КӨПШІЛІК СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІ ТУРАЛЫ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе 1
1.1. Сыбайлас жемқорлық дегеніміз не? 10
1.1.1. Сыбайлас жемқорлық фактілері 11
1.1.2. Адамдардың сыбайлас жемқорлық туралы пайымдаулары 15
1.2. Сыбайлас жемқорлықтың типтері 19
1.3. Сыбайлас жемқорлық себептері және оның 20
пайда болатын ахуалдары 20
1.4. Сыбайлас жемқорлықтың экономикалық мәні 21
1.5. Мемлекеттік сыбайлас жемқорлыққа қатынасы 22
1.6. Сыбайлас жемқорлықты шартты теңестіру 22
1.7. Сыбайлас жемқорлық дәрежесінің вариациялары 25
1.8. Сыбайлас жемқорлықтың салдарлары 27
1.9. Мораль және сыбайлас жемқорлық 29
1.10. Сыбайлас жемқорлықпен күрес шаралары 30
1.11. Қожайын – орындаушы – клиент моделі 30
2. КӨПШІЛІК СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІ 31
2.1. Осы бағыттың моделдеріне шолу 32
2.2. Пәндік саланы сипаттау 33
2.3. Кемімелі пайдалылық заңы 34
2.4. Тұтынушылық таңдау міндеті 35
2.5. Сыбайлас жемқорлықты шектеу моделі 37
2.6. Ф.Т. Лунның ұрпақтар жабатын қарапайым моделінің қысқаша сипаты
және тұжырымдар 37
2.6.1. Теңдеуді түсіндіру 39
2.7. Параға әйгілілікті айырбастау моделі 41
2.8. Ұжымдық репутация моделі 42
2.8.1. Г. Бэкер моделі бойынша j сыбайлас жемқорлық кірісінің күтілетін
пайдалылығының есебі 43
Қорытынды 44
Пайдаланылған әдебиеттер 45

