Парақорлық істері бойынша алғашқы тергеу әрекеттерінің ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Тарау 1 Парақорлықты тергеудің жалпы сипаттамасы 2
§1. Парақорлықтың криминалистік сипаттамасы және дәлелдеуге жататын
негізгі жағдайлар 2
§2 Парақорлық істері бойынша қылмыстық іс қозғау ерекшеліктері 15
Тарау 2. Парақорлық істері бойынша алғашқы тергеу әрекеттерінің
ерекшеліктері 19
§1 Алғашқы тергеу әрекеттері мен жедел ісдестіру шараларының сипаты мен
тізбегі 19
§2 Арызданушыдан куә ретінде жауап алу 22
§3 Сезіктіні ұстау, жеке тінту жүргізу және жауап алу 25
§4 Тінту және мүлікке тыйым салу 31
§5 Почта, телеграф жөнелтілімдерін тұтқындау және оларды алу 36
§ 6. Тергеу барысында тергеушінің анықтама органдарымен арақатынасының
ерекшелігі 38
Тарау 3. Тергеуді жоспарлау және кейінгі тергеу әрекеттерінің ерекшеліктері
40
§1 Болжамдар келтіру және тергеуді жоспарлаудың ерекшелігі 40
§ 2. Тергеудің кейінгі сатысында орындалатын тергеу әрекеттерінің
ерекшелігі 46
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 49

Тарау 1 Парақорлықты тергеудің жалпы сипаттамасы

§1. Парақорлықтың криминалистік сипаттамасы және дәлелдеуге жататын негізгі
жағдайлар

Кез-келген қылмысты тергеу әдістемесін жасаған кезде, соның ішінде
парақорлықты тергеу әдістемесі, зерттелініп отырған қылмыс құрамына дұрыс
сипаттама беру маңызды орын алады және ол тергеу әдістемесінің құрылымдық
бөлімі болып табылады. Криминалистік анализ жасау арқылы делелдеудің
негізгі шектерін анықтауға болады. Бірақ криминалистік сипаттама тергеу
әдістемесінің маңызды элементі дәлелдеуге жататын негізгі мән-жайларды
ауыстырады немесе өзіне сіңіріп алады деп айта алмаймыз. "Криминалистік
сипаттама тергеу әдістемесінің дәстүрлі құрылымдық элементі-дәлелдеуге
жататын негізгі мән-жайларды анықтауға және тергеудің мақсаттарын дұрыс
анықтауға көмектеседі."1
Парақорлықты криминалистік анализдеу үшін оның өзінің түсінігін
анықтап, қылмыстық құқықтық белгілерін бөліп алуымыз керек.
Парақорлық қылмыстық жазаланатын әрекет реті үш немесе екі құрамнан
тұрады: пара беру, пара алу және парақорлыққа делдал болу. Бұл әрекеттердің
әрқайсысы ер түрлі тұлғалармен жасалынады, әр түрлі әрекеттермен
сипатталады, бірақ жалпы тұрғыдан алғанда бірыңғай екі жақты қылмыс ретінде
қарастырылады және де мекемелердің, кәсіпорындар мен ұйымдардың қалыпты
қызметіне қарсы бағытталған. Парақорлық туралы қылмыстарды бұл қылмыстардың
жасырын сипатта жасалуына байланысты тергеу қиындық туғызады.

______________________
1 Жәкішов Е.Г. Криминалиетическая характеристика н ее роль в поиске
доказателъственной информадий сб. Проблемы прграммирования,
организационного и инфомационного обеспечения предварительного следствня.
1998 ж. 114 6.
• Біріншіден — пара алу көп жағдайда бөтен тұлғалардың және
куәлардың қатысуынсыз жасалынады. Себебі қылмысқа қатысушы тұлғалар (пара
алушы, беруші немесе делдал, егер ондай болатын болса) қылмыстық
қудаланатын әрекет жасап жатқанын сезіне отырып оқиғаның жасырын түрде
болғанына мүдделі. Сонымен қатар егер пара делдал арқылы берілетін болса,
пара алушы мен пара беруші бірін-бірі көрмеуі де мүмкін.
• Екіншіден - қылмысқа қатысушылардың біреуі тергеу жүргізуге
қарсылық білдіруге және қылмысты жасыруға белсенді шаралар жасауға
мүмкіндік туғызатын өмірлік тәжірибесі, іскерлігі, қоғамдағы беделі бар
лауазымды тұлға.1
• Үшіншіден — лауазымды тұлғалар олардың өкілеттік шеңберіне
кіретін заңды әрекеттерді жасағаны үшін де пара алуы мүмкін (мысалы:
бір әрекетті тездету). Куәлар жоқ болған кезде мұндай жағдайлар да
тергеуді ауырлатады.
• Төртіншіден — кейбір жағдайларда қаралып отырған қылмыстар
жалғаспалы, яғни көп көріністі сипатта болуы мүмкін (пара алушы мен
беруші немесе делдал заңсыз әрекетті бірнеше рет жасаған жағдайда).
• Бесіншіден — парақорлық басқа қылмыстарды жасаумен байланысты болуы
мүмкін (Ең алдымен меншікті ұрлау).
Біздің ойымызша айтылған мән-жай мәселені тығырыққа әкелмейді,
керісінше істе дәлелдеме қайнар көздері жене оларды іздеу құралдары пайда
болады. Бірақта қылмысты ашу үшін жасалынатын әрекеттердің де көлемі
көбейеді.
Парақорлықты параны беру ерекшелігіне, пара берушіге ықпал ететін
тұлғаның болуы немесе болмауы, пара алушының қызметтік әрекетінің
(әрекетсіздігінің) сипатына қарай келесі классификациялық топтарға бөлуге
болады:

