы
Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік мүлік ережелері бойынша Қазақстан
Республикасының заң актілеріне кейбір қосымшалар мен өзгерістер енгізу
туралы" Заңының редакциясындағы Азаматтық кодекстің 200-бабының 2-ші
тармағы. Егер мемлекеттік келісімшартқа отыруына қысқаша тоқталсақ,
мыналарды атауға болады. Заңды түрде мемлекеттің қүқық қабілеттілігі
шектелмеген, бірак, олармен жасалатын шарттардың мінезі, мазмүны мемлекет
атқаратын экономикалық және басқа да функциялармен (қызметтермен)
анықталады. Жеке тұлғалардың сатып алу-сату шарттарын жасасу мүмкіншілігіне
олардың құқық әрекет қабілеттіктерінің көлемі әсер етеді. Мысалы, әрекет
қабілеттілігі шектелген тұлғалар гек ұсақ тұрмыстық мәмілелерді жасай
алады, ал басқа мәмілелерді жасауға олар өзінін қамқоршысының келісімі
болғанда ғана құқылы. Егер жүйелі түрде жүзеге асырылатын сауда-саттық
кызметі туралы айтатын болсақ, онда жеке түлға тек жеке кәсіпкер
мәртебесіне иемденген соң ғана оны жүргізе алатынын ескерту керек немесе
бұл қызмет коммерциялық заңды тұлғамен жүргізілуі мүмкін. Негізінен:
"Құқықтық қатынас субъектілері болып, жеке басымен және мүлкімен
оқшауланған, қүқықтарға ие болатын және міндеттерді көтеретін түлғалар
табылады"
Сатып алу-сату шартының нысанасы (объектісі). Қүқықтық қатынастың
объектісін материалды (заттық), заңды, идеологиялық қылып бөлу толык
мөлшсрдс азаматтык құқықтық шарттар үшін де жарамды болып табылады. Сатып
алу-сату шарты өзінің ерекше нысанасына (затына), заңды және идеологиялық
объектілеріне иемденеді.
Қазіргі жағдайда олардың әрқайсысының мәні бірдей. Дегенмен, қазіргі
өндірістің өсуі, тауарлардың алуан түрлілігі және оларды пайдалану
мақсаттарының кеңеюі, сатып алынатын тауардың сатып-алу сату затына
талаптардың жоғарылауына әкеледі, әсіресе, егер тауар кейбір ерекше
мақсаттарға арналса. Келісімшарт нормаларында олардың барынша анық
бекітілмеуі жаңылысуға немесе сатып алу-сату затындағы қателікке әкелуі
мүмкін. Бөлшектеп сатып алу-сату шарттары жасалса, заң шығарушы сатылатын
өнімнің сапасы, қауіпсіздігі бойынша талаптарды бекіте отырып, түтынушы
жағдайын барынша "күшейтуге" әрекет етеді.
Заттар сатып алу-сату шарты нысанасының барынша кең тараған түрі болып
табыладьт. Кез-келген зат тектік немесе жеке сипаттар арқьтлы анықталған,
жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкін. Тектік заттарға келсек, олар
қалған тауарлық массадан жекеленуі қажет екенін айта аламыз, сөйтіп олар
жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға теңестіріледі және осындай
түрінде сатып алу-сату шартының нысанасы бола алады. Егер әңгіме
жекеленбеген тектік тауарды сату жөнінде болса, онда сатъш алу-сату
шартыньщ нысанасы болып зат емес, мүліктік қүқык келеді. Осындай жағдай
сатып алу-сату шартының нысанасы "болашақ заттар" болып келгенде де орын
алады.[3]
Тауар әлі өндірілмеген немесе тауар табиғатта мүлдем жоқ. Батыс Еуропа
елдерінің сауда қүқығы жүйесіндегі бүған қатысты үш түрлі көзқарас бар:
біріншіден, кез-келген жағдайда сатушы шартта көрсетілген нысананы табыс
етуді қамтамасыз етуге міндетті (ол табиғатта бар болғанмен теңестіріледі),
егер шарттың орьтндалмауы дүлей күштер салдарынан болғанын дәлелдей алмаса,
ол шартты бүзушы болып саналады; екінші көзқарас бойынша, егер тауар
сатушының әрекетіне байланыссыз себептер бойынша өз қалыптасуына
иемденбесе, шарт "нысананың болмауы" салдарынан тоқтатылады, ең соңында,
егер сатып алушы өзіне белгілі
себептермен тауардың қалай болса да жеткізілгеніне үміттенетін болса, онда
шарт нысанасы тауар емес "сатъш алушының үміті" болып табылады.
Жоғарыдағы мысалдар нысана ерекшеленуінің негізгі мәнін көрсету үшін
келтіріліп отыр: шарт нысанасының сипаттамалары ең алдымен, шарт
орындалмауының, сатып алу-сату шарттары тиіеті орындалмауның тәуекелі
үлесуіне, екі жақтың қүкық-тары меи міндеттеріне әсер етеді. Нысана
ерекшелігі сонымен бірге сатып алу-сатуды жүзеге асыру тәртібіне де әсер
етеді, мысалы, шетелдік сатып алу-сату Қазақстан Республикасының "Валюталық
реттеу туралы" Заңына және оның орындалуы үшін қабылданған заңга тәуелді
нормативтік актілерге сәйкес жүргізілетін болады.