Кіріспе

Сыбайлас жемқорлықпен байланысты мәселенің барлығы – сыбайлас
жемқорлық дегеніміз не, ол қайда және неліктен пайда болады дегеннен
бастап, осы құбылыстың қоғам үшін келтіретін салдары қандай дегенге дейін –
қазіргі кезде нақты жауап ала алған жоқ. Сыбайлас жемқорлық ұғымының өзі
ұзақ уақыт бойы экономистер, политологтар, социологтар және басқа да
қоғамтанушылардың қызу пікірталасының өзегіне айналды. Егер мемлекеттік
шенеуніктің парашылдығын сыбайлас жемқорлық ұғымына (және заңмен тиісті
жаза белгілесе) жатқызуға болса, онда мысалы, баспасөз бен бизнес бойынша
әлуетті серіктестерді қабылдау мен фуршеттер туралы не айтуға болады
(оларды қалай жазалауға болады)? Сыбайлас жемқорлыққа арналған жұмыстардың
авторлары көбінесе оның дәстүрлі түрі – мемлекеттік (атап айтқанда
бюрократиялық және саяси) сыбайлас жемқорлықты қарастырады. Ол биліктің өзі
сияқты тым көне және оған лицензиялармен, сайлаушылардың даусымен,
әкімшілік және сот шешімдерімен, қазынашылық қызметтермен сауда жасау
жатады [1].
2003 жылы 10 желтоқсанда 113 елдің өкілдері Мексикада халықаралық күш
қолдана отырып, сыбайлас жемқорлықты жүгендеуді ұсынатын құжатқа қол қойды.
Қазақстан БҰҰ-ның бұл конвенциясын ратификацияламады. Қазақстан СІМ өз бас
тартуын уақыттың жеткіліксіздігімен және сыбайлас жемқорлықпен күресуде өз
заңдарымыздың бар екендігімен ақтайды. Біздіңше, бұған мемлекеттен ұрланған
активтерді қайтару және қылмыскерлерді беру жөніндегі шаралар кедергі болса
керек.
Таяуда Қазақстан Республикасы Президентінің Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күресті күшейту, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар
қызметiндегi тәртiп пен реттiліктi нығайту жөнiндегі шаралар туралы
Жарлығы (18.04.2005) шықты.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 45-бабының 1-тарма ғына сәйкес
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнiндегi шараларды жетiлдiру, сыбайлас
жемқорлық көрiнiстерiне қарсы қимыл жасауға бағытталған iс-шараларды
орындау, сондай-ақ мемлекеттiк органдардағы лауазымды адамдардың сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнаманың сақталуы үшiн жауапкершiлiгiн
арттыру мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМIН:
      1. Облыстарда, Астана және Алматы қалаларында Қазақстан Республикасы
Мемлекеттiк қызмет iстерi агенттiгiнiң тәртiптiк кеңестерi құрылсын,
облыстардың, Астана және Алматы қалаларының тәртiптiк кеңестерi таратылсын.
      2. Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк қызмет iстерi агенттігі
мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдар қызметiндегi тәртiп пен
реттілiктi нығайту мақсатында тәртiптiк кеңестердiң жұмысын мына
қағидаттарға сүйенiп ұйымдастырсын:
      қызметiнің жариялылығы, жүйелiлігі және iстің алдын алуға бағытталуы;
      жұртшылықтың және бұқаралық ақпарат құралдарының өкiлдерiн жұмыс
отырыстарын әзiрлеу мен өткiзуге кеңiнен тарту.
3. Қазақстан Республикасының үкiметi:
1) 2005 жылдың үшiншi тоқсанында Экономикалық қылмысқа және сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес агенттігімен (қаржы полициясымен) бiрлесiп 2006-
2010 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің мемлекеттік
бағдарламасын әзiрлеп, Қазақстан Республикасы Президентiнің бекiтуiне
енгiзсiн, негiзгi назар сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептерi мен
жағдайларын және азаматтардың құқықтарын бұзуды жоюға, сыбайлас жемқорлықәа
қарсы мемлекет қабылдаған шаралардың жариялылығын қамтамасыз ету,
бағдарламаны iске асырудың барысы туралы ел халәын жүйелi түрде хабардар
ету жөніндегі iс-шараларды әзiрлеуге аударсын;
2) мемлекеттiк органдарда лауазымды адамдардың жоғары жауапкершілiгi
мен дер кезiнде ден қою қағидаттарына негiзделген азаматтардың арыздарын,
заңды тұлғалардың өтiнiштерiн қараудың нәтижелерiн есепке алу мен
бақылаудың бiрығғай жүйесiн құратын болсын;
      3) жекешелендiру процесiнің, мемлекеттiк сатып алу және салық
саясаты, жер қойнауын пайдалану және жер қатынастары салаларында шешiмдер
қабылдаудың ашықтығын қамтамасыз ету жөнiнде шаралар әзiрлесiн;
      4) 2005 жылдың аяғына дейiн:
бюджет қаражатын жұмсаудың ашықтығы мен тиiмділігi қағидаттарында
мемлекеттiк сатып алудың тендерлiк жүйесiнің негiзiнде биржалық саудаға,
сондай-ақ электрондық мемлекеттiк сатып алуға көшу үшiн қажеттi жағдай
туғызатын болсын;
шекара арқылы өткiзiлетiн жүктердi, соның iшiнде транзиттiк жүктердi
алып жүру үшiн шектес мемлекеттермен бірыңғай ақпараттық жүйенi пайдалана
отырып, жүктердi тек кеден шекарасы өтетiн орындарда ресiмдеудi көздейтiн
кеден рәсiмдерiн жүзеге асырудың нақты тәртiбiн жасасын;
сыбайлас жемқорлық үшiн жағдай туғызуға ықпал ететiн факторларды
кешендi зерделеудi және меншiк құқықтарын кепiлдi қорғауға бағытталған
шаралар тұжырымдауды қамтамасыз етсiн;
5) азаматтар құқықтары мен кәсiпкерлердiң заңды мүдделерiн олардың
қызметiне мемлекеттiк органдардағы лауазымды адамдардың заңсыз араласуынан
қорғау мақсатында 2005 жылғы 1 тамызға дейiн:
      мемлекеттiк органдардың бақылау-қадағалау функцияларын реттеуге
бағытталған нормативтiк құқықтық актiлердің жобаларын әзірлесін;
лицензиялық-рөәсат беру жүйесiн оңтайландыру жөніндегi, соның iшiнде
қызметтің лицензияланатын түрлерiн қысқарту және лицензиялар мен рұқсаттар
алудың тәртiбiн оңайлату жөніндегi жұмысты аяқтасын;
      2006 жылы Қазақстанның барлық өңiрлерiнде халыққа жалғыз терезе
қағидаты бойынша қызмет көрсету орталықтарын құру жөнінде шаралар
қабылдасын;
      6) 2005 жылғы 1 қазанға дейiнгi мерзiмде Экономикалық қылмысқа және
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттiгiмен (қаржы полициясымен) және Бас
прокуратурамен бiрлесiп қолданыстағы заңға тәуелдi актiлерге, оларға
сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары мен қылмыстарына жағдай туғызуды
болдырмайтын нормалар енгiзу тұрғысынан, тексеру жүргiзсiн;
7) ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар қызметiн реттейтiн,
айқындық пен ашықтықты, соның iшiнде олардың кiрiс бөлігін түзу,
мемлекеттiк сатып алуды және кадр саясатын жүзеге асыру саласындағы
айқындық пен ашықтықты қамтамасыз ететiн нормативтiк құқықтық актiлерге
өзгерістер мен толықтырулар енгiзсiн.
4. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы:
      2005 жылғы төртiншi тоқсанда Қазақстан Республикасы Президентiнің
қарауына Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының жанынан қаржы бақылау
органын құру жөніндегі нормативтiк құқықтық актiнің жобасын енгізсiн;
      2005 жылдың соңына дейiн заңсыз жолмен алынған кiрiстердi
заңдастыруға (тазартуға) қарсы iс-қимыл туралы заң жобасын әзірлеудi
аяқтап, Қазақстан Республикасының үкiметiне енгiзсiн;
      2005 жыл iшiнде уәкiлеттi мемлекеттiк органдармен бiрлесiп, қызмет
бабын асыра пайдалануды, бюджет қаражаты мен ресурстарын нысаналы