___________________
1 Криминологая. М. Юридичесвая методика. 325 б.
Бірінші негіз бойынша пара затын беру механизміне қарай 2 вариант
ажыратылады:
а) Делдалдың көмегімен;
б) оның көмегінсіз1
Криминалистік тұрғыда бұл варианттарды бөлшекті түрде жіктеу маңызды.
Тергеу және сот практикасын жалпылау көрсетілген варианттарды
жиі кездесетін жағдайларға қарай дифференциялауға мүмкіңдік береді.
I. Делдалдың көмегімен:
а) Пара беруші делдал арқылы пара алушыға пара береді;
б) (бір-бірімен байланысты емес) бірнеше параберушілер бір делдал арқылы
тек бір пара алушыға пара береді;
в) Бірнеше пара берушілер (бір-бірімен байланысты емес) бір делдал арқылы
бірнеше пара алушыларға пара береді;
г) Бірнеше пара берушілер бір-бірімен байланысты емес делдалдар арқылы
бірнеше пара алушыларға пара береді;
д) Бірнеше пара берушілер (бір-бірімен байланысты емес) бірнеше (бір-
бірімен байланысты емес) делдалдар арқылы не бір пара алушыға пара береді.
е) Пара беруші бір делдал арқылы бірнеше бір-бірімен байланысты емес пара
алушыларға пара береді.
Әрине тергеу практикасын жалпылауда қылмысты жасауға қатысатын
субъектілердің қатынасын және байланысын айқындайтын басқа да нысандар
табылған. Бірақ та олар өте аз кездеседі және жоғарыды айтылған нысандардың
ішінен шығады.
II. Делдалдың алуда келесі тергеу ситуациялары болуы мүмкін:
а) Пара беруші бір пара алушыға пара береді;
б) Пара беруші бірнеше пара алушыларға пара береді;
______________________
1 Криминалисгика 1988 ж. МГУ 600 б.
в) Бір-бірімен тікелей байланысты емес бірнеше пара берушілер тек бір пара
алушыға пара береді.
Екінші тергеу ситуациясы қорқытумен ұштасқан (айқын немесе айқын
емес) немесе онсыз болуы мүмкін.
Үшінші ситуация бойынша парақорлық пара берушінің пайдасына занды
әрекеттерді (әрекетсіздік) жасаумен, сонымен қатар соңғының пайдасына
заңсыз әрекетті (әрекетсіздік) жасаумен байланысты болуы мүмкін.
Жалпы ережеге сәйкес, тергеудің бастапқы сатысында кейінгі сатыларда
қолданылатын парақорлықты айқындайтын дәлелдемелер мен мәліметтер жиналады.
Тергеуші, іске шығармашылық түрде қарай отырып, тергеліп отырған
қылмыстың нақты жағдайын ескере отырьш, соған сәйкес міндеттерді алдына
қояды. Тергеу жүргізу кезінде тергеуші сол немесе басқа фактінің пара
алушының әрекетін тура әшкерелейтінін білмеуі мүмкін немесе мүлдем
білмейді. Жауап алу кезінде тергеуші жауап беріп отырған адамның
мәліметтерімен шектеліп қалмауы тиіс. Ол жауап алуды шығармашылықты
белсенді түрде жүргізу арқылы оқиғаны максимадды айқындап қана қоймай,
парақорлықтың қатысушылары ғана білетін, алғашқыда іске маңызды және құнды
емес сияқты мәліметтерді алуы мүмкін. Мұндай сипатағы мәліметтер кінәсін
мойындамай отырған пара алушыларды әшкерелеуге жеңіспен қолданылуы мүмкін.
Сонымен бірге мүлтіксіз алылған жауап арызданушының өзінің берген
айғақтарынан бас тартудың немесе өзгертудің алдын алады. Егер арызданушы
өзінің айғақтарынан бас тартатын немесе оларды өзгертетін болса, оны
әшкерелеу қиындық туғызбайды. Парақорлық бойынша маңызды жағдайларды
анықтау туралы былай айтуға болады:
Біріншіден - дәлелдеуге жататын барлық мән-жайлар бір уақыт, бір-
бірінен бөлінбей зерттеледі.
Екіншіден — бір қайнар көзден алынған дәлелдемелер іс бойынша
анықтауға жататын бір немесе бірнеше мән-жайларға қатысты болуы мүмкін.
Әдетте қылмыс жасалған уақыт пен орынды анықтау кез-келген қылмыстық
тергеуде маңызды роль ойнайды. Ал парақорлық қылмыстары бойынша
қылмысқа қатысушылардың біреуі параны беру ретінде өзінің, алибиі ретінде,
басқа жерде болғандығын мәлімдейтін болса аса ерекше маңыздға ие болады.
Жауап алу кезінде тергеуші параны беру (алу) уақытын дәл, егер ол мүмкін
болмаған жағдайда уақыт жобалап анықталуы тиіс.
Егер лауазымды тұлға параны беру кезінде мен іссапарда болдым деп
мәлімдесе, онда іссапарға байланысты құжаттар алынып, олардың шындыққа
сәйкестігін тексеру керек. Салыстырмалы анализ үшін іссапар куәлігі, жол
жүру билеті, туысқаңдары мен қызметтестерінің айғақтары бойынша жол жүру
уақыты тексеріледі. Сонымен қатар іссапар куәлігінде, билетте және қонақ үй
түбіртегінде көрсетілген мәліметтерге де көңіл бөлінуі тиіс. Егер де
лауазымды тұлға пара алған күні жұмыс орнында болған болса оның қай уақытқа
дейін сол жерде болғанын, қалған уақытты қалай өткізгенін тексеру керек.
Осындай тексеру парақорлықтың басқа қатысушыларьша да қатысты жүргізілуі
тиіс. Тергеу жүргізу барысында параны беру — алу орнын анықтау да маңызды.
Куәдан немесе сезіктіден (айыпталушы) жауап алу барысында пара беру-алудың
нақты орны анықталады. Егер де куәнің және парақорлықтың басқа
қатысушыларьшың айғақтарында пара беру—алу орнын сипаттауға байланысты
қарама-қайшылықтар болатын болса олардың себебін айқындау керек. Пар беруші
немесе пара алушының айғақтарында қарама-қайшылықтардың болуы көрінеу
жалған жауап беріп отырғандығын және тергеушіні шатастыру әрекеттерінің
орын алып отырғандығын білдіреді.
Параны беру-алу орны туралы айғақтың шындығын айғақтарды оқиға болған
жерде тексеру арқылы білуге болады.
Айғақты оқиға болған жерде тексеруді сонымен бірге дәлелдеме алудың
тәсілі ретінде қолдануға да болады. Осы тергеу әрекетін жүргізу қажеттігі
сезіктінің (айыпталушының) шынайы айғақтар беруіне және оның айғақтарды
оқиға болған жерде беруге келісуіне байланысты туындайды. Егер де
көрсетілген тұлғалар жалған айғақ беріп отырса, айғақ беруден бас тартса
немесе осы тергеу әрекетін жүргізуге кері ниет білдірсе, айғақтарды оқиға
болған орында тексеру мен нақтылау мүмкін болмайды.
Әдетте пара беруші, делдал немес куә пар берумен байланысты емес
түрде пара алушының кабинетінде (үйінде) болған болса, онда сол жерге бару
тиімді емес. Ал парақорлық пәтерде жүзеге асқан болса тергеу әрекетін
пәтерде ересек адамның болатын кезімен есептеп алып жургізу керек. Егер де
оқиға орнына бару қылмыстың басқа қатысушыларьшың тұрғылықты орнын анықтау
мақсатында болса, оны жүргізу уақыты оқиға орнына шығудың жасырынды түрін
қамтамасыз етуді ескере отырып алынады. Бұл жағдайда оқиға орнына шығу
қылмыстың қатысушыларын қамауға алумен ұштасуы мүмкін.
Ереже бойынша оқиға болған жерде айғақтарды тексеруді жүргізбестен
бұрын пәтерді (бөлмені) қарап шығып, ондағы барлық жайтты қағазға түсіріп,
схема сызып, орынды фототаспаға түсіру арқылы белгілеп ауымыз керек. Осыдан
кейін ғана оқиға болған жерде айғақтарды тексеруді жүргізуге болады.1
Егер де танушы тұлға пәтердің көлемін, сипатын, есік-терезе және т.б.
орналасуын білетін болса, бірақ пәтердің тура орналасқан орнын көрсете
алмаған жағдаңда (үй қабатын білгенімен петер номерін білмейді немесе пәтер
қай қабатга екенін білмейді), үй-жайды тану үшін көрсету қажеттігі
туындайды. Пәтерді анықтау үшін пара берушіге, делдалға немесе басқа бір
тұлғаға бірнеше пәтерге, соның ішінде танылатын пәтерге кіріп көруге
мүмкіңдік береді және танып тұрған пәтерде қандай мерзімде болғандығы және
қандай белгілері арқылы танып тұрғанын сұраңды. З.Т. Баранова былай деңді:
Кездескен кездесулер әрқашаңда дәлелдену бола бермейді.