Бағалы қағаздар айналымы Қазақстан Республикасыньщ "Бағалы қағаздар
рыногы туралы"; "Қазақстан Республикасында бағалы кағаздар мен мәмілелерді
тіркеу туралы" Заңдармен, сонымен бірге, заңға тәуелді нормативтік
актілермен реттеледі. Азаматтық айналымда шектелген заттарды сатьш алу-сату
жекелеген заң актілері бекіткен ережелерді сақтаумен жүргізіледі, мысалы,
Қазақстан Республикасының "Қарудың жекелеген түрлерінің айналымы үшін
мемлекеттік бақылау туралы" Заңымен т.б.
Күшінде болып келетін Қазақстан Республикасының Азаматтык кодексі 406
бабының 4-ші тармағында мүліктік құқықтар сатып алу-сату шартының нысанасы
болып келуіне катысты жалпы мәндегі норма бекітілген. Мүліктік қүқықтарды
беруге қатьтсты мәмілелер кең таралуды иемденеді, оларға тауар биржаларында
жасалған, жекелеп алғанда оларға биржалық тауарлар жеткізілімі шартына
немесе биржалық тауарлар қатынасындағы міндеттер мен қүқықтарды болашақта
өткізу, күқықтарды сату шарттары жатады. (Қазақстан Республикасы
Президентінің "Тауар биржалары туралы" заң күші бар Жарлығының 5 бабының 1-
ші тармағы. Патенттік құқықтарды беруде нысанасы мүліктік құқық болып
келетін сатып алу-сату шарттары жасалуына әкеледі.
Шарт заты (нысанасы) туралы келісім сатып алу-сату шартының бір ғана
елеулі жағдайы болып табылады. Егер шарт тауарлардың атауын және санын
айқындауга мүмкіндік берсе, нысанаға қатысты жағдай келісілгеы деп
есептеледі. Сатып алу-сату шартының бағасы дегеніміз, оны алуға сатып
алушының немесе онымен көрсетілген үшінші түлғаның күкығы бар, қарсылай
ақша түріндегі қанағаттандыру. Ол Қазақстан Республикасыпың Азаматтық
кодексінің 383-бабының 1-ші тармағында бекітілген шарт бойынша бағаны
қалыптастыру бостандығына негізделеді. Тарифтер, баға белгілеу, ставкалар
және т.б. заңдық актілерде қарастырылған жағдайларда уәкілді мемлекеттік
органдармен орнатьглады. Орталықтандырылған тәртіпте орнатылған баға
белгілеу, тарифтерден кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің өздері қойған
бағаны, тариф-терін ажырату қажет.
Монополистік қызмет субъектілерімен өткізілетін тауарларға баға
орталықтандырылған тәртіппен қойылады. Мысалы: Қазақстан Республикасының
аумағында табиғи мононолияны
реттеу бойынша Қазақстан Республикасы Агенттік төрағасының 1999 жылдың 25
тамызында бекітілген "Мемлекеттік кәсіпорьшдармен монопольді калыптасатын
кызметтерге бағаны реттеу Ережесі" сонымен бірге, 1998 жылдың 14 тамызында
қабылданған Қазақстан Республикасыньщ бәсекені қорғау және табиғи монополия
субъектілерінің қызметтері мен жүмыстарына баға (тарифтер) енгізу, бекіту,
қарастыру, ұсыну тәртібі туралы нүсқау қолданылады. Қазақстан Республикасы
Президентінің "Мемлекеттік кәсіпорындар туралы" заң күші бар Жарлығының 40
бабының 1-ші тармағы қазыналық кәсіпорындар мен өткізілетін тауар бағалары
өкілетті органмен қойылатынын қарастырады.
1999 жылдың 23 қазанындағы "Алкогольді өнімдерге минимальді бағаны
қалыптастыру туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен
алкогольді өнімге ең төменгі шектегі баға қойылған.
Басым көпшілік жағдайларда баға шартпен қарастырылады. Егер шарттың
бағасы өзінде нақты келісілмесе және оның жағдайларымен анықталмаса, онда
бұл шарттың жарамдылығына әсер етпейді. Мұндай жағдайда тауар бағасы
бойынша әдетте қолданылатын талаптар есегтке алынады, басқаша айтқанда,
негіз ретінде тауардың нарықтық құны алынады. Баға тауар салмағына
байланысты қойылса, егер шартта басқаша қарастырылса, ол таза салмақ
бойынша анықталады.
Бүл сатып алушы үшін қолайлы ереже, әсіресе ыдыстың салмағы үлкен
немесе тауар қымбат болса және салмақтың кішігірім өзгеруі (көбеюі)
тауардың елеулі кымбаттауына әкелсе.
Егер шарт тауар бағасы оны негіздейтін көрсеткішке байланысты
өзгертілуге жататынын қарастырса, бірақ бағаны кайта қарау тәсілі
амықталмаса, баға шартты жасасу кезеңіндегі және тауарды беру бойынша
міндетті орындау уақытындағы көрсеткіштердің өзара қатысуымен анықталады.