пайдаланбауды, лауазымды адамдардың кәсіпкерлiк қызметке заңсыз қатысуын
анықтау мақсатында тексерулердi жүзеге асырсын.
      5. Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі (қаржы полициясы):
      мемлекеттiк органдардағы лауазымды адамдар тарапынан болатын сыбайлас
жемқорлықтың көрiнiс беру фактiлерi туралы азаматтар мен заңды тұлғалардан
түскен хабарламаларға (арыздарға) жедел ден қою қызметтерiн құратын болсын;
      шенеунiктер тарапынан кәсіпкерлiк қызметке заңсыз араласу,
кәсіпкерлер құқықтарына қысым жасау фактiлерiн анықтау жөніндегі iс-
шараларды тұрақты негiзде жүргізсiн;
      сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық фактiлерi бойынша арыздарды
қараудың нәтижелерi туралы өтiнiш берушiлер мен жұртшылықты хабардар ету
жолымен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің ашықтығын қамтамасыз етсiн.
      6. Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк қызмет iстерi агенттiгі:
      мемлекеттiк органдар қызметіндегi сыбайлас жемқорлық көрiнiстерiнің
алдын алу мақсатында Қазақстан Республикасының заңнамасына сыбайлас
жемқорлық қылмыс жасаған адамдарға мемлекеттік билiк органдарында
лауазымдар атқаруға тыйым салу туралы өзгерістер мен толықтырулар енгізудi
көздейтiн заң жобасын әзiрлеп, Қазақстан Республикасының үкiметiне
енгiзсін;
      Мемлекеттiк қызметшiлердi, құқық қорғау органдарының қызметкерлерiн
аттестаттауды өткiзу туралы үлгi ереже әзiрлесiн;
      бiр ай мерзiмде Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшiсiнің ар-
намыс кодексiн әзiрлесiн;
      мемлекеттік Әкімшiлiк қызметшілердiң бос қызмет орындарына орналасуға
арналған конкурстардың ашық өткiзiлуiн қамтамасыз ету жөнінде шаралар
әзірлесін.
      7. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы, Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсiздiк комитетi, Қазақстан Республикасының
Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі
(қаржы полициясы) орталық атқарушы және жергілiктi билiк органдары
басшыларының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес заңнамасын орындауына
тексерулер жүргiзсiн. Осы жұмыстың нәтижелерi туралы жұртшылықты кеңiнен
хабардар етудi қамтамасыз етсiн.
8. Қазақстан Республикасының әдiлет министрлігі:
2005 жылғы 1 маусымға дейiнгi мерзiмде Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотымен бiрлесiп, алқабилер соты институтын енгiзу және қалыптастыру
мәселелерiн реттейтiн заң жобаларын әзірлеп, Қазақстан Республикасының
Yкiметiне енгiзсiн;
      адвокатураның сот iсiн жүргiзу шеңберiндегi және сот шешiмдерiнің
орындалу кезеңiндегi рөлiн арттыру жөнінде шаралар қабылдасын, тиiстi заң
жобаларын әзірлеп, Қазақстан Республикасының Yкiметiне енгiзсiн.
      9. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына:
      Жоғары Сот Кеңесiмен бiрлесiп халықтың сот төрелігі органдарына
сенiмiн арттыру мақсатында сот жүйесiндегi сыбайлас жемқорлықтың алдын алу
жөніндегi шаралар кешенiн әзірлеп, iске асыру;
      сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары мен қылмыстары туралы iстер
бойынша сот практикасын қорыту, соттардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы заңнаманы қолдануы жөнінде тиiстi түсiнiктерді тұжырымдау ұсынылсын.
10. Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдерi:
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің өңірлiк бағдарламаларын әзірлеп,
қабылдасын, олардың уақтылы әрi сапалы орындалуын қамтамасыз етсiн;
Өңірлерде кәсіпкерлердің құқықтарын наәты қорғауды қамтамасыз ету
мақсатында олардың қызметiне бақылаушы мемлекеттiк органдар тарапынан
заңсыз араласуға, сондай-ақ мемлекеттiк қызметшiлердің коммерциялық
құрылымдар мүдделерiн сүйемелдеп-қолдауына тыйым салу жөнінде шаралар
қолдансын;
      аумақтық құқық қорғау органдарымен және өзге де мемлекеттік
органдармен бiрлесiп мемлекеттiк кәсіпорындардың қызметкерлерi тарапынан,
бiрiншi кезекте тұрғын үй-коммуналдық бiлiм беру және денсаулық сақтау
салаларында азаматтар мен заңды тұлғаларға қатысты қызмет бабын асыра
пайдалану, парақорлық, бопсалау фактілерiн анықтауға бағытталған тексерулер
жүргізсiн;
жер учаскелерiн бөлу кезiнде Қазақстан Республикасы Жер
кодексiнің ережелерiн мүлтiксiз сақтауды қамтамасыз етсiн, бекiтiлген жер
меншiгін заңсыз қайта бөлу фактілерiн болдырмасын;
барлық мемлекеттiк мекемелер басшыларының сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес жөнінде қолданған шаралары туралы халық алдында ұдайы есеп беруiн
өткiзудi ұйымдастырсын.
      11. Қазақстан Республикасы Президентi жанындағы Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес және мемлекеттiк қызметшiлердің қызмет этикасын сақтауы
мәселелерi жөніндегі комиссия сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес заңнамасының
бұзылуына жол берген мемлекеттік органдар басшылары мен лауазымды адамдары
қызметiнің әдiл әрi жан-жақты қаралуын қамтамасыз етсiн.
(K970167; K010155; U990317; U990321 ; V001202 қараңыз)
12. Қазақстан Республикасының өкiметi және басқа да орталық атқарушы
органдары осы Жарлықтан туындайтын өзге де шараларды қолдансын.
13. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы
Президентiнің әкiмшiлiгіне жүктелсiн.
14. Осы Жарлық қол қойылған күнiнен бастап қолданысқа енгізiледi.
Қазақстан Республикасының Президентi
Сыбайлас жемқорлық елдің қауіпті жауы деп есептеледі. Қазақстанда
сыбайлас жемқорлықтың барынша өршіп тұрғанын елдің бәрі біледі. Бұл ретте
ең қорқыныштысы, алушы мен беруші арасында тіпті бірқатарөзара түсіністік
орнаған. Яғни, жаман айтпай жақсы жоқ. Мысалы, заңды жолмен төлқұжат алу
үшін ақша төлеп үш ай күту керек. Ал, өзінің қызметтік есікке кілті бар бір
фирма үшін ақшадан басқа ешнәрсе керек. емес. Ыңғайлы ма? Әрине. Немесе
қарапайым ғана жол ережесін бұзуды алайық. Касса арқылы бір айлық есептік
көрсеткіш айыппұл төлеген оңай ма әлде инспектордың өзіне екі жүз теңге
төлеп құтылған оңай ма? Орманға кірген сайын, отын да көп. Президент мұны
қою керек - деді. Жарлыққа қол қойып айтқанын істеді (Айман Тынышпаева,
Литер, 2005 жыл 16 сәуір).
Алматы қаласында 15 сәуірде өткен дөңгелек үстелде мынадай ой да
айтылды: Назарбаев бүкіл жемқорларды отырғызса, біз жұмыссыз қаламыз. Бұл
әрине, елде президенттік басқару формасы тұрғанда барлық нәрсені Елбасына
ысыруға ыңғайлы. Мысал үшін шағым жасаушы да, жауап беруші де прокурорға
да, сотқа да сүйкімді адвокатты ұзақ іздейді. Осындай әрекеттерде
сыбайластық іздері бар емес пе? Ал, тендерді алайықшы. Онда белгілі бір
адамдар қатысып, үнемі бір ұйым жеңе береді. Көп жағдайда сыбайлас
жемқорлықты біздің өзіміз тудырамыз. Сыбайлас жемқорлықты осы күнге дейін
ешбір мемлекет толықтай ауыздықтай алған жоқ. Қазақстандықтар аталған
бағдарламаны іске асыру арқылы сыбайластықтың деңгейін едәуір төмендетеміз
деп үміттеніп отыр.