__________________
З.Т. Баранова. Расследовашк взяточничества. Гос.Юр Издат. 1955 ж. 48 б.
Парақорлық бойынша қорытындыны барлық дәлелдемелерді зерттеу негізіңде ғана
жасауға болады. Парақорлардың кездесуі дәлелдемелер тізбегінің бір буыны
ғана болып табылады. Осы жерден мынадай қорытынды шығаруға болады, шын
парақорлық жағдайында парақорлардың кездесу фактісі тек қана жанама
дәлелдеме бола алады. Парақорлықтың қатысушылары пара берушінің лауазымды
тұлғаға баруына байланысты бірнеше рет кездессе, бұл жағдай жанама түрде
қылмыс фактісін нақтылайды. Қылмысқа қатысушы парақорлардың біреуі кездесу
фактісін терістейтін болса кездесуді анықтау жасалған қылмыс бойынша
дәлелдеме ретіңде болады. Парақорлықтың қатысушылары қылмыс жасағанға дейін
таныс болса, олардың өзара қатынасын анықтай отырып, олар бір-бірімен
жағымсыз, өштес қатынаста болған жоқ па, пара беруші лауазымды тұлға
тарабына қауіп тудырған, тудырмағандығына ерекше көңіл бөлуі керек. Олардың
байланыстары, қатынастары туралы мәліметтерді жеке тергеу әрекеттерін
жүргізу арқылы анықтауға болады.
Парақорларда қылмыстың басқа қатысушыларының телефон номерлері,
адрестері, аты-жөндерінің болуы олардың арасындағы байланыс, қатынастың
жағымсыз болғандығын дәлелдейді. Парақорлардың қатынастарын нақтылап
зерттеу жасалған делдал ретінде болған тұлғаны әшкерелеуге мүмкіндік
береді. Бұл делдалдар лауазымды тұлғаның атынан жалған түрде қатынасқа
түсіп, пара берушіні алдап, оның ақша немесе құнды заттарын жымқырып алады.
Кейбір жағдайда жалған пара алушы делдалмен таныс емес болып, оның әрекеті
туралы білмеуі мүмкін. Лауазымды тұлғаның жүріс-тұрысын, басқа
қатысушылармен ара қатынасын зерттеу параны қорқытып алуды көрсетегін мән-
жайларды анықтаумен тығыз байланысты. Мұндай жағдайда заттай дәлелдеменің
болмауы ақиқатты анықтауға қиындық туғызады және лауазымды тұлғаға әр түрлі
ниетпен жала жабуы және дискредитациялауы мүмкін. Сондықтан да мұндай
жағдайда алғашқы кезекте параны қорқытып алған тұлғадан тиянақты түрде
жауап алуы тиіс. Бұл әрекет орындаушьшың ұйғарымын дұрыс бағалауға және
параны қорқытып алуды жанама түрде орнықтыруға көмек көрсетеді.
Тергеуші арызданушының лауазымды тұлғаға баруына байланысты мән-
жайларды анықтайды (параны қорқытып алушы жұмыс істейтін жерде арызданушы
туралы мәліметтер қалған жоқ па; алдын-ала хатшыда тіркелу, жазбаша арызы
немесе басқа да мәліметтер). Сонымен бірге арызданушы параны бергенге дейін
немесе кейін сол мекеменің қызметкерлерінің қайсысымен кездесті немесе
сәйлескенін анықтау керек.
Лауазымды тұлғамен кездесу мақсатыңда жұмыстан сұранған жоқ па,
кімнен сұранды, не туралы сөйлескенін анықтау. Әдетте пара қорқытып алынған
азаматтар лауазымды тұлғамен кездескеннен кейін қобалжиды, даң көтереді.
Мұңдай күнде олар өздерінің туыстарына, жақындарына пара бергендігі
туралы айтады. Осы мән-жайларды ескере отырып тергеуші жауап алу кезінде
арызданушыдан лауазымды тұлғамен кездескеннен кейін кіммен кездескеңдігін,
ол туралы кімге айтқандығын айқындауы тиіс. Әдетте куәлар шеңберіне:
туыстары, таныс тұлғалары т.б. кіреді.
Пара қорқытып алынғанмен де, арызданушыдан сөйлесу кезінде лауазымды
тұлғаның ұстамы туралы егжей-тегжейлі сұрауы керек.
Пара беру туралы ұсыныс қандай нысанда жасалды: пара беру туралы
талап ашық, тура немесе астыртын түрде жасалды ма, қандай материалдық мүдде
қорқытып алынғаны анықталуға жатады. Қажетті жағдайларда арызданушының жеке
басы, жан жақты зерттелуі тиіс: сөз таратушы, жала жабушы, өсекші емес пе,
жұмыста қалай сипатталады және т.б.
Осыған байланысты көршілерінен, туыс-таныстарының қызметтестерінен
және т.б. сұрақ, мінездеме алынады, жеке ісі оқылады.1
Кейбір жағдайларда полиция қызметкерлері, әсіресе учаскелік полиция
қызметкерлері және жедел іздестіру қызметкерлері қажетті адам туралы құнды
мәліметтер береді.
_____________________
1 Криминалистика. М. Юрид. лит. 404 б.
Түскен мәліметтер тергеушіде арызданушыдан жауап алмай тұрып болуы
керек, егер де олардың қажеттігі болса жауап алу кезінде қолдануға
мүмкіндік туғызады.
Көбінесе парақорлар әрекеттің кез-келген сатысында қылмысын жасыру
үшін шаралар жасайды және қылмыстың жасалғанын немесе оны жасыру үшін
жасалған шаралардың шегін табу қиынға соғады.
Параны беру-алу тәсілі сонымен бірге парақорлықты жасыру тәсілі болып
табылады. Мұндай тәсіл парақорлықтың қатысушылары жағдайды жасыра отырып
жасырын қылмыс жасағандықтан "жасырын парақорлыққа жатады".
Параны беру және алу ашық және жасырын болуы мүмкін. Кейбір жағдайда
пара пара алушыға іс жүзінде істемеген жұмысына жалақы ретінде беріледі.
Астыртын түрде жиі кездесетін парақорлықтың түріне заңсыз сыйақы беру
жатады. Тағы да астыртын пара берудің тәсіліне пара алушының қымбат
тұратын мүлікті өте арзан бағаға сатып алуы, пара алаушыға алдын-ала
келісілген ақша сомасын немесе мүлікті картаға ұтылып қалу жатады.
Кейбір жағдайларда пара алушыға пара берушінің еңбек және
материалдық, ақшамен көп шығыны кететінімен байланысты болатын ақысыз
қызмет көрсету түрінде болуы мүмкін.
Мысалы: сот практикасы пара алушыға санаториге туристік жолдама,
ұшақ, поезд, пароходқа және басқа да транспорт құралдарына ақысыз билет
алып беруді пара беру ретінде қарастырады.
Лауазымды тұлғаға материалдық емес сипаттағы (мінездеме, ұсыным т.б.)
мүдделерді көрсету қаралып отырған қылмыс құрамын құрамайды. Жалпы алғанда
лауазымды адамның сұрауы бойынша немесе өз бастамасы бойынша ол туралы
шындыққа сәйкес келмейтін мақтаныш сөздерін жариялауды пара беру құрамы
ретінде саралауға болмайды1
___________________________________ ______________
1 Гришаев Ответстве.нность за дачу взягки. 1986 ж. 22-24 б.