Яғни тауарды оны өткізу кезеңінде өз құны көтерілуі немесе төмендеуіне
қарай шарт бойынша оның бағасы тиісті дәрежеде көтерілуі немесе төмендеуі
қажет. Біздің көзқарасымыз бойынша, осы, Азаматтық кодекстің 438-бабының 3-
тармағыида бекітілген ережелерде анықсыздық бар. Тауар бағасы шартгы
жасасқан кездегі көрсеткіпітердің және шарт бойынша үсынылатын тауарларды
сақтандыру, тиеу, буып-түю, сатьгп алу, өндіру кезінде қалыптасатын олардың
өзіндік қүны (шығындар) қатысуының негізінде анықталуы керек. Осымен бірге
Азаматтық кодексте сатушының мерзімді өткізіп алуынан сатып алушының
мүдделерін қорғауға арналған норма да жетік емес деп табуға болады. Ол тек
тауар күнын (бағасын) төмендетуді қарастыруы қажет, бірақ 438-баптың 3-ші
тармағымен мәселе былайша шешілмеген. Сатып алу бағасын төлеудің мерзімін
сатып алушы өткізіп алса, онда ол үшін баға тек көтерілу бағытында өзгеруі
қажет. Өкінішке орай бұл да Азаматтық кодексте көрініс таппаған. Қүқықтық
қатынастар (шарттар) мазмүнын қарайық. Ол екі мәнде түсіндірілетінін айтқан
жөн. Біріншіден, құқықтық катынастар мазмүны бұл - күқықтық реттелетін
қоғамдық қатынас. Сонымен бірге мазмұн деп екі жақтың құқықтары мен
міндеттерін (заңды мазмүнды) қарастырады.
В. А. Тархов мынадай мысал келтіреді: бір субъект екіншісіне қандай да
бір затты сатады және олардың арасында материалды экономикалық қатынас
қалыптасады, сатьш алушы ақша төлеп қажетті затты алады, баламальт айырбас
жүреді.
Айырбасқа қатысушылар шарттан қандай құқықтар мен міндеттер шығатынын
ойламауына болады. Біз осымен келісе алмаймыз. Ақырында заңдық мазмұн
меншік құқығына иемденудің жалпы заңдық мақсатымен анықталады. Шартқа
қатысушылардың гүсінігі меншікті иемденудің экономикалық мақсатымен ғана
шектеледі деп болжау артьтқ болар еді, мүндайға қазіргі өмірдің өзі де
мүмкіндік бермейді. Теориялық тұрғыда болса, онда сатып алу-сату шартының
экономикалық және заңдық мазмүндарыи ажыратуға талпыну мүмкін. Біршшісі
заңдық мазмүн, ол қүқықтар мен міндеттердің жеткілікті үлкен жиынтык
элементтерінен күралады. Кейбір құқықтар шарт негізін қалайды, ал өзгелері
қосымша (көмектесу) мәнге ие бола алады. [4]
1.2. Сатып алу-сату шартының жекелеген түрлері
Тауар сату жөніндегі кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын сатушы
бөлшектеп сатып алу-сату шарты бойынша сатып алушыға кәсіпкерлік кызметке
байланысты емес, әдетте жеке өзіне, отбасында, үйінде немесе өзге де
пайдалануға арналған тауарларды беруге міндеттенеді.
Біздің көзқарасымыз бойынша, бөлшектеп сатыи сату-алу шартында басты
болып келетін нәрсе заттың әдетті пайдалануы (тағайындалуы) емес, бастысы
сатып алушының тауарды көрсетілген мақсатта алу ниеті және сатушынын бүл
жайында хабардар болуы.
Бүл ескертуді жасаудың өз себебі бар. Қазіргі жағдайда тек өндірісте
қолданылуы мүмкін, өскери тағайындалуы бар, арнайы техника ж.б. сияқты
кейбір тауарларды қоспағанда тауар жеке немесе жеке емес пайдалануға
арналған ба, соны аныктау қиын.
Бөлшектеп сатытп алу-сату шарты құқықтық реттелуінің ерекшеліктері бар.
Бұл шартқа Азаматтық кодекстен басқа Қазақ ССР-нің 1991 жылғы 5
маусымындағы "Тұтынушылардың қүқығын қорғау" туралы Заңы. Аталған ереже
қолма қол шетелдік валютаны қолданьш бөлшектеп сатып алу-сату шарттарын
жасасу тәртібін анықтайды. Бүл шартқа өзге де нормативтік актілер
қолданымды болып келеді.
Құқықтық сипатымен бөлшектеп сатып алу-сату шарты жария шарт. Заңдарда
(заңнамада) қарастырылғанды қоспаған кәсіпкер бөлшек сатып алу-сату
шарттарын жасағанда бір тұлғаға өзге тұлға алдында артықшылық жасауға
құқылы емес. Яғни шарттың бағасы, өзге жағдайлары барлық тұтынушыларға
бірдей болуы керек, ал заңнамамен қарастырылса тұтынушылардың бөлек
санаттары үшін жеңілдік жасалуы мүмкін. Кәсіпорын тауарды беру мүмкіншілігі
бола түрып бөлшек сатып алу-сату шартын жасасудан бас тартса, тұтынушы
өзіне негізсіз бас тартумен келтірілген шығындарды өндіріп ала алады.[5]
Бөлшектеп алу-сату шартының осы ерекшелігі оны жасасу тәртібіне де әсер
етеді. Көбінесе үсынушы (оферент) бүл сатушы, ал шарт жасасу туральт үсыныс
(оферта) жарналы. Бөлшектеп сатып алу-сату шарты тараптар шарттың заты,
бағасы және оның қажеттілігі туралы кемінде бір торап айтатын өзге
жағдайлар бойынша келісімге келген сәттен бастап жасалған болып саналады.