1.1. Сыбайлас жемқорлық дегеніміз не?

Мемлекеттік сыбайлас жемқорлық 2 мемлекеттік қызметшінің мемлекет
мүлкін өз жеке мақсатына сатуы ретінде анықталады. Көптеген батыстық
демократиялық елдердің мемлекеттік секторында сыбайлас жемқорлықтың тамыры
терең жайылған. Бұл жеке секторда аздау.
Мысалы, мемлекеттік қызметшілер лицензия беру кезінде, кеденнен
өткені үшін пара алады немесе пара беруші бәсекелес фирманың нарығына
кірудің алдын алу үшін пара алады. Мұндай жағдайларда олар ресми иесі
мемлекет болып табылатын тауар үшін жеке агенттерге жеке ақы белгілейді.
Сыбайлас жемқорлық – қоғамдағы өз орнын жеке мақсаттарына ашкөздікпен
пайдалануды білдіретін жалпы термин. Бұл бюрократиялық немесе саяси
жемқорлық болуы мүмкін. Ұсынған қызметіне жемқор пара алады. С. Роз-
Аккерманның жұмысына аталғандай 13, пара алушы адам басқа тұлғаның немесе
ұйымның агенті, орындаушысы (agent) болып табылады, өйткені параның мақсаты
– өз мүдделерін өзі жұмыс істейтін ұйымның мақсатынан жоғары қоюға түрткі
болу. Сатылушы субъектіні байқау үшін, ол белгілі бір билікке ие болуы
тиіс.
Параның тек ақша түрінде болуы шарт емес: ол сыйлық болуы немеес
қызмет ұсынылуы болуы мүмкін, немесе туыстарға жағдай жасау және т.с.с.
Егер мұнда әңгіме мемлекеттік емес жеке фирма туралы болып отырса, онда
мұндай құбылысты сыбайлас жемқорлық деп атауға болады.
Жалпы бизнесте пара секілді төлем түрін түсіндіруде бірыңғай тұжырым
жоқ. Біреулер үшін бұл қызметке қалыпты үйреншікті төлем болып келеді.
Енді біреулер Параны күмәнды акті деп есептейді. Ал енді үшіншілері
болса, оны еркін нарықтың кәсіпқой этикасы тұрығысынан ұят тірлік деп
санайды. Төртінші біреулер, оны заң бойынша жауапқа тартылуы тиіс қылмыс
деп есептейді 1. 3-ке сай жеке базардағы сыбайлас жемқорлық әдетте
заңмен реттелмейді және бір фирманың өкілі басқа фирманың өкілін сатып ала
алады.