Осындай сипаттағы істерді тергеу кезінде тергеуші сыйға тартушы мен
сыйды алушы арасындағы қарым-қатынасқа пара берушінің лауазымды тұлғаның
біріншінің мүддесіне әрекет жасауға мүдделілігіне ерекше көңіл бөлуі керек
іс жүзіндегі мән-жайды зерттей отырып пара алған сезікті лауазымды тұлға
мен сыйлық арасындағы қатынас анықталуы тиіс.
Тергеу және басқа да шараларды жүргізу шешімі тергеушінің қолында бар
нақты материалдан шығады. Параны беру кезінде жеке қатынасқа түспеу үшін
және сол арқылы қылмысты жасыру мақсатында пара затын почта арқылы жіберуге
келісуі мүмкін.2
Пара осылайша бірнеше тәсілдер арқылы берілуі мүмкін. Сондықтан да
пара тек қана пара алушыға ғана емес, оның туысқандарьша жіберілуі
мүмкіндігін ескеруіміз керек. Парақорлар параны беру немесе алуда осындай
тәсілдерді қолданған кезде байланыс бөлімшелерінен затты жіберу және
қабылдап алу фактісін, пара алушының үйінен почтамен аудару талонын,
сәлемдеме және бандерольдер қарап ыдысын, почталық жіберілім,
хабарламаларын табу және алу мақсатында тінту жүргізілуі керек. Пара
берушіден почталық жіберілім түбіртегін іздеу керек. Кейбір жағдайларда
жасырын параның кейбір нысандары мемлекеттік немесе қоғамдық қаражатты
ұрлаумен байланысты болады. Тағы да парақорлардың бір нысаны ретінде ойдан
табылған адам атына жалақы төлеуімен сипатталады. Жоғарыда көрсетілген мән-
жайларды тергеу кезінде тергеуші басқа сұрақтармен бірге сыйақы тағайындау,
еңбек шартына түру мән-жайларымен танысуы тиіс.
Парақорлықты жасыруға бағытталған құжаттарды алып, қарап шығып жалақы
алынған жұмыстар орындалды ма, жоқ па орындаушы болып табылатын адамның іс
жүзінде жұмыс істегендігін, оның осы жұмысты істей алу мүмкіншілігін және
сол саладағы білімінің барлығын тексеру қажет.