Өзінің қалауы бойынша сатушы жарналы оферта жасалмай (онымен қатар) жеке
офертасын да жасай алады. Мысалы, "Zерteг" фирмасы өз өнімін осылай
таратады. Сатып алушы жағынан оферта мүмкіншілігі шектелген, бүл тек сатып
алушы сатушыда жок тауарды алуға қызығушылығын білдіргенде ғана болуы
мүмкін. Ұсынысында сатып алушы белгілі тауарды белгіленген баға бойътнша
алуға қалайтынын көрсетеді.
Жарналы офертаның негізінен бүл дегеніміз түлғалардың белгісіз қатары
(саныиа) бөлшектеп сатып алу-сату шартын жасау жөніндегі ұсыныс.
Кәсіпкерлер кейбір реттерде түтынушыларға тауарды көтерме баға бойынша
алуды үсынатьшы офертаның осы мінезіне әсер етпейді, сондай үсыныстар
негізінде жасалған шарттар бөлшектеп сатьтп алу-сату шарттарьт
(түтынушьтлық) болып кала береді.
Жарна офертасы жасалған кездегі сатушьгның әрекеттеріне айтсақ. Сатушы
тауарды көрсетеді (көрмеге қояды), үлгілерін көрсетеді, сатылатын тауарлар
туралы мәліметтерді береді (бей-нелеу, каталогтар, фотосуреттер ж.б.)-
Мәліметтер тауар сатылатын жерде беріледі. Кәсіпорындар (дүкендердің)
әйнектерінде тек саудада бар болып келетін тауарлар қойылуы керек. Тауардың
әрбір үлгісінде онда тауардың атауы, бағасы (бір келі, дана және тауардың
өзге мөлшері үшін) салмағы көрсетілген қағазы болуы керек. Инвентарь
(құралдар) және көрме әрлеуші композиция элементтері мен тауар үлгілері
сатылмайды. Осыған сәйкес олардың әйнек ішінде түруы оферта болып
есептелінбейді. Оферта жарамдылығын мойындау үшін алып-сату шартында оның
бағасы, т.б. көрсетілудің қажеттілігі жоқ-
Егер тауар түлғалардың белгісіз санына оньщ сатылуының орнынан тыс
жарнама, каталоғтар және өзге бейнелеулер аркылы үсынылса, бірақ сатып алу-
сату шартының елеулі жағдайлары көрсетілмесе, бүл жарна оферта болып
қарастырылмайды.
Әдетте бөлшектеп сатьш алу-сату шарттарының нысаны ауызша болып келеді,
осымен қатар бүл шарттарды жазбаша нысанда жасау мүмкіншілігі де жокқа
шығармайды. Жазбаша нысан тараптардың қүкықтары мен міндеттері болашақ
уақытқа арналса орынды болып келеді. Мысальт, тауарлар алдын-ала
тапсырыстар негізінде, пошта арқьшы жіберу жолымен сатылады, жеңіл
автокөлік сатылады ж.б.
Тұтынушылардың қүқығын қорғау туральт зад тәмендегілерді
реттейді: түтынушылардың тауар туралы ақпарат алуы кезіндегі қарым-
қатынасты, сапаға сәйкес келетін тауар ауыстырып алуды, тұтынушылардың
оларға сапасы тиісті болып кел-мейтін тауар сатылғанына, жұмыстар орындау,
қызмет көрсету туралы шарттардың бұзылуына байланысты құкықтары,
тұтынушылар өздерінің өмірімен денсаулыққа қүқықтарьш асырғанына байланысты
қатынастарды.[6]
Шарт бойынша, сатушы болып тек қана кәсіпкер тауарларды сататын үйым
немесе азамат келе алады. Және де, бөлшек сауда лицензияланатын жағдайларды
қоспағанда, бұған қатысты аса шектеулер жоқ. Яғни, жалпы тәртіп бойынша
бөлшек сауда лицензиясыз жүзеғе асырылады. Бөлшек сауданы лицензиялау бөлек
заң актілерімен қарастырылады. Мысалы, сырадан басқа алкогольдік өнімді
лицензиясыз сатуға болмайды, осы талап шстел валютасына сауда жасауға,
іпетел валютасьш сатуға, қару жарақ т.б. тарайды.
Сатып алушы, әдетте жеке тұлға болып келеді. Заңды тұлғалар тауарды
бөлшек сауда кәсіпкершілік қызмет үшін емес, өзге мақсатта пайдалану үшін
сатып алады. Сонымен заңды түлға осы сияқты келісімшарт қатынасына ұжымның
әлеуметтік мәселелерін шешу, жүмысшылардың дүрыс демалысын үйымдастыру,
олардың түрмыс материалдық жағдайын қамтамасыз ету үшін кіріседі.
Бөлшектеп сатып алу-сату шартының нысанасы айналымнан алынып
тасталмаған кез-келген заттар болуы мүмкін. Бір ғана тауар бөлшек сатып алу-
сатудың да тауар жеткізілімі шартының да нысанасы бола алады (егер мысалы,
жеңіл автокөлікті өз мүқтажында көлік ұйымы сатып алса). Егер автомобиль
сатушысы жеке түлға болса, онда бүл Азаматтық кодекстің жалпы нормаларымен
реттелетін қарапайым сатып алу-сату шартьг болып келеді.
Қолда бар затты сатумен қатар келешекте пайда болатын заттар да сатылуы
мүмкін. Келешекте пайда болатын заттар каталогтарға енгізілуі, ал өздері
болса өндірісте әлі де шығарылмауы мүмкін. Бүл шартты ситтаттайтын
ерекшелік - шарт шынайы орыпдалғанға дейін барлық тәуекелдер сатушының
мойнында болып келеді.