1.1.1. Сыбайлас жемқорлық фактілері

Әлем көп ұзамай Штаттардың Ирактағы демократия үшін күресі туралы
шулы мәлімдемесінің астарында нақты не тұрғанын білетін болады. Ешқандай
айғақпен расталмаған бірқатар күдіктер қазірдің өзінде туындап жатыр.
Transparency International (ТІ) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет жөніндегі
халықаралық үкіметтік емес ұйым өзінің жыл сайынғы Әлемде 2005 жылғы
сыбайлас жемқорлық жағдайы туралы баяндамасын жасады. Есепте берілген
ақпарат қираған елді қалпына келтірумен байланысты ірі сыбайлас жемқорлық
дауын тудыруы мүмкін.
Құжатта Ирактағы пайдалы келісім-шарттарды пайдалы етіп бөлуді АҚШ
үкіметі жасырын жүргізуде. Мердігерлік жұмыстар пакеттермен берілуде,
бұл шағын компаниялардың қатысуын болдырмайды. Көптеген пайдалы келісім-
шарттар Республикалық партияға жақын компанияларға берілген. Мысалы,
Halliburton және Bechtel. АҚШ-тан бас мердігерлердің ірі кірістер алғаны
туралы куәліктер пайда бола бастады делінген баяндамада.
Бақылаушылар мәлімдегендей, қайта қалпына келтіруде Ирак ірі
көлемдегі сыбайлас жемқорлықтың ордасына айналдырылды. Елге құйылып жатқан
қаржылық көмектер ағыны институтционалдық кепілдікпен қамтамасыз етілмегені
былай тұрсын, тіпті дай ғана министрліктер мен мемлекеттік компаниялардың
есепке алу жүйелерімен де қамтамасыз етілмеген.
Transparency International Иракта құрылыс пен мемлекеттік сатып
алуларға жоспарланған шығыстар жүзеге асырылмай тұрып, сыбайлас
жемқорлықтың жолын кесуді ұсынды. Болмаса елдің экономикалық дамуына қауіп
төнеді.
Ұйым сыбайлас жемқорлықпен күресудің бір жолы анықтық, яғни уақтылы
есепті жариялап отыру деп есептейді.
Сыбайлас жемқорлықпен соғыс әлемді нашарлатады
Сыбайлас жемқорлықпен күресу үшін ең алдымен бізге Гиппократ анты
секілді ант қабылдау керек.
18.03.2005. Мойзес Найм, Foreign Policy, 17 наурыз.
Он жылдай бұрын әлем сыбайлас жемқорлықтың ыдырай бастауына куә
болды. Әлемде демократия желі тұрғанда ешкімге есеп бермейтін диктаторлар
мен бюрократтардың лас мәмілелерін жалпы көпшілік біле бастады. Қырғиқабақ
соғыс жылдарында диктаторлар олардың ұрлықтарын қолдау үшін екі ірі
державаның біріне өз берілгендігін сатты. Екі ірі держава арасындағы
бәсекелестік тоқтағаннан кейін осындай жемқорлық мәмілелер тоқтады.
Ақпараттық революцияның арқасында жоғары эшелондағы кішкентай ғана сыбайлас
жемқорлықтың өзі сол сәтте халықаралық жаңалыққа айналды.
Адамдар көптеген саясаткерлердің кәсіпкерлермен келісе отырып пара
алғандығын білген кезде сыбайлас жемқорлықпен күресейік деген қоғамдық
үндеуі туатыны белгілі. Елдер антикоррупциялық заңдар қабылдады, ал
корпорациялар – қатаң кодекстер жасады. Барлық жерде ықпалды
антикоррупционерлер басқаратын ұлттық ведомостволар пайда болды.
Бүкіл әлемде Германиядан Перуге және Оңтүстік Кореяға дейін сыбайлас
жемқорлықпен байланысты даулар мемлекет басшылары мен лауазымды
шенеуніктерді шарпып, олардың көпшілігі түрмеге отырды. Егер қандай да бір
қызметке үміткер болатын болса, ықпалды тұлғаға қарсы шығып, ол оппонентін
жемқор деп айыптау белең алды. 2003 жылы БҰҰ 100 елден аса мемлекет
мақұлдаған сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы конвенция қабылдады.
Өкінішке қарай, мұның бәрі көңілге қуаныш ұялатпайды. Соңғы он жылда
аз нәрсе істелген жоқ, - дейді жемқорлық саласының білгір сарапшыларының
бірі Даниэль Кауфманн. – Көп нәрсе атқарылды, ал қол жеткен нәрсе аз.
Қазіргі кезде сыбайлас жемқорлықпен күрес демократияға зиын келтіруде,
қоғамды өзекті мәселелерден басқа жаққа назар аудартып, басқа адамдардың
билікке өтіп кетуіне жағдай жасалуда.
Жемқорлық мемлекет проблемалары үшін оңай әмбебап диагнозға айналды.
Бізге пара алу мен сараңдық мәдениетін қаншалықты тез аластасақ, көптеген
күрделі мәселелер оңай шешіледі деп сендіргісі келеді. Сыбайлас жемқорлық
шындығында да ірі зиын келтіргеніне қарамастан, парақорлық пен
сатылушылықтың жойылуы қоғамды толғандырып отырған елеулі мәселелердің
бәрін шеше алмайды.
Сыбайлас жемқорлықтың тірмізіктігі өмірлік мәні бар мәселелер туралы
даулардан да көрінеді. Банкротқа ұшыраған білім жүйесі, нашар жұмыс
істейтін аурухана және экономикадағы тоқырау мәселелері сыбайлас жемқорлық
туралы даумен теңесе алмайды. Мүмкін сыбайлас жемқорлық осы проблемаларды
ушықтырып отырған болар, дегенмен жемқор шенеуніктерге де қатысы жоқ
проблемалар туындап жатыр. Осындай әлеуметтік зиынды мәселе елдің күн
тәртібіндегі басты мәселе болғанымен сыбайлас жемқорлықпен күрес сонда да
қоғамдық дебатты өршітуге ұмтылады.
Бұл қоғамдағы саяси тұрақсыздықтан да туындауы мүмкін. Сайлаушылардың
сайланған шенеуніктерге қатысты көңіл толмауының себептері көп. Сыбайлас
жемқорлыққа қарғыс айту адамдардың шындықтан алшақ жатқан талаптарын
қуаттандырады.
Халық бүкіл билік өкілдері өз қалтасын толтырумен әуре деп есептейді.
1990 жылдан бастап Латын Америкасының 11 елінің басшысы импичментке ұшырады
немесе мерзімі біткенге дейін отставкаға кетуге мәжбүр болды. Бұл
жағдайлардың барлығының да бір себебі сыбайлас жемқорлықта жатыр. Бірқатар
жағдайларда бұл рас та, көпшілік үшін елдің экономикалық жағынан дамымауы
сыбайлас жемқорлықтың әсері деп қабылданды.
Наталья Колыбина, ИноСМИ. Ru. 2005 жылғы 17 наурыз.
АҚШ Иракта сыбайлас жемқорлыққа жол ашты.
Иракты қалпына келтіру ірі жемқорлық дауына айналуы мүмкін. Елде
пайдалы келісім-шарттарды бөлу жасырын жүзеге асырылуда, және АҚШтан
мердігердің ірі кіріс алуы туралы айғақтар бар.
Светлана Орлова, Утро, Ру 17 наурыз. Әлем таяу уақытта АҚШ-тың
Ирактағы демократия туралы мәлімдемесінің астарында не жатқанын білетін
болады.