_______________________________
2 Гришаев. Ответственностъ за дачу взятки 1986 ж. 22-24 б.

Тергеу жүргізу кезінде іс жүзінде жұмыс істемеген адамның сол жұмысты
істей алу мүмкіншілігіне байланысты тергеу экспериментін жүргізуге болады.
Ол түлғаларға, әдетте, лауазымдық тұлғаның пара алғандығын әр түрлі
мақсаттармен жасыруға әрекет еткен тұлғалар жатады.1 Қаржылық құжаттарда
қолы табылған тұлғаларяы анықтау үшін сот жазу тану экспертизасын
тағайындау қажет.
Пара алушыдан жауап алу кезінде ол қандай жұмысты атқарғанын және
оның маңызы неде екенін анықтау дұрыс болады. Кейбір жағдайда жауап беріп
отырған адам жасалған жұмысының сипаты туралы айта алмайды. Жауап алуға
тиісті адамдар қатарына, әдетте, жұмысты орындауға қатысқан және оған
жауапты тұлғаларда кіреді. Куәлардың немесе дәлелдеме қайнар көзінің
шеңбері, сонымен қатар жүргізілген тергеу әрекетінің сипаты нақты мән-
жайларды ескере отырып анықталады. Пара алушыдан жауап алу кезінде оның
айғақтарынан қарама - қайшылық табуға мүмкіндік беретін жауаптарын егжей-
тегжейлі тексеруге ерекше көңіл бөлінеді.
Соның ішінде айғақтардағы қарама-қайшылықтың себебін анықтау керек.
Зерттеліп отырған қылмысқа жоғарыда келтірілген криминалдық анализ
(талдау) осы категориядағы қылмыстарды тергеу кезінде анықталуға жататын
негізгі мән-жайларды орнықтыруга мүмкіндік береді:
1. Пара алушымен пара берушінің мүддесіне қандай әрекеттер (әрекетсіздік)
жасалды және олар заңды ма, заңсыз ба (пара беру мақсаты).
2. Параны беру жағдайы (уақыт, орын, т.б.), пара беру тәсілі, пара беру
кезінде кім қатысты, пара беруші, алушы және делдалдық сөйлескенін қылмыс
жасау сәтінде кім көруі мүмкін.
3. Пара заты, оның белгілері, пара беру үшін алынған
қаражаттың қайнар көздері.
4. Қылмысқа қатысушылар шеңбері, пара алушының лауазымдық
беделі, парақорлыққа қатысушылардың арасыңцағы өзара қарым-
___________________________________ _____________
1 Б.В.Коробейников "Борьба с припнсиши и другими искажениями огчетности"
Юридическая лигсратура. М.:1974г. 103 бет
қатынастары, әрқайсысының нақты өрекеті, олардың мінезіне сипаттама беретін
мәліметтер.
5. Қорқытып алудың бар немесе жоқтығы.
6. Бірнеше рет пара беру орын алған жоқ па (пара алу, делдал болу).
7. Пара алуға итермелеген себеп, жағдайы және осы
қылмысты жасау тесілі.

§2 Парақорлық істері бойынша қылмыстық іс қозғау ерекшеліктері

Қылмыстық істі қозғау үшін себептен басқа жеткілікті
негіз болуы керек.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК 177 бабында қылмыстық істің қылмыс
белгілері туралы жеткілікті мәліметтер болған кезде ғана болады деп
көрсетілген. Қылмыстық істі қозғауға жеткілікті негіз деп хабарланған
фактіде қылмыс белгілерінің болуы және олардың шын мәнінде болуын айтамыз.
Тергеу жөне прокуратура органдарьша лауазымды адамдар тарабына жасалған
парақорлық туралы азаматтардан келіп түскен арыздарды алдын ала тексеру
керек.
Осы негіз бойынша ҚР ҚІЖК 183 бабы уақытылы және негізделген
қылмыстық істі қорғауға бағытталған. Оның мазмұнын былай анықтауға болады:
а) қылмыстық істі қорғау себебінің заңдылығын тексеру;
ә) қылмыстық істі қорғау үшін жеткілікті негіздерді айқындау;
б) іс бойынша өңдірісті жоққа шығаратын мән-жайлардың бар, жоқтығын
анықтау.
Алдын ала тексеру тек қана қылмыстық істі онсыз негізді шешу мүмкін
болмаған жағдайда жүргізіледі. ҚР ҚІЖК 184 бабында тергеу әрекетін
жүргізбей-ақ келіп түскен арыздар мен хабарлар бойынша қажетті материалдар
мен құжаттар талап етіліп, түсініктемелер алынуы көзделген.
Мұндай қызмет әр түрлі тәсілдермен жүргізілуі мүмкін:
1 . Танысу тәсілі арқылы;
2. Полицияның жедел іздестіру мүмкіншіліктерін қолдану арқылы;
3. Іс жүргізушілік нысанда.
Алдын ала тексеру тек қажетті материалдарды талап ету мен түсініктеме
алумен жүргізіледі. Алдын ала тексеру және жалпы қадағалау кезінде
қолданылған тәсілдерге мыналар жатады:
1. Алғашқы материалдарды толтыру мақсатында мекеме, кәсіпорын,
ұйымдардан қажетті құжаттарды талап ету.
2. Сол фактіге байланысты полиция, прокуратура және басқа да мекемелерде
жатқан материалдарды оқу (бұған дайін тоқтатылған қылмыстық іс, қылмыстық
іс қозғаудан бас тартылған хабарлар, т.б.)- Осылар бойынша
анықтама жасау, көшірмесін алу, тексеріліп отырған материалға тігу және
т.б.
3. Танысу кезіңде табылған құжаттарды талап ету: есепке тұрғызу, есеп
беру, жұмыс жағдайын, технологиялық процессті (үрдісті) бақылау,
кәсіпорын функцияларымен, жарғысымен, ережелерімен, бақылау жүргізумен
танысу, ревизорлармен байланыста болу, олардың шешуіне жаңа сұрақтар қою,
ведомстволық сараптама тағайындау, лауазымды тұлғалар мен
азаматтардан жазбаша және ауызша түсініктемелер алу.
Алдын ала тексеру қысқа мерзімдерде жүргізілуі керек. ҚР ҚІЖК 184
бабында максималды тексеру мерзімі 3 (үш) тәулік деп анықталған.
ҚР ҚІЖК 311 бабында көрсетілген қылмыс белгілері жеткілікті екеніне
көзі жеткен тергеуші бірден қылмыстық іс қорғап, оны тергеуге кіріседі. Бұл
тергеудің мерзімдерін қысқартуға, оны жедел және тиімді етуге жол ашады1.
Парақорлар басталған тексеру жайлы біліп қойып дәлелдемелерді жойып
жібермес үшін, парақорлық бойынша тексеру максималды сақтықпен жүргізілуі
тиіс. Тексеруді арызда көрсетілген лауазымды тұлғадан түсініктеме алу дұрыс
емес. Егер де пара алу мүмкін парақорларды шақыру қажеті туса, оларды
алынған мәліметтерді ескере отырып қылмыстық істі қорғау мүмкін болатын
жағдайда шақыру керек. Кейбір жағдайларда тексеруді процессуалдық нысанда,
яғни жекелеген процессуалдық әрекеттерді жүргізуге болады. Мысалға ауызша
арыз келіп түскен жағдайда тергеуші, анықтама органы, прокурор азаматтың
арызын хаттамаға түсірмей тұрып хабарланып отырған әрекет қылмыс болып
табылатыңдығын тексеріп,
___________________________________ __
1 Б.В.Коробейшков "Борьба с щитисками и другими искикениями отчетности"
Юридическая литература. М.:1974т. 65 бет.