Кәсіпқой ретінде сатушы сатып алушыға берілетін ақпарат мазмүнын өзі
айқындайды. Дегенмен, ақпарат өзіне міндетті кезецдерді енгізуі қажет:
олар, баға жөніндегі сенімді және қажетті хабар; алушының қызықтырған өнім
туралы түтынушылық касиеті жайлы мәлімет, затты түтыну жайлы ереже, оны
сақтау және қауіпсіз пайдаға асыру тәртібі. Ал азық түлік өнімдеріне
қатысты өнімнің күрамы, қуаттылығы, денсаулыққа зиянды заттар қүрамы және
сақталу мерзімі туралы ақпарат берілуі тиіс.
Азық-түлік тауарлары, дәрі-дәрмек, косметика бүйымдарына (уақыт өте
келе бұзылатым өнімдер) пайдалануға берілғен мерзімі, пайдаланудан шығатын
уақыты көрсетілуге міндетті
Сатушы сатуға шығарған бұйымның сатьш алушьтның езі мен жанұя
мүшелерінің өмірі мен денсаулығына зиян келтірмеуге міндетті. Осыған
сәйкес, түтынушы өнімінің көрсетілген мерзім ішінде қауіпсіздігіы талап
етуге қүкылы. Өнімнің адам өмірі мен денсаулығына, қоршаған ортаға
кауіпсіздігіне қатысты талаптар міндетгі болып келеді және мемлекеттік
стандартқа сай анықталады. Мүндай өнім міндетті түрде сертификатталады, ал
өнімде оның стандарттар талаптарына сәйкес келетінін растайтын белгісі
болмаса өгіімді сатуға және пайдалануға тиым салынады.
Егер өнімді қауіпсіз пайдалану және оны сақтау мен тасымалдау үшін
арнайы ережелер сақталу керек болса, өнімді өндіруші сол ережелерді өңдеуі
керек, ал сатушы оларды түтынушының есіне салуы қажет. Өнімді тарату және
өндіріс орында-рында қауіпсіздік ережелерін сақтауды бақылау арнайы
мемлекеттік органдарға (өнімді стандарттау жәғге сертификациялау,
санитарлық және эпидемиологиялық қызмет және т.б.), тұтынушылар құқығын
қорғау қоғамдарына жүктеледі.
"Тауар этикеткаларында тауар туралы мемлекеттік және орыс тілінде
ақпарат талап ету" туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 31
тамызда № 1 274-шешімі қабылданды. Мұның мақсаты - тұтынушылардың сатып
алатын өнімінің адам денсаулығына зиянсыздығын анықтау туралы мәлімет беру.
Бұған 2000 жылғы 11 қантарында Қазақстан Республикасы Үкіметінің №44-
қаулысымен өзгеріс енгізілді.
Барлық азық-түлік өнімдері, бояулар мен лактар, шампунь, тіс жуатын
ұнтақтар мен пасталарға екі тілде де тауардын тұтыну қасиеті, қоспасы тауар
күрамының консерванттары мен бояулары, пайдалану мерзімі, өндіруші туралы
деректер берілуі қажет. Мүндай түсініктемелер мен нұсқаулар мүздатқыштарға,
кір жуатын машиналарға, шаңсорғыштарға, теледидарға, ойыншықтарға берілуі
қажет.
Бөлшектеп сатьш алу-сату шарты сатушының тауарды жеткізіп беру міндетін
қарастыруы мүмкін. Азаматтық заңға сәйкес бүл екі жағдайда жүзеге асады.
Біріншіден, бөлшек сатып алу-сату шарты үлгілер жүйесінде жүзеге асса, яғни
сатып алушының тауардьщ үлгісімен танысуы (тауардың суреттемесі мен
каталогы) арқылы жасалса. Егер заң актілерімен немесе шартпен басқа жағдай
(талап) қарастырылмаса, сатушы тауарды шартта көрсетілген мекен-жайға
мысалы азаматтық жүмыс орнына жеткізіп берсе, келісімшарт орындалған болып
есептелінеді.
Автоматтарды пайдаланып тауарды сату негізінен сатушының міндеттерін
өзгертпейді. Автоматты жүйемен сауда жасау кезінде автомат иесі (меншік
иесі болу шарт емес) сатып алушыға тауар туралы ақпарат беруі керек (аты,
саны, әр бірліктің бағасы т.б.). Сонымен қатар тауар сатушы туралы ақпарат
та автоматгы жүйеге енгізілуі қажет, оған сатушының агауы (фирмалық атауы),
орналасқан жері, оның жүмыс кестесі туралы деректер жатады. Сол сияқты
тауарды алуьі үшін сатып алушы жасауы керек әрекеттер тізіліп аталады.
Ақпарат автоматқа енгізуден өзге жолмен де берілуі мүмкін. Сатып алушының
тауарды алу үшін жасалған әрекеттері аяқталғаннан кейін шарт жасалды деп
есептелінеді.
Егер сатып алушыға ақысы төленген тауар берілмесе сатушы тауардың сатып
алушыға дереу берілуі немесе тауар үшін төленген ақшалай соманың толық
кайтарылуын қамтамасыз етуге міндетті.
Сатып алушы сатып алынған тауардың ақысын төлеуге міндетті. Шартқа
отыру кезі мен ақы төлеу кезі сәйкес келген жағдайда сатып алушының жалғыз
міндеті затты қабылдап алу.
