ТҰЛҒА - АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ СУБЪЕКТІСІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

ТҰЛҒА - АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ СУБЪЕКТІСІ КУРСОВАЯ

ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1. ЖАЛПЫ ҚАҒИДАЛАР 4
2. ЖЕКЕ ТҰЛҒА — АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ 5
3. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ 6
4. АЗАМАТТАРДЫҢ ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ 9
5. ҚОРҒАНШЫЛАР МЕН ҚАМҚОРШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ 13
6. АЗАМАТТЫҢ ЕСІМІ МЕН ТҰРҒЫЛЫҚТЫ ЖЕРІ 18
7. ХАБАР-ОШАРСЫЗ КЕТУ 20
8. АЗАМАТТЫ ӨЛДІ ДЕП ЖАРИЯЛАУ 22
9. АЗАМАТТЫҚ ХАЛ АКТІЛЕРІ 25
ҚОРЫТЫНДЫ 26
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 27

КІРІСПЕ

1. ЖАЛПЫ ҚАҒИДАЛАР

Құкықтар мен міндеттер қашан да сол құқықтар мен міндеттердің қайсыбір
субъектілеріне байланысты болады. Біз қайсыбір субъективтік құкык туралы
айтқанымызда, бұл кұқыкка әлдебіреудің ие екендігін үнемі есте үстаймыз.
Сон-дай-ақ, міндеттін де әлдебіреудің мойнындағы міндет екендігін
жадымыздан шығара алмаймыз.
Заң тілінде қүқықтардың және міндеттердің иелерін "күкық субъектілері"
деп немесе "тұлға" деп атайды. Тұлғанын заң-дық тұрғыдан алғандағы ұғымы
қүкық қабілеттілік ұғымымен сәйкес келеді. Күкық өкілеттігін алған құқық
кабілетті атау-лыньщ бөрін түлға деп атауға болады. Бірақ, әртүрлі топтар
мен түрлерге орай субъектілердің мазмұны біркелкі бола бер-мейді. Ал
азаматтык күкық қабілеттілігі дегеніміз субъекті-
лердіңазаматтықкүкыккаиеболып, міндетін орындау қабілеті деп түсіну керек.
Тұлғаның екі категориясы бар. Қүқык субъектілері — ең алдымен адамдар
(жекетүлға). Әрбір адам — құқықсубъектісі. Бірақ, күқықта субъектілердің
басқа да категориясынын, бар-лығы мәлім. Бүл — үжымдар, толып жатқан
үйымдар, кәсіп-орындар, коғамдар және т.б. да күқык пен міндеттердін иелері
болып табылады.
Жоғарыда айтылған екі категориялы құкык субъектілерін (яғни адамдар
мен үйымдарды) бір-бірінен ажырату үшін заң-герлер бүларды жеке түлғалар
және занды тұлғалар деп бөледі. Жеке тұлға дегеніміз — Қазақстан
Республикасының азамат-тары, басқа мемлекеттердің азаматтары, сондай-ақ
азаматтығы жоқ адамдар. Заңды түлға деп мекемелерді, үйымдарды,
көсіпорындарды және т.с.с. атайды.

2. ЖЕКЕ ТҰЛҒА — АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ

Азаматтық кодекстің 12-бабына сәйкес жеке түлға деп Қазақстан
Республикасының азаматтарын, басқа мемлекет-тердін. азаматтарын және
азаматтығы жоқ адамдарды атаймыз.
Азаматтык алған адам сол мемлекеттің қүқык субъектісі болады.
Сондықтан да азаматтык, занда жеке түлғалардын, құқык қабілеттілігі туралы
емес, азаматтардьщ құкык кабілет-тілігі туралы ғана айтылған. Құқық
қабілеттілігі ең алдымен толық түрде Казақстан Республикасының азаматтарына
беріледі.
Қазақстан Республикасы Презвдентінің 1995-жылғы 19-мау-сымда
кабылданған "Шетелдік азаматтардың күкыктык жағ-дайлары туралы" заң күші
бар Жарлығының 2-бабына сәйкес, "Қазакстан Республикасының азаматтары болып
саналмайтын және басқа мемлекеттің азаматы туралы дәлелі бар азаматтар
шетел азаматгары болып саналады." Қазақстан Республикасын-дағы олардың
азаматтык құқык кабілеттілігі езінің мемлеке-тінің заңымен емес, Қазақстан
Республикасынын. занымен айқындалады. Олар Қазақстан Республикасының
заңында карал-маған азаматтык кұкыққа таласа алмайды және де егер занда
өзгеше кезделмесе, құқық кабілеттілігі шектелуге жатпайды. Аталған
Жарлыктың 2-бабы 11-бөлігіне сәйкес, "Казакстан Республикасының азаматтары
болып саналмайтын және басқа мемлекеттін азаматтығы туралы дәлелі жоқ
адащар азаматтығы жок адамдар деп есептеледі". Егер заң кұжаттарында көздел-
месе, азаматтығы жок. адамдар Қазақстан Республикасы аза-маттарымен тең
дәрежеде азаматтык кұкықты пайдаланады.

3. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ

1. Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі кұкық қасиеттері кұкық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құкық қабілеттілігі АК-тің 13-
бабында азаматтык кұкыкка ие болып, міндет атқару қабілеті (азаматтын кұкық
қабілеттілігі) барлық азаматтарға бірдей деп тұжырымдалады. Конституция-нын
14-бабына сәйкес заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең, тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жы-нысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінгекөзқарасына, нанымы-на, тұрғылыкты жеріне байланысты немесе кез келген
өзге жағ-даяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Конституцияның аталған тұжырымына орай азаматтардың құқық
кабілеттілігі заңда бәріне бірдей және бірыңғай құрыл-ған. Азаматтык
кодекстің 13-бабында азаматтардың құқык қабілеттілігі барлық азаматтар үшін
тең дәрежеде екендігі та-нылған. Дейтұрғанмен, құқық кабілеттілігінің
теңдік принципі нақты субъективтік кұкық шеңберінде жекелеген азаматтарға
берілетін міндеттілік тендікті керсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың
бәрінде бірдей кез келген құқыкты ала беру (мы-салы, тұрғын үйді, машинаны)
мүмкіндігі бола бермейді. Құкык қабілеттілігінің тендігі дегенде занда бұл
ораңда ешкімге ар-тықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік кұкық алуға
тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек. Азаматтык құкық
қабілеттілігінің теңдік принципінен жалпы ережеге сәйкес оны шектеуге жол
берілмейді. Азаматтык Кодекстің 18-бабы 1-тармағында былайдепжазылған: "Заң
кұжаттарын-да көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімнің де
құқық кабілеттілігі мен әрекетқабілеттілігін шектеуге болмай-ды."
Қолданылып жүрген заңға сәйкес, қүқык қабілеттілігін шектеу азаматтын
қылмыс жасау негізінде сот үкімі арқылы алынған шара бойынша шектелуі
мүмкін. Бұл орайда азамат кұқық қабілеттілігінен толықтай (түтастай)
айрылмайды. Тек завда керсетілген күкықтарға ғана шектеу қойылады. Қазіргі
кылмыстык занда азаматтьщ кұкығын айыру мына жағдай-ларға:
1) Белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қЫз-метті
жасауға (жүргізуші, дәрігер және т.б.);
2) елдің аумағында емін-еркін жүріп-түруға (жер аудару-меншектелу).
Ескерте кеткен жөн, біздің заң бойынша кұкықты жою қашан да уакытша
сипатта болады. Сонымен қатар кұкық кабілеттілігін шектеуді азаматтық
баскалай субъективтік құкықтарынан айыру жағдайымен шатастыруға болмайды.
Қүкық қабілеттілігін шектеу дегеніміз қандай да бір кұкыкты алу
мүмкіндігінен айыру болып табылады.
Субъективтік қүқықтан айырудегенімізнақты, іс жүзіндегі қүкықтан айыру
деп түсінген жөн. Мүндай субъективтік құқықтан айыру (тағы да заңды
жауапкершілік негізінде) белгіленген мерзімнін. тағайындалуымен байланысты
болмауы мүмкін. Мысалы, қылмыс жасаған адамның мүлкі тәркіленді делік, яғни
онын белгілі бір затқа, автомашинаға, үйге, аң аулау мен балық аулауға және
т.б. меншіктік құкығы жойылады. Алайда, зандық жауапкершіліктің мұндай
шарасы оның жаңа автомашина алу, баска үйді иелену қүқығынан айыра алмайды.
Егер белгілі бір қызметті жасауға байланысты құқықтан, мысалы,
дәрігерліктен айырса, істеп жүрген жерінен жұмыс-тан шығарылған адам басқа
мекемеге барып тап сондай маман-дықта жұмыс істеуге рүксат етілмейді.
Дейтұрғанмен, басқа жұмыспен айналысуына мүмкіндік беріледі.
Азаматтар кұқық қабілеггілігін меңгере отырып, әртүрлі құқықтарды ала
алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді де, қүқык қабілеттілік
мазмұнының жиынтығын қүрайды. Сонымен, азаматтык кұкык кабілеттілігінін.
мазмү-ны азаматтардың колданылып жүрген заңға сәйкес азаматтык қүқықтар мен
міндеттерінің жиынтығы болып табылады. Аза-маттық кодекстің 14-бабында бұл
мәселе былашиа тұжырым-далған: "Азаматтьщ Қазақстан Республикасы шегінде
де, одан тыс жерлерде де мүлікті, соның ішінде шетел валютасын
меншіктенуге; мүлікті мұраға алып, мұраға қалдыруға; респуб-лика аумағында
еркін жүріп-түруға және түрғылықты жерді тавдауға; республикадан тыс
жерлерге еркін шығып кетуге жөне оның аумағына қайта оралуға; заң
кұжаттарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен айналысуға; дербес өзі
не-месе басқа азаматтармен және занды тұлғалармен бірігіп заң-ды түлғалар
құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәміле жасасып,
міндеттемелергеқатысу; өнертабыстарғл, ғыльш, әдебиет және өнер
шығармаларына, интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына
интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның
орнын толтыруды талап етуге құкығы болады; басқа да мүліктік және жеке
құқықтары болады".
2. Азаматтың құкық қабілеттілігі оның туған сәтінен баста-лады, яғни
ана күрсағынан тірі туып, жеке өзі өмірге келген-нен кейін жеке тұлға болып
есептеледі. Мысалы, түсік тірі туа тұрса да, тұлға деп саналмайды, өйткені,
ол адам бейнесіне әлі келмеген. Бірақ, айтарлықтай дамыған шала туған бала
тұлға санатына қосыла алады. Сонымен, егер сәби тірі туып аз күн болса да
өмір сүрсе, онда ол азаматтардың хал актілерін тіркеу органдарында кай
кезде шетінегеніне қарамастан туғаны жөнінде тіркеледі.
Азаматгық кодекстің 1044-бабы бойынша мұра қалдырушы-ның тірі кезінде
іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар мұрагер бола
алады, ондайда сәби небәрі бірнеше минут өмір сүрсе де аталған қүқықты
иеленеді.
Құқық қабілетгілігі адамның — құқық субъектісінің өлу імен бірге
қысқарады. Өлген адамның ие болып келген кұқықтары мен міндеттері ішінара
(жеке бастың, жеке отбасылық жағы-нан) қысқарады, ішінара (мүліктік
күкықтар) мұрагеріне көшеді. Өлім — бірқатар қүкықтык салдар тудырып
кететін факт. Сондықтан, адам туғанда тіркелсе, қайтыс болған аза-матты да
хал актілерінде тіркеу керек. Айта кететін жайт, аза-маттың денсаулығы және
психикалық жағдайы оның кұкық қабілеттілігіне әсер етпейді.

4. АЗАМАТТАРДЫҢ ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ

Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз, азаіматтың өз
әрекеттерімен азаматтык құкықтарға ие болуға және оны жүзе-ге асыруға, өзі
үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орын-дауға қабілеттілігі болып
табылады.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі азаматтын кұқык қабілеттілігінен
ерекшеленеді. Азаматтың құқык қабілеттілігі оның дүниеге келген сәтінен бүл
дүниеден озғанынша бірге болады. Азаматтың әрекет кабілеттілігі үшін оның
өз еркімен мүлікті иеленіп оған билік ету немесе өзіне міндеттеме алуға
тілек білдіруі қажет. Совдықтан да азаматтың күқык кабілет-тілігі оның жасы
мен психикалық жағдайына қатысты келеді. Ол өзіне азаматтық кұқық пен
міндеттілікті алу үшін калыпты әрі толысқан психикада болуы тиіс.
Нәтижесінде құкык қабілеттілігі барлардың бәрі бірдей әрекет
кабілеттілігіне ие емес, бір сөзбен айтқанда, азаматта құқық кабілеттілік
болға-нымен, әрекет қабілеттілігі белгілі бір уақыт арасында болмауы
мүмкін.
Азаматтық кодекстің 17-бабына сәйкес әрекетқабілеттілігі кәмелетке
толғанда, яғни 18 жасқа толғаннан кейін толык келемінде пайда болады.
Бұл арада ескеретін мынадай бір жағдай бар: Азаматтық кодекстің 17-
бабы 2-тармағына сәйкес заң күжаттарында 18 жасқа жеткенге дейін некелесуге
рұқсат етілетін жағдайда, 18 жасқа толмаған азамат некеге түрған кезден
бастап толык көлеміндеәрекеткабілеттілігінеиебол ады. Қазақстанда "Неке және
отбасы туралы" Заң бойынша некеге түруға 18 жастан бастап рүқсат етіледі.
Егер дәлелді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша
азаматтық хал актілерін тіркеу органдары неке жасын екі жылдан аспайтын
мерзімге төмендетуі мүмкін ("Неке және отбасы туралы" Заң, 10-бап).
Әдебиеттерде азаматтардың әрекет қабілеттілігі талық, ішінара
(толықемес) және шектеулідеп бөлінеді. Оның ©зі аза-маттың әрекет
қабілетгілігіне байланысты жүзеге асады. Жаңа туған бала толығынан құкық
қабілеттілігі бола тұрса да, өзі әрекет жасап қайсыбір құқықка ие болуға
немесе өзіне міндеттер алуға кдбілетсіз екендігі түсінікті нәрсе. Саналы
әре-кет жасау қабілеті кісінің өскендігіне (жасына) байланысты. Сондықтан
әрекет жасау жасы толған адаэддарда ғана болады.
18 жасқа толғандар ғана ер жеткен деп саналады (АК-тің 17-бабы, 1-
тармағы). Осы жасқа толған сон адам азаматтық құкык айналымының толық
құқылы қатысушысы болып кана қоймай, ол саяси кұқықтар мен міндеттерге де
ие болады.
Толық емес немесе ішінара өрекет қабілеттілігі бойынша, азамат өзінің
әрекеті арқылы кез келген кұқьіктык әрекетті жасай алмайды, былайша
айтқаңда, занда тікелей көрсетілген бірқатары ғана ие.
Ішінара (толық емес) әрекетқабілеттілігі әдетте, жасы кәме-летке
толмағандарға тән, ал берілетін әрекет аукымы олардың жасына байланысты.
Заң мұндай түлғаларды екі топқа бөледі: а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен
18 жас аралығындағылар; ө) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас
балалар.
14 пен 18 жас аралығындағылардың әрекет кабілеттілігі мейлінше
ауқымды, олар заңда керсетілген шекте әртүрлі мәмілелер жасай береді. Ондай
мәмілелерді екі түрге бөлуге болады:
— ездерінің занды өкілдерінің, яғни ата-аналары мен асы-рап
алушылардың, қорғаншылары келісімінсіз-ак өз бетімен жасаған мәмілелер;
— ата-анасынын (асырап алушыньщ, қамкоршысының) рұқсат берген жазбаша
хаты негізінде жасалатын мәміле.
14 пен 18 жас аралығындағы жасы кәмелетке толмағандар занды
өкілдерінің келісімінсіз мыналарды істеуге:
1) езінің жалақысына, стипендиясы мен басқа кірістеріне билік етуге;
2) интеллектуалдық меншік кұқығы бар объектілеріне билік етуге;
3) ұсак тұрмыстык мәмілелер жасауға;
4) банкке салым салуға және өзінің салымына, оның ішінде өзінің атына
салынған салымдарға иелік етуге құқылы.
14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқа-лай
мәмілелерді, яғни мәмілелерді ата-анасының, асырап алу-шыларының немесе
қорғаншыларының келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны зандарда
кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге
тиіс (АК-тін 22-бабы, 1-тармағы).
Мәміленің аталған екі түрі бойынша жауапкершілікті, заң-ды ©кілдерінің
келісімі талап етілсін не етілмесін, жасы кәме-летке толмағандардьщ өздері
көтереді.
Жасы кәмелетке толмағандар (14 жастан 18 жасқа дейінгі) келтірілген
зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі немесетабы-сы болмаған реттерде зиянньщ
тиісті бөлігін, оның ата-анала-ры (асырап алушы адааддар) немесе қамқоршысы
өтеуге тиісті. Олардың бұл міндеті зиян келтірушінің жасы толғаннан кейін,
сондай-ақ келтірген зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі не-месе енбек
табысы жасы толғанға дейін пайда болған ретте жойылады.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер занда
өзгеше көзделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасай
береді (АК-тің 23-бабы). Сонымен қатар Азаматтық кодекс белгілі бір
мәмілелерді жасөспірім-дердің өзі-ақ жасай беретіндігін де жоқкд
шығармайды. АК-тің 23-бабы 2-тармағына сәйкес, олар өздерінің жасына
лайыкты, жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз
бетіншежасауға кұкылы. Мысалы, оған ойыншықтарды, бала-ларға арналған
кітаптарды сатып алуды жатқызуға болады. Жас балалар аталған мәмілелерді
жасағаньмен, әрекет кабілеттілігі жок деп танылады. Сондықтан да жеке
жауапкершілікті мой-нына алмайды, бүған келтірілген залал мәселесі де
катысты. Олардың әрекетіне ата-анасы, асырап алушылары мен қорған-шылары
жауап береді.
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салда-рынан өзінін,
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға үшыратқан азаматтың әрекет
қабілеттілігін сот Қазақстан Рес-публикасынын, Азаматтық іс жүргізу
кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылык
белгіле-неді. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға қүқылы.
Баска мәмілелерді жасауды, сондай-ақтабысын, зей-нетақысын және өзге де
кірістерін алуды және оларға билік етуді ол тек қамкоршысының келісімімен
ғана жүзеге асыра алады (АК-тің 27-бабы).
Ал, азамат, айталық, жүйке ауруынан жазылып, арақты қой-ып,
нашақорлыктан құтылса, заң осыны ескере отырып, сот арқылы оның әрекет
қабілеттілігіне қойылған шектеудің күшіи жояды. Сот шешімінің негізінде
азаматқа белгіленген камқор-шылықтьщ күші жойылады. Нәтижесінде сот оны
әрекет қабілеттілігі бар деп таниды.

5. ҚОРҒАНШЫЛАР МЕН ҚАМҚОРШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ

1. Жоғарыда айтылғандай, әрекет жасау қабілетгілігі жок, адамдардың да
қүкықтарға және міндеттерге ие бола алатын-дығы айтылған. Ал бұлар
өздерінің құқықтарын калайша жүзеге асырады, азаматтык айналымға қалайша
қатысады? — деген сұрақ туады.
Бүл мәселе корғаншылық немесе қамқоршылык тағайын-дау жолымен
шешіледі. Бүның мәні мынада: қорғаншы өзінің әрекеттерімен корғауывдағыға
қүқық және міндет енш іл ей оты -рып, әрекет қабілеттілігі жоқ адамның
орнына өзі әрекет жа-сайды. Қамкоршылықтың мәні қамқоршы адамдар ішінара
әрекеткабілеттілігі бар адамдарға өздерінің міндеттерін орын-дағанда
көмектесіп, бақылауына алатындығында, сонымен қатар оларды үшінші жақтардан
болатын қиянаттардан корғап жүретіндігінде. Екінің бірінде, дене мүшесінін.
кемістігінен (мәселен, соқыр, мүгедек) өзінің кұкықтарын жүзеге асыра
алмайтын және қорғай алмайтын, бірақ, сонда да әрекет қабілеттілігі толық
деп танылатындарға да, камқоршы адам та-ғайындалады. Мүндай адамдар жонінде
қамкоршының кызметі сол мүгедек адамның қүқықка ие болуына, құқығын жүзеге
асыруына қажетті әрекеттерін орьшдап отыру болып есептеледі. Кәмелетке
толған әрекетке кабілеті бар адамның камқоршы-сын қорғаншы және қамқорлык,
жасаушы орган сол адамның келісімі бойынша ғана тағайындауы мүмкін.
Кәмелетке толған әрекетке қабілетгі қамқоршылыкка алы-нушыға тиесілі
мүлікке билік етуді камқоршылыкқа алыну-шымен жасалған тапсыру шарты немесе
мүлкін сенімді басқа-ру негізінде камкоршы жүзеге асырады.
Қамкоршылыққа алынушыны асырап алуға және оның тұрмыстық кажеттерін
қанағаттандыруға бағытталған тұрмыс-тық және езге де мәмілелерді жасауды
қамқорлыкқа алыну-шының келісімімен камкоршы жүзеге асырады ("Неке және
отбасы туралы" Заңның 113-бабы).
2. Жергілікті атқарушы органдар корғаншы және қамқор-шы органдар болып
табылады.
Аудандык және қалалық атқарушы органдар өздерінін, қор-ғаншылықжөне
қамкоршылық жөніңдегі мівдеттерін халыкқа білім беруге, оны әлеуметтік
қорғауға және оның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.