содан кейін ғана ауызша арызды рәсемдеу хаттамасын толтырумен байланысты
процессуалдық әрекеттерді жасайды: арызданушыға көрінеу жалған сөз
жеткізгені үшін қылмыстық жауапқа тартылатындығын түсіндіреді және жауап
алу хаттамасын толтырады2. Кінәсі мойындап келуді рәсімдеуде ҚР ҚІЖК 179
бабы бойынша сондай маңызға ие. Алдын ала тексеру материалдарының
барлығының маңыздылығы бар болғаңдықтан қылмыстық іске тігілуі керек.
Парақорлық қылмыстық қозғау және алғашқы тергеу әрекеттері туралы
сұрақтарды алғашқы келіп түскен материалдардың сипатына қарай шешуге
болады. Бұл материалдарды екі негізгі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа пара алу немесе беру фактісі туралы арыз (хабарлама)
жатады. (Лауазымды тұлғалардың оларға пара бергені немесе беруге ұсыныс
жасағаны туралы арызы; мекемелер мен кәсіпорындардың лауазымды тұлғаларының
белгілі болған парақорлық фактісі туралы хабарламасы; азаматтардың
лауазымды тұлғаларға пара бергендігі немесе пара талап еткендігі туралы
арызы, пара алу немесе беру фактісінің куәларының хабарламалары.)
Екінші топқа пара алу — беруді жанама растайтын арызда және басқа да
материалдар жатады. (Пара алғандығы туралы кейбір тұлғалардың күдігі
бойынша түскен арыздар; лауазымды тұлғаның нақты бір әрекеті пара алу
негізінде жасады деп болжам жасайтын материалдардың болуы.) Егерде арыз
өзінің сипаты бойынша сенім туғызбайтын болса, қылмыстық іс қозғағанға
дейін алдын ала тексеру жүргізу керек. Парақорлық бойынша қылмыстық іс
қозғаудың себебі болып ҚР ҚІЖК 177 бабында көрсетілген кез келген мән-жай
бола алады. Парақорлықты жанама растайтын материалдар бойынша қозғамастан
бұрын пара үшін жасаған лауазымды тұлғаның заңсыз әрекеттерін өзінің
қызметтік міндеттерін бұзғандығын және басқа да дәлелдемелерді анықтау
керек.
___________________________________ ____
2 В.В.Степанов "Расследование взятничество". Саратов: 1986г. 11 бет.
Егерде пара беруді көрсететін жеткілікті негіздер болса, қылмыстық іс
бірден қозғалуы керек. Келіп түскен материалдарды алғашқы тексеру қылмыстық
істі қорғаудың негізімен шектелуі керек. Пара бергендігі туралы кінәсін
мойындап келгендігі үшін заңдылық арызданушыны қылмыстық жауаптылықтан
босатады.
Осыған байланысты процессуалдық тұрғыдан қарағанда пара беру туралы
кінәсін мойындап келу ҚР ҚІЖК 177,178 баптарында көрсетілген арыздарға
жатқызады.
Сонымен бірге пара беру парақорлықтың басқа нысандарымен (пара алу,
парақорлыққа делдал болу) тығыз байланысты болғандықтан арызданушы басқа
тұлғалардың, яғни лауазымды тұлға және делдал, қылмыс жасағандығы туралы
хабарлайды.
Кейбір жағдайларда тергеуші бір істі тергеуі кезінде онымен
байланысты емес келесі бір қылмысты ашуы мүмкін және ҚР ҚІЖК 175 бабы 1
бөлім 5 тармағы бойынша қылмыстық іс қозғауға міндетті.
ҚР ҚІЖК 175 бабы 1 бөлім 5 тармағы бойынша қылмыстық іс қозғау үшін
себептен басқа қылмыс белгілерін көрсететін жеткілікті негіздер қажет.
Парақорлық белгілерін тексеру барысында қылмыстық іс қозғау түрлі сұрақты
шешу үшін әрекеттің қоғамға қауіпті жөне құқыққа қайшылық сипатын
көрсететін қылмыс құрамының объектісі мен объективтік жағын анықтау
жеткілікті болып табылады.
Парақорлық туралы арызды тексеру кезінде лауазымды тұлғаның пара
беруші мүддесіне бір әрекетті істеу немесе істемеу фактісін, лауазымды
тұлғаның қайсысы әрекетті нақты істеді, не істемеді, пара кімге берілді,
кімдердің арасында ол бөлініп алынғандығын және т.б. анықтау жеткілікті.
қарастырылып отырған қылмыс азамат параны берген сәттен, ал лауазымды тұлға
параны алған сәттен аяқталды деп есептеледі. Егер пара лауазымды тұлғамен
алынбаса, немесе одан бас тартылса, пара беруге әрекет жасаған тұлғаның
әрекетін пара беруге оқталу деп саралаған жөн, яғни ҚР ҚЕКК 318 және 24
баптары.
Қылмыстық істі дұрыс қозғау ҚР ҚІЖК 37 бабында көрсетілген қылмыс
оқиғасының болмау, қылмыс құрамының болмауы және тағы басқа негіздер
бойынша істі тоқтатуға әкеп соғатын салдарлардың алдын алады.