Бөлшектеп сатып алу~сату шарты бойынша, сатып алушы затты кабылдағанда,
оның берілген тауардың сапасын тексеру мен оның жедел түрде жіберілген
кемшіліктері туралы хабарлау емес, затты нақты қабылдау бойынша әрексттері
(затты қолма кол алу, накладнойға қол кого ж.б.) маңызды болып келеді.
Тараптар сатып алушы тауарды белгілі уақытта қабылдап алатьшын
қарастыратын шартты жасай алады, сол мерзім ішінде тауар өзге сатып алушыға
сатылуы мүмкін. Егер шартпен өзгеше қарастырылмаса белгіленген мерзімде
сатьтп алушының тауарды кабылдамауы, әлде тауардьт қабылдау үшін қажетті
өзге әрекет-терді жасамауы сатьш алушыпыц шарттаи бас тартуы болып
бағалануы мүмкін.
Бөлшектеп сатып алу-сату шарттары тауар ақысы алдын ала төлену міндеті
бекітіліп немесе тауар кредитке, не ақысы бөлініп төленетін болып сатыла
алады. Бірақ сатып алушы тауар ақысын алдын ала төлемесе, бүл оның шарттан
бас тартқаны болып кана есептелінеді, яғни бөлшектеп сатып алу-сату шарт-
тары бойынша сатып алушыға негізіпен шарттың бір жақты бас тарту қүқығы
беріледі.
Егер тауар кредитке, оның ішінде тауар ақысын бөліп-бөліп төлеу
қарастырыльтп сатылса, онда сатып алушы мерзімі өтіп кеткен соманы
төлемегені үшін сальшатын айып-пұлды төлемейді.
Сатып алушының сатып алынған сапасы тиісті болып келетін тауарды
айырбастап алу қүқығы бар. Яғни тауар тек көріктілік жағынан оны
қанағаттандырмаса, оның тек түсі, дизайны т.б. үнамаса, сатып алушының
тауарды айырбастап алуға құқы бар. Тауар қолданыста болмаса, буып-түюі
сақталса, тауар белгілі сатушыдан алынғанын растайтын чек немесе өзге айғак
болса
ғана
жүргізіледі[7].
Айырбас 14 күн ішінде жүргізілуі тиіс. Айырбасқа жатпайтын тауар
түрлері заңмен бекітіледі. Айырбасқа алтын, платин, күмістен жасалған
бүйымдар, төсекқап, ішкиімдер, шүлықтар, парфюмерия және косметикалық
бүйымдар жатпайды. Қолданыста болған делдалдық сауда дүкендерінен алынған
заттар айырбасқа жатпайды. Бұлардың қатарына делдалдық дүкендер алынған,
бірақ колдануда бол-маған, комиссияға қабылдаған кезде
анықталмаған көзге білін-бейтін кемістіктері бар заттар жатпайды, бірақ
олар сатып алынғаннан 2 күн аспай айырбасталуы қажет. Алтын корпусты
сағаттың тек ішкі механизмі ғана айырбасталады. Сатып алушы сатушы да
қажетті тауар болмаған жағдайда оған тауарды қайтарып төлеген ақшасын
кайтып алады. Сонымен катар ол ақша орнына осындай тауар кайта түскенде
тауар алуға қүқығы бар. Бөлшектеп сатып алу-сату шарты бойынша сатып
алушының тағы бір қүқығы сүрыпталып алынған тауарларды ақша төленгенғе
дейін касса маңайында қалдыру (бақылауда). Сол сияқты сатушымен келісе
түрып сатып алушы олар үшін ақы төленген (сатып алынған) тауарларды
сақтауда қалдыра алады.
Тауар жеткізілімі шарты. Тауар жеткізілімі шарты бойынша кәсіпкер болып
табылатын сатушы (тауар беруші) сатып алушыға өзі өндіретін немесе сатып
алатын тауарларды кәсіпкерлік қызметке немесе жеке өзіне, отбасына, үй
ішіне және сол сияқты өзге де пайдалануға байланысты емес өзге мақсаттарға
пайдалану үшін келісілген мерзімде немесе мерзімдерде беруге міндеттенеді.
Тауар жеткізілімі шартының бөлшектеп сатып алу-сату шарттарынан және
қарапайым саттық (түрмыстық) сатып алу-сату шарттарынан түбегейлі
айырмашылығы бар. Тауар жеткізілімі шарты тауарлы-материалдык қүндылықтарды
экономиканың кез-келген салаларында үлестіруге (қайта үлестіруге)
мүмкіншілік береді.
Тауар жеткізілімі шарты нарық субъектілеріне өндірілген, кмпортталған,
экспортталған өнімдерді кез-келген бағытта тарату мүмкіндігіне ие қылады.
Оның көмегі арқылы өндіріс қүралдары, өндіріске, қажет басқа тауар алынады,
тауарлардың жекелеген топтары өндірушіден бөлшектеп сатушыларға дейін
жүйеленген нарық инфраструктурасына ауысады.
Тауар жеткізілімі шартының елеулі айырмашылықтарының бірі одан
туындайтын қүқықтық қатынастар үзақка созылатын болып келеді. Осыған
байланысты үзақ мерзімдер бойы шарт тараптары өнімді тиеп жіберіп, алып
түрады, тауар жеткізілімін жүзеге асыру үшін қажетті көптеген ұйымдык
күкықтық шараларды қолданады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіыің тасымалдау туралы
нормалары тасымал қатынасының барлығында қолданылады. Ал, егер тауар
мемлекет қажеті үшін тасымалданса Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 16
мамырындағы "Мемлекеттік сатып алу туралы" Заңы мен оны орындауға арналған
заңдастырылған нормативті актілері бар.