1.1.2. Адамдардың сыбайлас жемқорлық туралы пайымдаулары

Америка үнінің тыңдаушысы: Мен үшін мынаған назар аударған дұрыс
болар еді. Жалпы, жемқорлықпен келген ақшаның барлығы – лас ақша. Салықтан
жалтарып, ақшаны қолма-қол ақшаға айналдырумен айналысатын фирманың бәрі
қалай құрылғаны жасырын емес. міне осы ақша сыбайлас жемқорлықпен табылған
ақшаға өтеді. Егер бұлар таза болса, бұлай жасалмас еді. Бұл фирмалармен
күресу мүмкін емес. Өзім де олардың қызметін пайдаланамын. Соманың
айналуынан алынатын проценттер соманың көлеміне байланысты 0,5 проценттен
бастап белгіленеді. Бұлармен күрес мемлекет үшін қиын болмаса керек. Менің
айтпағым осы.
Социологтар ресейліктердің 32 пайызы елдің басшылығы сыбайлас
жемқорлықпен күресуді қалайды, бірақ оны жасай алмайды деп санайды. 29
проценті – жасай алады, бірақ қаламайды, ал 21 проценті мемлекеткүресе
де алмайды, күрескіәсі де келмейді деп есептейді. Халық ресейде
милиционерлер мен кеденшілердің, содан кейін судьялар мен прокурорлардың
және үшінші орында – жоғары федералды билік органдарының сыбайлас
жемқорлыққа батқан деп санайды.
2 тыңдаушы. Қайырлы күн. Мен қысқа жауап берейін. Қайызғақты
кетірудің ең жақсы құқралы – балта. егер мұны қазіргі кезде Ресейдегі
жағдайларға орайластыра басқаша айтатын болсақ, мұнда ең алдымен билікті
халық таңдаған билікпен ауыстыру керек. Мемлекет құраушы бүкіл ресурстарды,
бірінші кезекте газ, мұнай, орман, жер секілді салаларды мемлекет
бақылауына беру керек. Сол сияқты арақ, алкоголь өнімдері де мемлекет
бақылауында болғаны жөн. Өндірісті қалпына келтіріп, жұмыс істеуге жарамды
адамдарды жұмыспен қамтамасыз ету керек.
Виктор Резунков: ИНДЕМ қорының деректері бойынша, ақшаның көп бөлігі
сыбайлас жемқорлық саласында. Әсіресе ЖОО сыбайлас жемқорлық ошағына
айналып отыр. Мұнда шамамен 449 млн. доллар бар. Автоинспекция саласында
368 млн. доллар. Сотта әділдікке қол жеткізуде – 274 млн. доллар. Осы
кестеге қарасақ, неліктен осы салаларда жемқорлық жайлаған? Әлде осыған жол
беріп отырған заңдарымыз әлсіз бе?
Санкт-Петербург тұрғыны: Ресейдегі сыбайлас жемқорлықты жеңу мүмкін
емес. Бұл бізде қалыптасып кеткен.
Санкт-Петербург тұрғыны: Бұл бізден, адамдарға байланысты шығар.
Тұрмыстық деңгейде, әрине болады. Өзімізше шешкіміз келеді. Әділетке
жүгінеміз, бірақ табысты бола бермейді. Не істерсің. Ресей бұған дағдыланып
кетті. Сондықтан қоғам қалай қалайды, халық қалай дағдыланды солай бола
бергені жөн.
Санкт-Петербург тұрғыны: Мен мұнымен күресу мүмкін емес деп
есептеймін. Өйткені о латам заманнан бері жалғасып келе жатыр. Мен шығар
жолды көріп тұрғаным жоқ.
Михаил Горный: шындығында бұдан шығудың тиімді жолы бар. сыбайлас
жемқорлықты ауыздықтау үшін мемлекеттік қызметшілердің, шенеуніктердің
айлығын көтеру керек. Бірақ оны бет алды көтермеу керек. Ол пара алған
жағдайда орнын жоғалту қатері мен пара деңгейіндей жағдайда болуы керек.
Егер саған 50 мың доллар пара берсе, ал бізде шенеунікке мұндай айлық
төлеуге шама жоқ. Сөйтіп бұл шараның тиімділігі болмайды.
Тыңдаушы: Қандай да бір шара ұсынған жөн. Сіздер бірқатар шаралар
ұсындыңыздар. Бірақ шешуші нәрсе менталитете. Оны қалай өзгертеміз?
Меніңше, мұнда наркоманиямен күрескен секілді шара қолдану керек. Қоғамға
әйгілі адамдар – спортсмендер, музыканттар көпшіліктің санасына осыны құюы
керек.
Дмитрий Казнин: Сыбайлас жемқорлықпен күресудің рецптілеріне келсек,
Ұлттық антикоррупциялық комитеттің директоры Кирилл Кабановтың ойынша, ол
саяси бәсекелестік, еркін бұқаралық ақпарат құралдары және билікке
азаматтық бақылау жүйесі. Яғни, қазіргі кезде бұлардың бірі де Ресейде жоқ.

Қытайда пара алғаны үшін өлім жазасын береді. Бұл жылдан жылға артып
келеді.
АҚШ-та сыбайлас жемқорлықпен күресте ерікті мәлімдеушілер де
қатысады. Олар хабары үшін шектірілетін материалдық шығын көлеміне орай
процент алады.
Сарапшылар мұндай шараны іске асыру бірінші кезекте қоғамның
мәдениетіне байланысты дейді. Сіз қалай ойлайсыз, Ресейде осындай институт
бар ма, оны құрудың мәні бар ма?
Михаил Горный: Қазірше, менің ойымша, Ресейде мұндай институт жоқ.
Мұндай институт құрғысы келіп жүргендердің көбісі батыстық мамандар.
шындығында осылай. Мұны олар үрлеуші ысқырық деп атайды Оларда бұл сөзсіз
қорғайды. Білесіздер ме, бұл меніңше кәдімгі сөз тасу, астыртын хабар
жеткізу. Бұл жақсы емес, Адамдар бірінің үстінен бірі сөз тасып, бірін
ұстап беруі мүмкін. Сталиндік репрессия осылай болмап па еді. Мұнадй
институты енгізуді мүлдем қате деп санаймын. Бірақ мұның Батыста заң
шеңберінде жұмыс істейтінін жоққа шығармаймын және ол тиімді де.
Біздің кезімізде сөз тасушылық өте қауіпті. Сол сияқты терминнің өзі
де дұрыс алынбаған сияқты. АҚШ-та және Батыс Еуропада мұны сөз тасу
демейді, мұны олар заңды орындау дейді. Адамдардың барлығы көршілерінің
заңды сақтауын қадағалайды. Олар өздерінің азаматтық позициясы осы деп
санайды. Бұл түбірімен басқа көзқарас, бұл сөз тасу емес. Мәселе бұл
елдердің құқықтық мемлекетте өмір сүруінде. Әрине, онда да сыбайлас
жемқорлық бар, ол АҚШ-та да, Италияда да, Францияда да, Германияда да және
Израилде де бар. Қытайда мұны ауыр жазалайды, өлім жазасымен, әрі көпшілік
алдында. Адамды алаңға алып шығып, сонда атады. Менің деректерім бойынша,
бұдан жемқорлар азайып отырған жоқ. Қандай тәсілдің тиімді екендігін
өздеріңіз пайымдап көріңіздер.
Өзін өзі басқару дәстүрі әлсіз Шығыс елдерінде, мысалы, Жапонияда,
Сингапурде және Гонконгта мемлекеттік қызметтің мәртебелілігі мен жоғары
ақысына ставка жасайды. Батыста керісінше үкіметтік емес ұйымдардың,
азаматтық өзін өзі басқару мен бақылаудың күшіне сүйенеді.
Ал Ресейде ше? Үкімет сыбайлоас жемқорлықпен күресудің жүйелі
бағдарламасын енгізудің орнына әкімшілік және салықтық реформалармен
жанамалап өтіп кетеді.

1.2. Сыбайлас жемқорлықтың типтері

Сыбайлас жемқорлықтың типтері көп, мұндай жіктеуді әр түрлі деңгейде
жүргізуге болады.
1. Жекелеген актілер деңгейінде. Мұнда сыбайлас жемқорлықтың үш түрін
бөліп алуға болады. С. Роттенберг 4 оны жеке тарифтер жиынтығы деп
анықтайды. Мысалы, ресми ереже ақысыз орындауды талап ететіндерді
орындағаны үшін (мысалы, тегін виза үшін ақы алу) немесе ереже орындауды
талап еткендерді орындамау үшін қойылатын тарифтердің жиынтығы (мысалы,
аудитордың маңызды ақпаратты көрсетпеуі). Немесе заңды тікелей бұзу үшін
қойылатын тарифтер (мысалы, салық инспекторы пара үшін бұрмаланған есеп
береді).
2. Сыбайлас жемқорлық ішкі және сыртқы болуы мүмкін. Ішкісі бір ұйым
ішінде пайда болады, сыртқы сыбайлас жемқорлық – ұйым мүшесін сырттан біреу
сатып алады (Дж. тирол 5 сыртқы сыбайлас жемқорлықты борышты тәуелсіз
және жеке бұзу, ал ішкіні ұйымдасқан қылмыс деп белгіледі).
3. Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік (бюрократиялық немесе саяси)
болады.
4. Мемлекеттік сыбайлас жемқорлық туралы айтқанда С. Рох-Аккерман 6
оның екі белгісін көрсетеді:
1. пара алушылар типі бойынша:
■ клептократия, мұнда сыбайлас жемқорлық үкімет басында ұйымдасқан;
■ сыбайлас жемқорлық бюрократтардың көпшілігінің қызмет саласына
айналады;
2. пара нарығы типі бойынша:
■ негізгі жеке жемқорлықпен айналысатын адамдар тобы болады;
■ пара төлеу орталықсыздандырылған.
Осы екі белгі жемқорлыққа батқан мемлекеттің төрт санатына сәйкес
келеді: клептократия, бәсекелес нарық, қосарлама монополия және мафия
бақылайтын әлсіз мемлекет.
3. Ақыр соңында сыбайлас жемқорлық мемлекет үстінен: ұлтаралық
деңгейде көрінеді. Әлемдік қоғамдастықта халықаралық бизнес саласындағы
сыбайлас жемқорлық ерекше проблема болып отыр. Осындай проблеманы жою үшін
мемлекеттер өзара әрекет ететін интернационалдық келісімдер жасау арқылы
қол жеткізуді көздейді.

1.3. Сыбайлас жемқорлық себептері және оның

пайда болатын ахуалдары

Сыбайлас жемқорлықтың пайда болуының себептері қандай? Мұның жауабы
қарапайым. Оны сыбайлас жемқорлықты зерттеушілердің көпшілігі береді:
сыбайлас жемқорлықтың себебі мемлекет болып табылады, яғни әртүрлі
шектеулер, реттеуші және бақылаушы ережелер, т.б. Экономикалық тәсілге
орай, яғни әркім өз пайдасын көбейту үшін сыбайлас жемқорлық мемлекеттің
бар болуына байланысты табиғи экономикалық құбылыс жеген тұжырымға келеді.
Нарықытң тиімсіздігі мен құлдырауының алдын алуы тиіс мемлекеттің өзі
сыбайлас жемқорлық пен тиімсіздікті өзі туындатуы мүмкін.

1.4. Сыбайлас жемқорлықтың экономикалық мәні

Экономикалық тұрғыдан сыбайлас жемқорлық пайда іздегендердің іс-
әрекетінің көрінісі болып табылады. Мұндай іс-әрекетке мемлекеттік келісім-
шарт, экспортқа немесе импортқа квота үшін бәсекелестік процесі түрткі
болады. Жеке фирмалардың салықтан босануға деген тілегі де осыған ықпал
етеді. Баяндамаға орай 6 сыбайлас жемқорлықты туындататын алты жалпы
жағдай бар – басқаша айтқанда мемлекеттік реттеуден пайда іздеуге ұмтылу
жолы.
1. Үкімет көптеген жеке адамдар мен фирмаларға формалды критерийлерді
ұстана отырып, дефициттік рента бөлуді ұйғарады. Пара нарықты тазалайды.
2. Қоғамдық сектордағы бюрократтар айлықтары төмен және ішкі
қадағалау әлсіз болғандықтан өз жұмыстарын орындауға құлықсыз болады. Мұнда
пара сыйлықақы ролін атқарады.
3. Жеке фирмалар мен адамдар өздеріне үкімет салық түрінде салатын
шегерімдерді азайтуға ұмтылады. Пара оны төлейтіндердің шегерімдерін
азайтады.
4. Үкімет үлкен қаржылық пайданы келісім-шарттар, жекешелендіру және
концессия бекіту арқылы жеке фирмаларға жиі береді. Пара монополиялық рента
деңгейіне және олардың жеке инвесторлар мен қоғамдық шенеуніктер арасында
бөлінуіне ықпал етеді.
5. Пара саяси ықпал етудің заңды формасының орнын ауыстыруы мүмкін.
Саясаткерлерді сатып алу, олардың ықпалы сатып алынады, ал саясаткерлердің
сатып алуы – дауыстардың сатылуы.
6. Сот төрелігі шегерімдер салып, ресурстарды тараптар арасында
бөлуге билігі бар. Пара заңды нормаларды жабуға көмек береді.

1.5. Мемлекеттік сыбайлас жемқорлыққа қатынасы

Мемлекеттің араласуы жеке нарықтың шектелуін тудырады, сөйтіп осы
шектеуді бұзуға талпынысты оятады, сондықтан экономикалық агенттіктердің
өздері шенеуніктердің сатылымпаздығына мүдделі. Мемлекеттің нарықты
осылайша реттеу тәсілі, мысалы, рұқсат немесе лицензия беруі монополистің –
рұқсат беру билігі бар шенеунік болуына, өзінің орнын жеке мақсаты үшін
пайдалануына алып келеді. Сөйтіп, агент секілді шенеунік мемлекет алдындағы
өз міндеттерін бұзуға ұмтылысы болады.