Тарау 2. Парақорлық істері бойынша алғашқы тергеу әрекеттерінің
ерекшеліктері

§1 Алғашқы тергеу әрекеттері мен жедел ісдестіру шараларының сипаты мен
тізбегі

Кез келген қылмысты соның ішінде парақорлықты тергеуде жақсы
жетістікке жету дұрыс қозғалған қылмыстық іске және дұрыс жеткізілген
алғашқы тергеу әрекеттеріне байланысты болады.
Е.П.Ищенконың айтуы бойынша "Қылмысты тергеудің алғашқы сатысыңда
тергеу қызметімен жіберілген қате мен ескермеушіліктер іс бойьшша
объективтік шындықты орнатуға кері салдарын тигізеді"1.
Қылмысты тергеудегі алғашқы тергеу және басқа әрекеттер деп
тергеушінің қылмыс фактісін анықтау үшін алғашқы жүргізілетін тергеу
әрекеттері олардың негізгі сипаты, дәлелдеме жинау және т.б. мән-жайларды
анықтау шегін айтамыз. Алғашқы тергеу әрекеттерін таңдау және оларды жүзеге
асыру кезектілігі парақорлық туралы мәліметтердің қайнар көздерімен
байланысты. Егер тергеу орыңдарында пара беруге дайындау туралы ақпараттар
немесе куәлардың хабарламалары болса, пара берушіні, пара алушыны, делдалды
қолма-қол ұстап алу үшін тактикалық операция ұйымдастырылуы мүмкін.
Бұл жерде дайыңдық жұмыстарына ерекше көңіл бөлінуі керек. Операцияға
дайындалу кезіңде дайындалып жатқан қылмыс туралы мәліметтер егжей-тегжейлі
тексерілуі тиіс.
Сонымен қатар пара берілетін уақыт пен орын туралы мәліметтерді
тексеру керек. Жақсы нәтижеге жету үшін пара берушінің (делдалдың) және
пара алушының үстінен бақылау қойылуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген мән-жайларды тек жеделдестіру шараларымен ғана
емес кейбір тергеу әрекеттерін жүргізу негізінде анықтауға болады.
_________________________________
1 Ищенко Е.П "Проблемы первоначального этапа расследования преступлений".
Красноярск:1987г. 7 бет.
Егер қылмыс болуы мүмкін жер ашық территорияда болса (алаң, көше, саяжай,
т.б.), тергеуші ол жерді қарап шығып, схемасын жасауы тиіс. Сол жердегі
ғимараттарға, транспорт құралдарының аялдамаларына, өсіп тұрған ағаштарға
көңіл бөлуі тиіс. Осы территорияны қарау кезінде қай жерден пара беруші
(делдал) мен пара алушының әрекетін бақылауға ыңғайлы орынды анықтауы
қажет.
Қылмыстық істі қарағаннан кейін тергеуші ҚР ҚІЖК 194 бабының
талаптарына сай тергеуге дереу кірісуге міндетті.
Бұл сатыдағы алғашқы тергеу әрекеттерін жүргізу тәртібі алғашқы
материалдардың мазмұны мен қалыптасқан тергеу ситуациясына байланысты1.
Сонымен қатар тергеуші жұмысының сипатына кім қылмыстық істі қозғағаны әсер
етеді. Егер қылмыстық іс прокурормен қозғалса, ең алдымен тергеуші іс
матриалдарымен танысуы тиіс. Егер тергеуге қылмыстық істі қозғаған тергеуші
кіріссе, ол өзінің алғашқы тергеу әрекеттерін орындаудан бастайды.
Парақорлық істері бойынша алғашқы тергеу әрекеттері келесі
мақсаттарды көздейді:
1. Жедел іздестіру шаралары негізінде алынған мәліметтерді, алдын ала
тексеру материалдарын, алғашқы материалдағы дәлелдемелерді тіркеу.
2. Дәлелдеу пәніне байланысты парақорлықты әшкерелейтін жаңа мәліметтер
алу.
3. Парақорлыққа қатысты тұлғаларды анықтау және оларды ұстауға шаралар
қабылдау.
4. Парақорлардың қылмыстық ізін, бірінші кезекте пара затын
жасыру әрекетінің алдын алу.
5. Бірін-бірі сілтеуді болдырмау үшін жасалған қылмыс туралы ақиқат
айғақтар алу.
6. Парақорлардың одан кейінгі қылмыстық жолын кесу.
___________________________________ __
1 Селиванов А.Н. "Первоначалные следствие действия". М.:1969г.

Тергеу тәжірибесіне сәйкес парақорлық бойынша келесі тергеу
әрекеттері қылмысты тергеудің алғашқы сатысында орындалады:
1. Арызданушыдан жауап алу.
2. Қылмысқа қандай да болса қатысы бар парақорлық қатысушыларына
қатысты тінту жүргізу.
3. Парақорды ұстау, оның ішінде қылмыс жасау үстінде ұстау.
4. Жеке тінту.
5. Пара затын және құжаттарды қарау.
6. Сезіктіден жауап алу.
7. Лауазымды тұлғаның пара берушінің мүддесіне қаңдай да бір әрекетті
орындағанын не орындамағанын немесе пара берушінің пара алушыға қандай да
бір әрекетті орындатуға мүдделігін растайтын құжаттарды және парақорлыққа
қатысты басқа да құжаттарды қарау және алу.
8. Мүлікке тиым салу (парақорлардың мүлкін іздестіру).
9. Куәлардан жауап алу.
Қалыптасқан тергеу ситуациясына, жеке істерді ерекшеліктеріне қарай
басқа да тергеу әрекеттері жүргізілуі мүмкін. Мысалға, тану үшін көрсету,
пошта-телеграф корреспонденцияларына тиым салу және оларды алу, кейбір
жағдайларда қызметтік сараптамалардың жекелеген түрлері тағайындалуы
мүмкін. Ал енді осы санаттағы істерді тергеу кезіндегі тергеу әрекеттерінің
жекелеген түрлеріне тоқталайық.