Тауар жеткізілімі шартының жасау тәртібі өзгешелігі болып табылады.
Шарттың жобасын алған тарап 20 күннің ішінде оны қарагт, шарттын бір
данасын екінші тарапқа береді. Тараптар арасында шарттың жекелеген
жағдайлары бойынша келіспеушіліктер пайда болған жағдайда шарт жасауды
үсынған және басқа тараптан осы жағдайлар бойынша келісу туралы ұсыныс
(келіспеушіліктер хаттамасын) алған тарап осы үсынысты алған күн-нен бастап
отыз күн ішінде, егер өзге мерзім тараптармен келісілмеген болса, шарттың
тиісті талаптарын келісу
жөнінде шаралар қолдануға не басқа тарапты оны жасаудан бас тарту туралы
жазбаша түрде хабарландыруға тиіс.
Шартты жасау, өзгерту, бүзу немесе оның мерзімін ұзарту тараптары қол
қойған келісім немесе хаттар, факстар, телеграммалар, телетайпрограммалар,
радиограммалар аркылы жасалады.
Тауар жеткізілімі шартында шарттың заты мен берілетін тауарлардың санын
анықтайтын жағдайларынан басқа, жеткізілетін тауарлардың номенклатурасын
(түр-түрін) бағасын анықтайтын, жеткізілетін өнімнің сапасының жағдайлары
да бекітілуі керек. Егер шартта осындай жағдайлар көзделмесе, екі тараптың
біреуінің талабы бойынша шарт жасалмаған деп есептелінуі мүмкіы. Осыған
байланысты осы айтылған барлық жағдайлар тауар жеткізілімі шартының
міндетті жағдайларына жатқызылған.
Шарттың қосымша жағдайлары болып өнімнің жеткізу тәртібі мен
мерзімдері, есеп айырысу тәртібі, шартгың колданылу мерзімі, жыл сайынғы
спецификациялар туралы келісу тәртібі (ұзақ мерзімді шарттар жасалған
кезде). Олар қосымша жағдай болып аталганға қарамастан, олардың әні басқа
шарттардағы қосымша жағдайларының әнінен шексіз биік. Олардың жоқ болуы
даудың пайда болуына мүмкіндік береді, ал бұл шарттағы тараптардың
қүқықтарының орындалуына кедергі жасайды. Тауар жеткізілімі шартында басқа
да қосымша жағдайлар көзделуі мүмкін.
Тауар жеткізілімі шарты әрбір мерзімге жасалады: ай, тоқсан және басқа
да үзақ мерзімге.
Егер шартта оның қолданылу мерзімі белгіленбесе және ол міндеттеменің
мәнінен туындамаса, шарт бір жылға жасалған деп танылады. Бір жылдан астам
мерзімге жасалған шарт үзақ мерзімді деп аталады. Ұзақ мерзімді және
біркатар қысқа мерзімді шарттар бір субъектілер арасында жасалса, олар
маңызы жоғары нәтижелерге әкеп соғады. Үзіліссіз екі жыл көлемінде және
одан да көп жылдарда күші бар шаруашылық байланыстар ұзақты мерзімді деп
аталады және оны тауар беруші (өндіруші) бір жақты тәртіппен бұзуға құқығы
жоқ.
Тауар жеткізілімі шартының тараптары болыгт кәсіпкерлік кызметті жүзеге
асыратын субъектілер келеді. Сатушы тауар беруші жағында тауар жеткізілімі
шартыпда үйымдық-кұқықтық нысаньша қарамастан әрбір коммерциялык заңды
түлғалар және заңды түлға құрамаған, жеке мен үжымдық кәсіпкерлер қатысады.
Тауар беруші коммерциялык емес заңды түлға да бола алады. Ол өз
қызметін коммерциялық емес заңды түлғаның бір немесе өзге түрі үшін рұқсат
етілген кәсіпкерлік қызмет шегінде жүргізеді. Сатып алушы болып тауарды
өзіне (күнделікті) пайдалануға байланысты емес мақсатта алатын кез-келген
субъектілер табылады. Мемлекет тауар жеткізілімі қатынастарында сатып алушы
ретінде ғана қатыса алады. Азаматтық айналымнан алынбаған заттар тауар
жеткізілімі шартьтның пәні болады. Тауар жеткізілімі шарты кейбір
жағдайларда азаматтык айналымда шектелген мүлікті өтеулі түрде өткізуді
көздейді. Қару-жарақ және айналымнан алынған басқа мүліктердің жеткізілуі
азаматтык-қүқықтык нормаларымен емес басқа қүқыктық тетігімен реттеледі.
Азаматтық күкықтық нормалары тауар жеткізілімін қатынастардың
белгіленген кезінде, жалпы емес, ал арнайы сипаттауына жатады, тауар
жеткізіліміи мәніне қарай айтуға болады, тауар жеткізілімі шартының пәні
заттан басқа, мүліктік күқық жөне азаматтық қүқықтың объектілері бйла
алмайды.
Тараптардың құқықтары мен міндеттері. Сатушы тауарды берумен бірге
сатып алушыға оның керек-жарақтарын, сондай-ақ соған катысты күжаттарды,
келісілген көлеміпде, түр-түрі және жиынтықтылығына (жиынтығы) сәйкес,
бекітілген сапасына, үшінші түлғалардың кез-келген қүқықтарынан тыс ыдысқа
салып және (немесе) буып-түйіп беруге міндстті.