1.6. Сыбайлас жемқорлықты шартты теңестіру

Қандай екеуара немесе бір жақты тілек сыбайлас жемқорлық мәмілесіне
алып келеді? Р. Клитгаардша 7, сыбайлас жемқорлықты шартты теңестіру
былайша болады:

сыбайлас жемқорлық = монополия + әрекет еркіндігі – есеп берушілік
Бюрократтың фирмаға қажетті қызметке монополиясы және сонымен бірге
бюрократқа бақылаудың болмауы мәміле жасауға алып келеді. Бұл пікір 2, 8
жұмыстарында расталған. Мемлекеттік ұйымда (монополиялық) нұсқаулықтың
біршама нақты болмауы әдеттегі тәжірибе болып табылады. Мұндай нақты
болмаушылық бюрократтардың қолының байланбауына алып келеді. Жеке
фирмадағы монополизмнің мұндай түрі осындай жағдайларға алып келеді. Бірақ,
Э.К. Банфилдтің еңбегінше 9, коммерциялық және мемлекеттік ұйымдар
арасындағы айырма және ондағы сыбайлас жемқорлық қарастырылған, мұндай
мүмкіндіктер мол. Бұл мемлекеттік ұйымда биліктің барынша бөлінгендігіне
байланысты. Сонымен қатар, бюрократтың өкілеттігінің нақты шекарасы
бөлінбегендіктен оның шешімінің дұрыстығын тексеру мүмкін емес. Сонымен
бірге мемлекеттің ұйымның қызметкері ақшалай пайдадан басқа да мақсаттар
көздеуі мүмкін, мысалы жаңа мерзімге қайта сайлану. Мұндай жағдайда парадан
бас тарту және тіпті осындай бас тартуды жария жасау пара алудың бірқатар
баламасы болуы да мүмкін. Бұл Дж. Фехтингер мен Ф. Уирлом 8 еңбектерінде
көрсетілген.
Ұйымның осы екі түрінің айырмашылығы мынада: мемлекеттік ұйымдағы
сыбайлас жемқорлықты барынша жою керек деп есептеледі, ал коммерциялық
ұйымға келсек, мұндағы мақсат оны азайту емес, ал сыбайлас жемқорлық
деңгейін оңтайландыру, яғни сыбайлас жемқорлықты жою және азайту бойынша
шығындар осы шарадан алынатын пайдамен салыстырылады.
Сыбайлас жемқорлық жөніндегі әдебиеттерде екі қарама-қарсы мақсатқа
бағытталған жағдай зерттеледі. Біріншіден, мемлекеттік реттеу оңтайлы және
нарықтағы босаң жерді жоюға бағытталған деп болжанады (мысалы, қоршаған
ортаның ластануы, Д. Мукхерьи, И.И. Пнг 10 еңбектерінде зерттелген).
Екіншіден, мемлекеттік реттеу шын мәнінде тиімсіз жағдай қарастырылады.
Д. Акемолгу және Т.Вердье жұмысында ұсынылған моделдерді талдаудан
көргендей 11, қоғамда оңтайлы құрылым болған күннің өзінде онда
мемлекеттік бюрократтар үшін ренталар (жоғары айлық) болады. Сыбайлас
жемқорлықтың бірқатар үлесі жеке таланттарды әркелкі бөлуден орын алады.
Сонымен қатар, осы авторлардың жұмыстарында 12 барлық осы салдардар
(жемқор бюрократтардың қоғамдық секторда болуы және таланттарды дұрыс
бөлмеу) қоғамның мемлекет араласуынан қашуына жеткілікті дәлел бола
алмайды. Өйткені жоғарыда айтылған мемлекеттің босаң жері нарықтың босаң
жеріне қарағанда жақсы.
Мемлекеттік реттеудің бастапқыда пара алуға бағытталғаны қызықты
факті болып табылады. 1-ге сай көптеген мамандар сыбайлас жемқорлықтың
басты себебі шенеунікте қатарының көбеюінде, қоғамдық өмірдің
бюрократиялануында, мемлекет ролінің шексіз күшейтілуінде деп есептейді.
Л. Хиллман мен Э. Кац 13, сондай-ақ Г. Таллоктың 1965 ж. еңбегінде
бюрократтардың пайдасы бағыныштыларының есебінен өсіп отырғаны айтылады.
Бұл бюрократиялық сатылылықтың ұлғаюына жағдай жасайды. В. Танци 14
сыбайлас жемқорлық феноменін талдайды. Ол мемлекеттің экономикадағы ролін
төмендетіп, қоғамдық сектор көлемін қысқарту керек деп санайды. С.Н.С. Ченг
15 әрбір саясаткер мен шенеунік жеке пайдасын көбейтеді, көптеген
ережелер, квоталар және с.с. осы шенеуніктердің табысын түсетін пара
есебінен көбейту үшін жасалған деп тұжырым жасайды.
Осылайша, сыбайлас жемқорлықтың себептерін зерттеудің елеулі сәті
мемлекеттік реттеуің оңтайлылығы болып табылады, ал бұл нақты елдегі
жағдайға байланысты. Сыбайлас жемқорлық себептерін зертетй отырып, жалпы
қоғамдағы жағдайды ескермеуге болмайды. нарықтық, сол секілді жоспарлы және
өтпелі экономика (қараңыз: мысалы, Б.Н. Сандстың16 Қытайды реформалау
кезіндегі бюрократиялық жемқорлық туралы еңбегі) сыбайлас жемқорлықты
тудыруы мүмкін, алайда сыбайлас жемқорлық себептері елеулі түрде
ерекшеленуі мүмкін.
М. Джонстон еңбегінде 17 тұжырымдалғандай, сыбайлас жемқорлық
қоғамдағы терең проблемалардың симптомы болып табылады. Ол эмпирикалық
деректермен расталған: сыбайлас жемқорлық экономикалық дамудың
құлдырауымен, инвестициялардың төмендеуімен, меншік құқығы мен келісім-шарт
құқығына кредит мүмкіндігінің жеткіліксіздігіне, қоғамдық өзара әрекет
етудің төмен деңгейіне және заңның әлсіздігіне, бәсекелестіктің
төмендігіне, этникалық араздық пен қақтығыстың өршуіне, көпшіліктің
саясатқа белсенді қатыспауына және азаматтық бостандықтың әлсіз қорғалуына,
білім деңгейінің төмендігіне және салыстырмалы түрде экономикалық және
саяси жүйенің жабықтығына тығыз байланысты.

1.7. Сыбайлас жемқорлық дәрежесінің вариациялары

Іс жүзінде сыбайлас жемқорлық туралы жазған барлық авторлар оның
бүкіл әлемде кең таралғанына және оның ықпалы желеулі екендігіне келіседі.
2 жұмыста көрсетілгендей, дамушы елдер қатарында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.