§2 Арызданушыдан куә ретінде жауап алу

Арызданушыдан куә ретінде жауап алу кезіндегі анықталуы тиіс
сұрақтардың шеңбері пара берушінің немесе сол қылмыс туралы хабары бар
адамның қайсысы арызданушы ретінде болуына байланысты шешіледі.
Бірақ осыған қарамастан арызданушыдан жауап алу кезінде бірінші
кезекте қай жерде, қашан, кімнің қатысуымен пара берілді, парақорлардың
әрекеттері пара бергенге дейін және ол берілгеннен кейін немен
сипатталатынын сұрауы тиіс.
Пара алушының қызметтік әрекеттері белгілі арызданушыдан жауап алған
кезде қандай әрекетті жасау үшін пара алынды немесе қорқытып альшғанын,
лауазымды тұлға нақты қандай әрекеттерді істеді, жөне олардың ізін қандай
құжаттардан табуға болатындығын, одан басқа да парақорлық фактілері туралы
хабардар ма т.б. анықталуы қажет. Көп жағдайда арызданушы роліңде қазір
ғана пара берген немесе олардан жауап ала отырып пара затының белгілерін
айқындаған дұрыс болады. Егер ол ақша болса, онда ақшаның сомасын, ақша
қандай купюралармен ұсынылғандығын, берілген ақшалардың ерекше белгілері
(сызылу, жыртылу, бөгде нәрсе жағылып қалу, иісі, дақтардың т.б. болуы),
ақша купюраларының номерлері анықтауға жатады.
Егер пара заты ретіңде қаңдай да бір зат болса, оның белгілері
анықталады. (аты, қолдану мақсаты, пішіні, материалы, түсі, көлемі,
жасалған уақыты және сол заттың жай-күйі, ақаулары, белгілері, ондағы
жазулар т.б. болуы)
Пара заты қандай да бір мата немесе қағазға буылып берілсе, олардың
өзіндік белгілерін және пара берушіде осы қағаз немесе мата бөліктері
қалған-қалмағандығын анықтаған жөн арызданушыдан парақорлықты жасауға
себеп болған жағдайларды білу керек.
Айта кетейік қылмысқа қатысушылар басқаларға қарағанда парақорлыққа
себеп болған жағдай туралы толық және шынайы мәліметтер бере алады.
Қылмысты ашу үшін пара берушіден парақорлар қолданған тәсіл туралы ақпарат
алынуы тиіс.
Пара беруші болып табылмайтын арызданушыдан келесі жағдайлар
анықталады:
- Парақорлық туралы мәліметтердің қайнар көзі: өзінің бақылауы
бойынша, парақорлық қатысушыларынан, басқа тұлғалардан;
- Қандай фактілердің негізінде парақорлық деген шешімге келді және
осы фактілер қандай жағдайда оған мәлім болды;
- Параны беру-алу арызданушыға нақты мәлім бе, немесе ол оның болжамы
ма;
- Ол өзінің мүдделерімен барған кәсіпорын лауазымды тұлғасы
тарабынан парақорлыққа тап болған жоқ па;
- Кім параны алды, кім оны берді немесе кім делдал болды (оның аты-
жөні, тегі, белгілері, пара алушының лауазымдық дәрежесі, тұрғылықты және
жұмыс орны);
- Парақорлық қатысушыларын тани ма, егер таныса олармен қандай қарым-
қатынаста тұрады;
-Пара затын біле ме, білсе өз көзімен көрген бе;
- Пара қандай әрекеттерді жасау үшін берілді және ол әрекеттер
пара беруші мүддесіне жасалды ма, әлде жоқ па;
- Парақорлық туралы басқа біреулер біле ме, ол осы
қылмыс туралы басқа делдардарға айтты ма.
Парақорлық істері бойынша жауап алудың ерекшелігі болып фактілердің
туралығы және оларды егжей-тегжейлі тексерулігі танылады. Тергеуші
арызданушыдан жауап алу кезінде парақорларды әшкерелеу үшін қандай факті
маңызды екнін білмейді.
Белсеңді турде жауап алуды жүргізе отырып тергеуші бірінші қарағанда
іске маңызы жоқ, бірақ тек қана парақорлық қатысушылары білетін
мәліметтерді алуы мүмкін. Олар кінәсін мойындамай отырған парақорларды
әшкерелеуге жеңіспен қолданылады. Сонымен бірге тиянақты жүргізілген жауап
алу арызданушының өзінің айғақтарынан бас тартудың немесе өзгертудің аддын
алады. Егер де парақорлық фактісі тиісті оргаңдарға мәлім екенін білсе
парақорлар қылмысын жасыру үшін тез арада белсеңді шаралар қабылдайды.1
Мұндай әрекеттер маңызды дәлелдемелер әлі жиналмаған және қылмыстың
ізін жасыру үшін қылмыскерлердің мүмкіншіліктері бар тергеудің бастапқы
сатысында өте қауіпті. Осыған байланысты тергеуші парақорлық туралы
мәліметтерді ешкімге жарияламауы тиіс. Сондықтан да тергеуші жауап алған
тұлғаларға оның рұқсатынсыз алдын-ала тергеу мәліметтерін жария етуге
болмайтындығын хабарлаңды және ҚР ҚК 355 бабы бойынша жауапкершілік
туындайтыны туралы қолхат алады.
Пара алу фактісі туралы ақпарат бар тергеуші келесі әрекеттерін тінту
жүргізуден бастайды, содан кейін қылмыскерлерді ұстап, жеке тінту
жүргізеді, олардың мүліктерін іздейді және мүлікке тыйым салады, алынған
және мөр басылған құжаттарды қарайды. Осылардың көмегімен біраз фактілер
ашылуы мүмкін.2
Кейбір жағдайларда парақорлық жалған құжаттарды ұсынумен байланысты
болады. Мұндай жағдайларда криминалистік сараптама тағайындау қажеттігі
туындайды.

_________________________________
1 Б.В. Коробейников. Борьба с преступниками и другими искажениями
отчетностн. М. 1972 ж. 72 б.
2 Криминалистика. М. Юрид. лит. 1933 ж. 604 б.

§3 Сезіктіні ұстау, жеке тінту жүргізу және жауап алу

Қылмыскерді жеке тінту барлық тұлғаны ұстаған және қамауға алған
жағдайда жүргізіледі. Сонымен бірге жеке тінту үй-жайды тінту кезінде тұлға
ізделініп жатқан затты өзінің денесіне жасырып отыруы мүмкін болған
жағдайларда жүргізіледі.
Жеке тінту кезіндз іске тура қатысы бар заттардан басқа барлық
темірден жасалған заттарды, үшкір кескіш-жыртқыш заттарды, құжаттарын,
күнделігін, қаламсап, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.