Жеткізілетін өнімнің саны жүк тиеу вагондарының, контейнерлердің
орнының санына байланысты шартты есептелуі мүмкін. Жеткізілетін өнімнің
(тауардың) саны белгіленгенде таразылаудың, өлшеудің туралығымен байланысты
тәжірибелік қиыидықтар бар болып келеді. Үлкен санында аз емес килограмдар
ал кейбір кезде өнімнің тонналары жеткізілмейді немесе тауарлар санына
сәйкес қабылдаған жағдайда, жүк тасымалдау құжаттарында белгіленген
тауардың саны және сатып алушы алған тауарлардың саны араларында
айырмашылық орын алады.
Тауар жеткізілімінің жекелеген кезеңінде тауардың жетіспеуіне жол
берген тауар беруші жетіспейтін тауарлар санының, егер шартта өзгеше
көзделмесе, шарттың колданылу мерзімі шегіндегі келесі кезеңде (кезеңдерде)
орнын толтыруға міндетті. Ұзақ мерзімді шарт бойынша жекелеген тауар
жеткізілімі кезеңінде кем берілген тауарлардың саны, егер шартта өзгеше
көзделмесе, тауарлардың жетіспеуіне жол берілген жыл ішіндегі келесі
кезеңде (кезеңдерде) сатушымен (тауар берушімен) орны толтырылуға тиіс
(соған жол беріледі).
Өиім тапсыру туралы Ереженің 13-тармағына сойкес, сатып алушы шарттағы
жағдайларға сәйкес келмейтін өнімді алуға бас тартуына қүқылы. Шарт
жағдайларыньщ бүзылғаны жөнінде қарсылық болмаса және сатып алушы шарт
жағдайлары бүзылып тапсырылған өнімді кабылдап оны тікелей мақсатында
пайдаланса, қабылданған өнім міндеттемені орындаудын, есебіне
кірістіріледі. Егер сатып алушы өнімді қабылдап, сатушыға бір тәулік
мезгілде оны қабылдауға келіспегенін хабарласа, онда мүндай есеп
жүргізілмейді. Осы орын алса, сатушы сол мезгілде есепке жатпайтын өнімді
қайтаруды талап етуге құқылы. Мысалы, өндіруші өз өнімін жеткізуге бірқатар
шарт жасады, бірнеше кредиторлардың алдында міндеттеменің орындалуына
кедергі қаупі бар. Бірақ сапаға байланысты үлкен талаптарға сай емес өнімді
қайтарып, ол басқа сатып алушының алдында жеткізілімге байланысты міндетін
өз уақытында орындауына болады, сөйтіп ол бір жағдайда болсын өзін
жауапкершілік шарасы қолдануынан құтқара алады. Тауарды алып кетпей-ақ
жайылуы мүмкін, тауарды қабылдау кезінде немесе кепілдік мерзім
кезеңдерінде айқындалған өнім кемістіктері сатып алушымен немесе сатыгт
алушының талабымен тауар жеткізушімен жойылуы мүмкін. Сонымен, тауар
жеткізілім шарты бойынша сатып алушыға жойылатын кемістіктері бар өнімді
қабылдаудан бас тартуына күқық берілмейді.
Тауар беруші сатып алушыдан талаптарды алған күннен бастап
кемістіктерді жиырма күн ішінде жою немесе осы мерзім ішінде сапасы бар
өнімге ауыстыруға міндетті.
Тауар жеткізілімінің он күндік, тәуліктік, сағатгық және басқа да
кестелері бекітілуі мүмкін. Шарттың міндеттемелердің орындау күні болып
өнімді тауар беруші көлік органына берген, немесе тауар берушінің
қоймасында тауарларды алғаны туралы сатып алушының тауарларды қабылдаған
қолхатында белгілен-ген күні есептеледі.
Тауар жеткізілімі шартында сатушы сатыи алушыға тауарды беру тәртібі
өзгешелік больтгг табылады. Егер тауар жеткізілімі шартта өзгеше
көзделмесе, сатушы тауарды (өнімді) сатып алушыға, немесе шартта алушы
ретінде белгіленген езге түлғаға теміржол арқылынемесе өнімді автомобиль
көлігімен тиеп жіберуге міндетті. Яғни, жалпы тәртіп бойынша сатушы тауарды
сатып алушыға жеткізуге міндетті. Егер шартта жеткізіп беру көліктің қандай
түрімен және қандай жағдайларда жүзеге асырылатыны белгіленбесе, онда заң
актілерінен, іскерлік айналым дағдыларынан немесе міндеттеменің мәнінен
өзгеше туындамаса, көліктің таңдау қүқығы немесе тауарларды жеткізу
жағдайларын белгілеуі тауар берушіге жатады.[8]
Тауар жеткізілімі шартында үшінші түлғалардың қүқықтарынан тыс тауарды
беру міндеті сатып алу-сату шартының жалпы ережелерімен реттеледі.
Сатушыда үйымдастыру-техникалық сипаты (мәні) бар міндеттер де жатыр,
жалттът сатушының негізгі міндеттеріне олар қосалқы больш келеді.
Жеткізілғен кезде тауарды сақтау мақсатында және алушылармен оларды дүрыс,
дер кезінде қабылдау жағдайларын тудыру үшін тауар беруші міндетті.
а) таураларды буып-түю, тиеу, бөлек жерлерге (орындарға) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz